Kurs işi

MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ………………………………………………………………………………………………….3
FƏSİL.I. UMUMİ QİYMETLENDİRME………………………………………………………..4
1.1. UNİVERSAL PROBLEM/SUALIN…………………………………………..5
1.2. ÖLKƏMİZDE UŞAQLAR HAQQİNDA BİLGİLER……………………………………..5
1.3. ŞƏXSİYYƏT, VƏZİYYƏT və DAVRANIŞ POZUQLUQLARI………8
FƏSİL. II. Yetkinliyin Tərifi və Təməl Xüsusiyyətləri………………10 2.1. Yetkinliyin Təməl Xüsusiyyətləri……………………………..13
FƏSİL. III .Haqqları Müqaviləsi…………………………………….15
3.1 . Obyektiv…………………………………………………………………………19
FƏSİL.IV.TƏLƏBƏLƏRDƏ TƏFƏKKÜRÜN TƏNQİDİLİYİNİN PSİXOLOJİ- EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ……………………………………………………………….21
4.1. Tədqiqatın təşkili və keçirilməsi………………………………………………………21
4.2. Alınmış nəticələrin işlənilməsi…………………………………………………………23
NƏTİCƏ………………………………………………………………………………………………25
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI………………………………………………….27
GİRİŞ
Uşağı cinayət/günaha itələyən səbəblər, ailənin və təhsilin bu müddətdəki təsirləri mübahisə et/müzakirə edilir. Uşaq cinayətlər/günahları ilə əlaqədar məlumatlar verilir. Kitab B. M. uşaq haqqları məlumatı ilə başlayır və bu sənədə görə uşaqların haqqları açıqlanır.
Yazar “Uşaq və Cinayət/günah” da adından da aydın olacağı kimi uşaq və cinayət/günahı; uşağı cinayət/günaha itələyən faktorları, ailənin ətrafın və təhsilin rolunu araşdırır. Uşaq cinayətlər/günahlarıyla əlaqədar məlumatlar verib, mövzu ilə maraq/əlaqə edilən işlərin sintezini edir. Uşağın varislik, bedensel və zehni xüsusiyyətlərini də üçün içinə qataraq həll təkliflərində var.
Kitab; B. M. Uşaq Haqqları Məlumatıyla başlayır. Buna görə hər uşaq:
– Şəfqət, sevgi və anlayış görmə haqqına
– Kafi bəslənmə və anlayış görmə haqqına
– Pulsuz təhsil haqqına
– Oyun əyləncə haqqına
– Bir ad sahibi və bir ölkənin vətəndaşı olma haqqına
– Fövqəladə vəziyyətlərdə kömək görmədə prioritet haqqına
– Cəmiyyətə faydalı olacaq şəkildə çat/yetişmə haqqına
– Beynəlxalq barış və Universal qardaşlıq şüurunda inkişaf etdirmə haqqına – Bütün bunlarda, Rəng, İrq, dil, din fərqi güdmək üçün faydalanma haqqına malikdir.
İnsanların üzərində ittifaqla razılaşdıqları tək mövzu, uşaqların cəmiyyətin gələcəyi olduğu gerçəyidir. İnsanın ən çox sevdiyi şey uşaqları olmasına qarşı yer üzündə milyonlarla uşaq aclığın və yoxluğun pəncəsində qıvrılıb can verməkdə, döyüşlərdə ölməkdə və uşaqlığını yaşamadan cinayət/günaha, cezaevlerine düşməkdədir. Edilən araşdırmalar “Günahkar uşaq yox, ancaq cinayət/günaha itələnilmiş uşaq var” tərzini təsdiqləyir. O halda həyatının baharında kırağı yeyən uşaqların vəziyyəti necə düzəldiləcək.
İnsan ictimai bir varlıqlar. İctimai bir ətrafda doğular ətrafın şərtləriylə şəkillənər Cəmiyyət tərəfindən qazılmış din, əxlaq və hüquq kimi üstyapı qaydalarına xəbərdar et. Cəmiyyət tərəfindən pişiyinə verilən vəzifələri yerinə yetirər.
FƏSİL. I. UMUMİ QİYMETLENDİRME
Heç bir uşaq ictimai və ya ictimai olaraq dünyaya gəlməz. Uşaq üç aylıqkən məna verməyə başlar. Uşağın bu səviyyədən sonrakı inkişafı ailənin özünə verəcəyi təlqinlərlə təhsillə; tərbiyəylə, motivasiyala şəkillənər. Ailədə ictimais(n)i əlaqə yaxşıdırsa, uşaq da motize edilirsə uşaq ictimai bir insan olaraq böyüyər. Amma ailədə ictimai əlaqələr çox zəif və uşağın fəaliyyətlərini nümunə ala biləcəyi kimsə yoxsa uşaq korlaşar. Belə uşaqların köməyə və rəhbərliyə ehtiyacları vardır.
Hər cəmiyyətdə anti-ictimai davranışlarda ol/tapılanlara ictimai ya da hüquqi müeyyideler tətbiq olunar. Günahkarlıq adamı, fərdlərin qarşısına çıxaran bir qarşıdurmadır. İstənməyən bu qarşıdurma yəni cinayət/günah faktı, Kriminolojisi, yəni cinayət/günah olanı araşdırılan və günahkarı cəmiyyətə qazandıran elmi doğurdu. Sənayeləşmənin bir nəticəsi olaraq cinayət/günah nisbətləri, əhali artım nisbətlərinin qabağına keçmişdir.
Uşaqlıq dövründə fərd ictimailəşməyi tamamlayamadığı üçün cinayət/günah işlənə bilər. Çünki hələ nəyin cinayət/günah nəyin cinayət/günah olmadığını bilmirdir. Uşaqların çoxu qonşuların bağçasındakı meyvələrdən icazəsiz qoparmışdır.
Yetkinlik dövründə isə cinayət/günaha yönəldən faktorlar sürətli bir bedensel və ruhi dəyişmədən, irsi səbəblərdən, zəkadan qaynaqlanacağı kimi, səhv təhsil, qeyri-kafi sevgi və şəfqət də ola bilər. Dəyişən digər mühakimələri, əxlaq qaydalarının pozulması, nizamsız şəhərləşmə və sənayeləşmə, güclər və iqtisadi böhranlar kimi sosio-iqtisadi səbəblərdə yetkini cinayət/günaha itələyən faktorlar arasında sayıla bilər.
Hüquqi baxımdan uşaq 11-18 yaş arasındakı uşaqlardır. Ən çox cinayət törədilən yaş 14 yaş qrupudur. Uşaqlıqdan yetkinlik dövrünə keçiş olan bu yaşlarda (keçiş dövrəsi) gənc, mən kimim? neyim, kimə bənzəməliyəm? nə olmalıyam? vs. kimi suallarla isbatı bədən etmək istər. Ailənin istəklərinə baş qaldırar, azad olmaq istər. Uşaq cinayətlər/günahlarını müəyyən bağlı qruplara ayıracaq olsaq:
1- Zəka geriliyi və inkişafındakı gerilik səbəbiylə işlənən günahlandırar/cinayətlər.
2- Kifayət qədər ictimai təhsil almayan uşaqların işlədikləri günahlandırar/cinayətlər.
3- Yetkinlik dövrü işlənən günahlandırar/cinayətlər.
4- Xarab ailə nizamından gələn uşaqların işlədikləri günahlandırar/cinayətlər.
5- İqtisadi məhrumluq səbəbiylə işlənən günahlandırar/cinayətlər.
6- Nörotik və ruhi pozuqluqlar səbəbiylə işlənən günahlandırar/cinayətlər.
7- Ən çox üzərində dayanılması lazım olan psikopatik günahlandırar/cinayətlər.
1.1 UNİVERSAL PROBLEM/SUALIN
İnsanoğlu XX. əsri istehlak edib XXI. əsrə sürətlə yaxınlaşdığı bu günlərdə elektronik çağı tutmuş, planetlərarası səfər edir vəziyyətinə çıxmışdır. Dünya gündə 1.5 milyard dollar Əsgəri xərcləmə edərkən illik 17 milyon uşağın ölümünə tamaşaçı qalır. Uşaqların çoxu işlədilir. İnkişaflarına balta vurulur. Nüvə ailə böyük iştirak edir və fərdi cəmiyyətə qazandıracaq ən əhəmiyyətli müəssisə yellənir.
II. Dünya döyüşündən sonra uşaq cinayətlər/günahlarında əhəmiyyətli artım olmuşdur. Müasir inkişaflar bərabərində yeni cinayətlər/günahlarıda gətirməkdədir. Son illərin ən böyük cinayət/günahı narkotik maddə istifadəsi. Bu cinayət/günahın işləndiyi I. ölkənin ABŞ meydana gətirir. Qərb də uşaq gənclərin işlədikləri cinayətlər/günahlarda mütəşəkkil günahlandırar/cinayətlər, əhəmiyyətli bir hissəs(n)i meydana gətirir, uşaqlar 2-5 şəxsiyyət şəbəkələr quraraq mütəşəkkilli bir şəkildə cinayət törədirlər.
1.2. ÖLKƏMİZDE UŞAQLAR HAQQİNDA BİLGİLER
Türkiyə dünyadakı adı çəkilən inkişaflardan dərindən təsirlənmişdir. Sənayeləşmə və sürətli bir şəhərləşmənin qeyri-qanuni ölkəmizdəki bu inkişaflar nizamlı olmadığı üçün əyriliklərə səbəb olmaqdadır. Təbii ki uşaq cinayətlər/günahlarında da əhəmiyyətli artım olmaqdadır. Uşaq cinayətlər/günahları ümumi cinayətlər/günahlara nisbətlə %5dir. Çox təəssüf ki işlənməyin cinayətlər/günahların cinsini və yüzdəlik dilimini tapmanın kənarında bir şey etməmişik.
Türkiyədə, Ankara, İzmir və Elazığda uşaqlar üçün islah və cezaevleri vardır? Uşaq cinayətlər/günahlarının ən çoxu şəxsə qarşı işlənən günahlandırar/cinayətlər, cinsi, günahlandırar/cinayətlər və mala qarşı işlənən günahlandırar/cinayətlər olaraq sıralaya bilərik.
Şəxsə qarşı işlənən cinayətlər/günahlardan hökm güdən uşaqlar, qan iddiası, heyvan və ərazi andlaşmazlığı, namus təmizləmə kimi ictimai problemlərdən ötəri cinayət törətmişlər.
Islahevlerindeki uşaqları cəmiyyətə qazandırma kimi planlar olmazsa uşaq həyat boyu potensial günahkar olacaq. Uşaqları xor görmədən, alçaltmadan, etdikləri cinayət/günahın səhvini razı salaraq izah etmək bir vəzifədir. Əks halda ıslahevinden çıxan uşaq başqa bir günahlandır yenidən həbsxanaya gələcəkdir. Bu fasit dairəni qırmaq səlahiyyətlilərə və cəmiyyətə düşür.
II. HİSSƏ
II. Hissəyə doğuşda günahkar olmağa bilərmi? sualıyla başlanır və xromosomlar vəsiləsiylə ana, atadan uşağa genlər vasitəsiylə keçən fərdin “irsi katori olaraq təyin olunur. Qucaqlaya və Psixopatı yəni fərdin xarakter və həyəcan reaksiyalarında pozuqluqlar göstərən bir ruhi gerilik vəziyyətə ümumiyyətlə irsidir. Ancaq bunların gətirdiyi günahlandırar/cinayətlər öz başına varislik yoluyla keçməməkdədir. Ancaq və ancaq bilvasitə bir təsirdir. Əsl təsir, zəkası, ətraf təhsil və tərbiyədir. Varislik kimi fizioloji xüsusiyyətlərdə cinayət/günaha faktor bir element ola bilməkdədir.
Zəka dediyimiz “mücərrəd düşünmə və hadisələr arasında əlaqələr qura bilmə və öz özünü tənqid edə bilmə qabiliyyəti” gücü cinayət/günaha itələyən faktorlardandır. Zəka səviyyəsi aşağı olan uşaqların cinayət/günah nisbətlərinin yüksək olduğunu görürük. Bu zehni funksiyaların qeyri-kafi inkişafı dediyimiz zəka geriliyi isə doğumla birlikdə görülə biləcəyi kimi, uşaqlıq illərində meydana gələn bir zədə, infeksiya, bəslənmə pozuqluğu və xəstəliklər nəticəs(n)i ortaya çıxış və uşaqları cinayət/günaha itələyən ən əhəmiyyətli faktor olaraq qarşımıza çıxar.
III. HİSSƏ
Varislik, bioloji faktorlarla uşağın inkişaf/gəlişim mərhələlərinə bağlı xüsusiyyətləri bilməməkdən doğan səhvlərin, uşaq günahkarlığının səbəbini meydana gətirər.
Uşağın körpəlik dövründə Anasını itirməyi onun romantik inkişafını tamamlayamamasına səbəb olar. 0-5 yaş arasında xarakterin şəkilləndiyi üzərindəki görüşbirliğini göz önünə al/götürəcək olsaq bu vəziyyət uşağı cinayət/günaha itələyə biləcəyini söyləyə bilərik.
Uşaqlıq dönəninin ən/en təhlükəli hissəs(n)i şübhəsiz ki yetkinlik çağı dediyimiz 12-15 yaş dövrüdür. Uşaq bu müddət içində bir axtarış içinə girər. Bəzilərinə bənzəmək istər. Öz özünü sorğular və duyğuları qabarar. Bu dövrü ailə və məktəb uşağı üzərinə getmədən sovuşdursa uşaq sağlam bir fərd olar. Əksinə təqdirdə bu dövrədəki duyğu selinin özünü içinə itələdiyi bir çox cinayət/günah içinə düşüb çıkamayabilir.
IV. HİSSƏ
Bu hissədə uşağın çat/yetişməsində AİLƏ və MƏKTƏBin əhəmiyyəti üzərində dayanılır.
Ailə ən kiçik cəmiyyət vahididir. Mükəmməl fərdlər bu nüvədə çat/yetişər. Yəni ailə yaxşı ya da pis bütün toxumların çat/yetişdiyi mühitdir. Bundan ötəridir ki ailənin uşağın inkişafı, onun cəmiyyətə faydalı bir fərd olması ya da cinayət/günaha itələnilən bir uşaq, anti-ictimai bir varlıq olması istiqamətində təsirləri çox böyükdür. Ailənin uşaq üzərindəki təsiri ana qarınında başlar. Ailə uşağına -Qrup içində balanslı fərd olması üçün duyğusunu bunun gerçeklemesi üçün lazımlı mühiti, rəhbərliyi və problemləri həll edər.
Uşaq içində böyüdüyü ailənin ictimai quruluşundan təsirlənər. Ailənin birlik və ya dağınıq olması ya da Ana atadan birinin ölümü uşağın romantik inkişafını son dərəcə təsirlər/təsir edər. Ayrıca ailənin sosio-iqtisadi və mədəni səviyyəs(n)i onun ilk ictimai təcrübələrini meydana gətirəcək və şəxsiyyətin inkişafında son dərəcə əhəmiyyətli bir faktor olacaq. Ayrıca Valideynlərin uşağa sərt ya da yumşaq rəftarları, tutumları, ona dəyər verib verməməsi, yetkinlik çağında ona köməkçi olub olmamasında son dərəcə əhəmiyyətlidir. Çünki uşaq bu tutumların bağrında inkişaf edər. O halda Valideynlər:
– Uşaqların güvən duyğusunu inkişaf etdirəcək şərtləri hazırlamaq
– Kifayət qədər sevgi, şəfqət və maraq/əlaqə göstərmələri
– Uşağın inkişaf dövrlərini bilib ona görə davranmaları
– Uşaqları öz qabiliyyətləri və mövqelərində qəbul etmələri
– Lazımlı miqdarda oyun oynama imkanlarını hazırlamaq məcburiyyətindədirlər.
Ailədə intizam anlayışı uşağın duyğularını basdırıcı məqbul istəklərinə gem vurucu mahiyyətdə deyil də, məbləği, və məqbul intizam anlayışının olması lazımdır. Buna şirin fərd bir intizam anlayışı da deyə bilərik. Nəşr/təzyiqçi ailə uşaqlarının cinayət/günaha yönəldiklərini və basdırılan duyğuların irəlidə ruhi pozuqluq olaraq qarşımıza çıxdığını görməkdəyik. Ayrıca xarab və parçalanmış ailələrdə göstərilə bilməz və istənilməyən uşaq elan edilər? Bu vəziyyətdə şübhəsiz uşağın inkişafını mənfi təsir edib cinayət/günaha itələyər. Ayrıca ailənin təhsil vəziyyəti sosio-iqtisadi vəziyyəti, ailədəki fərd sayı və iqamətgah vəziyyətdə cinayət/günaha faktordur. Oxuma yazma bilməyən ailə uşaqları, çox uşaqları ailə uşaqları və özlərinə aid olmayan məskənlərdə oturan ailə uşaqları cinayət/günaha daha uyğundur.
Ailənin yanında günahkarlığı ən çox təsir edən bir başqa ünsür də MƏKTƏB dayan. Uşağın şəxsiyyətinin meydana gəlməsində çox əhəmiyyətli bir faktor olan təhsilin vasitəs(n)i məktəb şübhəsiz ki cinayətlər/günahları azaltmaqdadır. Məktəb bir ictimai təşkilat olaraq lazım olduğunda ailə və yaxın ətrafın verə bilmədiyi müsbət qarlılıqlı təsir mühitini hazırlayan bu boşluğu dolduran bir quruluşdur. Məktəb, bu əhəmiyyətli funksiyasını gərəyi kimi yerinə gətirə bildiyi ölçüdə müvəffəqiyyətli olar.
V. HİSSƏ
1.3. ŞƏXSİYYƏT, VƏZİYYƏT və DAVRANIŞ POZUQLUQLARI
Şəxsiyyət fərdin bütün maraq/əlaqə, rəftar və qabiliyyətləriylə xarici görünüşünün və ətrafına uyğunlaşma formasının xüsusiyyətlərini ehtiva edən bir anlayışıdır. İrsi və ekoloji faktorların bileşimidir. Yazar şəxsiyyət növlərini sıralayır və xarakter testləriylə şəxsiyyət haqqında hökm məlumat.
Şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin cinayət/günaha təsiri böyükdür. Psixoloji faktorlar fiziki şərtlərdə yaxından əlaqədardır. Sağlamlıq şərtləri və bedensel qüsurlar, fərdin zehni və romantik funksiyalarına təzyiq göstərər.
Cinayət/günah, şüuraltına itələnilən arzu və istəklərin simvolik ifadəsidir. Şəxsiyyət inkişafı araşdıran psikoanalizler zehni və romantik pozuqluqları cinayət/günahı içə atılan duyğuların əks olunmaları olaraq qiymətləndirib, günahlandır nəticələnən fərdi ruhi qarşıdurmanı, ictimai baxımdan qadağan edilmiş olan şeyə qarşı gəlmək, onu yox etmək şəklində şərhlər/şərh edər. Ona görə cinayət/günah bəzi komplekslərdən qaynaqlanmaqdadır. Oğurluq edən bir uşaq, yemək ya da pul çal/oğurlayarkən, yalnız fizioloji ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçün çal/oğurlamamaqda, bəlkə də sevgi əskikliyini aradan qaldırmaq üzrə bu yola müraciət etməkdədir. Yəni cinayət/günah bir hirsin xaricə əks olunmasıdır Bəzi günahlandırar/cinayətlər və səbəbləri
Həddindən artıq dərəcədə itaətsizlik və etiraz etmə, valideynlərin səhvli qarovulu və onu təhrik etməsi kimi faktorlardır.
Yalançılıq: Uşaqların təhsillərində onarı ictimailəşdirmə işinin lazım olduğu kimi edilə bilmədiyindən və uşağa başqalarının haqq və mənfəətlərinə heç olmazsa özününki qədər dəyər verməsi lazım olduğu şüuru verilmədiyindən
Oğurluq, Quldurluq, Saxtakarlıq: Ailənin uşağa mülkiyyət e mülkiyyətə hörmət göstərilməsi lazım olduğu fikirini peyvənd edə bilməməsindən,
Evdən qaçma: uşağa yaxşı davranılmaması və cəzalandırılma qorxusu təcavüzkarlıq, intiqam, qısqanclıq, xasiyyətsizlik, işgəncə etmə kimi xasiyyətlərin hər birinin şüuraltına yerləşən səbəbləri vardır. Bu cinayətlər/günahlara əlavə olaraq XX. əsrin ən böyük cinayət/günahı narkotik və Spirtdir. Bu cinayət/günahda da ətrafın medianın və ailənin çox böyük rolu vardır.
VI. HİSSƏ
Bu hissədə uşaq günahkarlığı üzərində İqtisadi, mədəni və İctimai faktorlar irdələnilməkdədir. Araşdırmalar göstərmişdir ki sosyo iqtisadi və yaxın ətraf şərtlərini rolunu və əhəmiyyətini açıqca ortaya qoymaqdadır. Yoxsul ailə uşaqları qeyri-mümkünlüklər içində cinayət/günaha itələnilər. Əhali hərəkətləri və iç güclərlə mədəni qarışıqların bir nəticəs(n)i olaraq cinayət/günah artmaqdadır. Döyüşlərdə uşağın romantik inkişafını təsir etdiyi üçün, cinayətlər/günahlara niyə/səbəb ola bilər.
Qorumağa möhtac uşaqlar xüsusilə 0-6 yaş qrupu üçün bakımevlerinden daha ideal bir həll olaraq görülən “qoruyucu ailə, üsulu deyilə bilər. Qoruyucu ailə uşağa nisbətən valideynlərlik vəzifəsi görəcəyindən ötəri cinayət/günah nisbətlərində düşəcək.
Bəzi kütləvi informasiya vasitələri də uşaqları cinayət/günaha itələyər. TV də gördüyü şiddət tətbiq etmək istəyən nə qədər uşaq vardır. Əyləncə vasitələrindəki şiddət də pisdir.
VII. HİSSƏ
Bu hissədə məsələnin həll yolları araşdırmaqdadır. Araşdırmalar uşaq günahkarlığında irsi faktorlardan çox, ekoloji faktorların əhəmiyyətini vurğulamaqda şəxsiyyət qüsurlarının yanında, bu qüsurlarının yanında, zəkadan məhrum olmaq və ətraf şərtlərinin əlverişsiz olması da uşağı cinayət/günaha itələməkdədir. İqtisadi çətinliklər mədəni səviyyə aşağılığı, sıxlıq/izdiham və yoxsul ailə, köçlər, mədəni qarşıdurmalar ailədəki günahkar fərdi meydana gətirməkdədir.
Bəzən ictimai dəyər qəlibləri, döşəmələr, ətraf şərtlərinin əlverişsizliyi yetkinlik çağının fırtınalarıyla birləşincə, uşaq yaşda gənclərimizin pozuqluqları göstərmələri, cinayət/günaha itələnilmələri faktı ortaya çıxmaqdadır.
Bunları önləmək üçün, uşaqlara istiqamətli xidmətlərin axsadılmadan aparılması lazımdır. İşlə/çalışan, qorumağa möhtac, xaricdəki işçi uşaqlarının hamısının dərdinə əlac tapmaq məcburiyyətindəyik. Islahevlerindeki uşaqlara peşə qazandıra bilərik. Testi qırılmadan tədbir alınması lazımdır ki cinayət/günah zühur etməsin.
Uşaq günahkarlığına cəmiyyətin yanaşmas(n)ı bir problemin bir başqa əhəmiyyətli yanını meydana gətirir. Gənc, kürəyinə vuran günahkarlıq damğası hər vaxt kaldıramayabilir. Cəmiyyətdə ümumiyyətlə günahkarı dışlamaya istiqamətli olar. Buda bir təhsil problemidir. Halbuki günahkarlıq damğasını yeyənlər yenidən həyata çevirilə bilər. Günahkar uşaqlara insanlar öz uşaqları kimi baxsalar o zaman uşaqlar yenidən cəmiyyətə qazandırılar.
FƏSİL II . Yetkinliyin Tərifi və Təməl Xüsusiyyətləri
Yetkinliyin təbiətini araşdırarkən əvvəlcə yetkin və yetkinliyin tərifi və yetkinliyin təməl xüsusiyyətlərini araşdırmaqla işə başlamağı uyğun tapdıq. Daha sonra yetkinliyin ümumiyyətlə xüsusiyyətlərinə nəzər saldıqdan sonra yetkinlik dövrləri araşdırılmağa çalışılacaq. Son olaraq da yetkinlikdə xüsusilə orta yetkinlikdə dini inkişaf/gəlişim irdələniləcək.
Yetkinliyin TanımıYetişkin (adult) sözcüyü Latınca ‘böyümək’ yəni “adolescere” hərəkətinin keçmiş zaman ortaçından törəmişdir. Yetkin anlayışı, inkişafın hər hansı bir istiqaməti ya da bütünündə dayanma səviyyəsinə çatmış olan olduqca çat/yetişmiş, yetkinluğa yaxınlaşmış adam olaraq təyin olunmuşdur. Yetkinliyin başlanğıcı körpəliyin ya da yetkinliyin başlanğıcı kimi bioloji əsaslı olmaqdan çox, ictimai hadisələr və mədəni tələblər çərçivəsində açıqlanmaqda və yetkinluq anlayışıyla sinonim olaraq düşünülməkdədir.
Yetkin bir adamın həm fiziki həm də psixoloji baxımdan yetkinləşmiş olduğu fərz edilər. Lakin, fiziki və psixoloji yetkinləşməyi ölçmək güc olduğu üçün çoxu inkişafçı yalnız yaş səviyyəsinə görə bir təyin etməyi mənimsəmişdir. Buna baxmayaraq yaş və yaş sərhədləri mövzusunda da qəti bir razılaşma yoxdur. Ancaq indiki vaxtda, getdikcə yayılan bir görüşə görə, yetkin sayılmanın müəyyən bir yaş sərhədi aşmış olmaqdan çox başqa istiqamətlərinin olduğu da irəli sürülməkdədir. Bunun üçün yetkinin kim olduğu sualı və cavabı görünüşcə asan olmaqla birlikdə olduqca çətindir. Əgər məsələyə xronoloji baxımdan baxsaq müəyyən bir yaşdakı adam yetkin sayıla bilər. Ancaq belə bir yanaşma yetkinin psixoloji ya da ictimai ölçüsüylə hər vaxt üst-üstə düşməyə bilər. Məsələn bir adam 25 yaşında olduğu halda həm iqtisadi həm də psixoloji ya da sağlamlıq baxımından bir başqasının köməyinə ehtiyac duy/eşidə bilər. Bu səbəbdən xronoloji yaş, sırf öz başına yetkinliyin başlanğıcı, orta yaş ya da yaşlılıq dövrlərinin mənalı bir göstəricisi olmağa bilər.
Yetkinliyin başlanğıcı olaraq yetkinliyin bitməs(n)i və bir sıra ictimai dəyişmələr diqqətə alınar. Bunlar; təhsil həyatını bitirmə, işə başlama, evlənmə, uşaq sahibi olma kimi dəyişikliklərdir. Ancaq görüləcəyi üzrə, bu həyat dəyişiklikləri üçün qəti bir yaş sərhədi qoymaq çətindir. Çünki bütün davranışlar fərddən fərdə, mədəniyyətdən mədəniyyətə və cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişər. Psixoloji ya da ictimai sahədə bir adamın yetkinliyinin neyə ya da hansı yaşa tekabül etdiyi cəmiyyətdən cəmiyyətə fərqlilik göstərsə də ümumiyyətlə psixoloji xüsusiyyət və ictimai bir ölçü olaraq, adamın işlə/çalışıb öz dolanışığını təmin edə bilmə qabiliyyəti bir ölçü olaraq qəbul edilə bilər. Bu ikisi ümumiyyətlə birlikdə gedər. Çünki psixoloji baxımdan kafi olan bir adamın eyni zamanda bir iş sahibi də ola biləcəyi kimi, psixoloji baxımdan kifayət qədər inkişaf etməmiş olan bir adamın bir iş sahibi olması da düşünülə bilməz.
Yetkinliyin ən əhəmiyyətli ölçülərindən biri iqtisadi müstəqillikdir. Yetkin olmaq bu təməl müstəqilliyin sona çatması deməkdir. Psixo-ictimai baxımdan uşaqla yetkini bir-birindən ayıran təməl fərq “asılılıq” hadisəsidir. Bir adam normal həyatını davam etdirmə mövzusunda digərlərinə asılı olduğu müddətcə tam mənasıyla bir yetkin olduğu deyilə bilməz. Bu məlumatlar istiqamətində yetkinliyi, gənclik illərini taxıban, adamın həyatla əlaqədar bir çox məsuliyyəti yalnız boynuna götürdüyü, yaşlılıq dövrünə qədər davam edən dövrün adıdır deyə təyin edə bilərik. Ayrıca ümumi bir meyl olaraq bir cəmiyyətdə, öz həyatlarını müstəqil olaraq idarə etmə məsuliyyətini üstünə alan/sahə fərdlər də yetkin qəbul edilməkdədir.
Kəndli etdiyi araşdırmalarında yetkinliyin tərifini fərqli bucaqlardan ələ alaraq bu şəkildə ortaya qoymuşdur:
a) Kök Xüsusiyyətinə Görə Tərifi: “Andragogy” sözü də “pedagogy” sözü kimi, latınca bir söz olub, xatırlayar(yetkin) və agogus(rehber) sözlərinin birləşməsindən meydana gəlməkdə və “yetkinlərin öyrənməsinə kömək etmə sənəti” mənasını verməkdədir. Bu termin xüsusi bir rol və statüye çatmağı hədəfləməkdən çox, bir müddəti xatırladar. Bu müddətdə yetkinin, ağıllılıq, normallıq, şüurluluq, davamlılıq, etidallıq, məsuliyyət və yaxşı bir ailə və ya qrup xüsusiyyətinə sahib olma kimi müəyyən bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Bu səbəbdən kök və xüsusiyyətə görə tərif daha çox yetkinlik dövründə olan kəslərdə ol/tapılması lazım olan bir sıra xüsusiyyətləri ehtiva etməkdədir.
b) Bioloji Tərif: İnsanlar məhsuldar vəziyyətə gəldiklərində bioloji olaraq yetkin olarlar. Burada üzərində durulan xüsus onların bioloji olaraq artıma yetkinluğuna çatmalarıdır.
c) Psixoloji tərif: Fərdlər psixoloji olaraq öz həyatları üçün özlərini məsul olaraq qəbul etdikləri zaman psixoloji olaraq yetkin olarlar. Bu cür yetkinlik anlayışı tədrici olaraq inkişaf edər. Adamın psixoloji olaraq özünü yetkin qəbul etməsi böyük ölçüdə onun bioloji və ictimai inkişaflarını da ehtiva etməkdədir.
d) İctimai tərif: Kəslər özlərini öz mədəniyyətlərinin, yetkinlik illərinə münhasır rolları icra etməyi uyğun tapdıqları zaman, ictimai olaraq yetkin qəbul edərlər. Məsələn bizim mədəniyyətimizdə davamlı bir peşə sahibi olma, ana-ata olma, səs vermə və əsgərliyini etmə kimi fəaliyyətlər, bir adamın yetkin olduğunu göstərən ifadə edilərdir.
e) Hüquqi tərif: Hüquq, cəmiyyətdə psixologiya və dini ənənələrin etdiyi kimi yetkinlər üçün ideallar ortaya qoymaz və ideal olan şeylərlə maraqlanmaz. Bu mənada hüquqda yetkinliyə qərar vermə mövzusunda xronoloji yaş əhəmiyyətlidir. Bu yaş ümumiyyətlə 18 ilə 21 yaş arası qəbul edilsə də bu vəziyyət ölkədən ölkəyə, mədəniyyətdən mədəniyyətə fərqlilik göstərə bilər.
f) Dini və mədəni ənənələrə görə tərif: Bu günki hüquq ya da psixologiya nəzəriyyələrinin ələ aldığı tündlüylə olmasa da, bütün böyük din və mədəniyyətlər, dini inanc və tətbiq mövzusunda yetkin, mükəmməl, yaxşı və ərdəmli adam ideallarından danışıb onların xüsusiyyətlərindən bəhs etmişlər.
Məsələn üç böyük ilahi dinlərdən biri olan Yəhudiliyə baxdığımızda, Yəhudi müqəddəs kitablarının ideal bir yetkinluq nümunəsini təqdim etdiklərini görürük. Yəhudi ənənələrindəki təməl mövzu, Yəhudi cəmiyyətinin bir üzvü olaraq adamın Tanrı ilə əlaqələr mövzusunda bir əhdə girməsidir. Tanrı ilə olan bu bey’at əlaqəsi mənəvi yetkinluğun bir çox xüsusiyyətlərini tələb edir.
Xristian yetkinliyi də Yəhudi ənənəsində olduğu kimi, Tanrı ilə digər insanlar arasındakı əlaqələr üzərinə qurulmuşdur. Xristian müqəddəs kitabları da yetkin adamı, inanan bir adam, hüquqa qarşı inanclı, ədalətli və yaxşılıq edən, Tanrı və bütün həyatla mənəvi baxımdan ərdəmli əlaqələr quran adam olaraq təyin etmişdir.
İslam dini də Yəhudi və Xristianlıqda olduğu kimi yetkin adamı dini və əxlaqi baxımdan ələ alınmış bütün gözəl xüsusiyyət və davranışları Müsəlman kəslərdə ol/tapılması lazım olan xüsusiyyətlər olaraq ifadə edilmişdir. Yetkinlik anlayışını da daha çox hüquqi mənada ələ alınmışdır. Bu səbəbdən İslama görə yetkin “hüquqi və əxlaqi yetkinluğa çatmış, ağılı tarazlığı yerində olan, ticari əlaqələrə girə bilən, mal mülk qənaəti haqqına sahib, hüquqi müeyyidelerle Allah tərəfindən əmr edilən əmr və qadağan edərə qarsı məsul olan adam” olaraq təyin olunmuşdur.
Ayrıca “Rogers” yetkini təyin etmədə üç təməl ölçü istifadə edər.
 Yetkinluq Ölçüsü: Fərdin bütün qabiliyyətlərini istifadə edə bilməsi, şəxsiyyətinin meydana gəlməsi, böyüməsi və inkişafı
 Uyğun davranma ölçüsü: Digər kəslər və şəxsən özü ilə əlaqədar daha sağlam qərar ala bilməsi, uyğun davrana bilməsi
 Müstəqil olma ölçüsü: Könüllü olaraq his etmə, iş və məsuliyyət boynuna götürə bilmə vəziyyətidir. “Rogers”in də ölçüləri qoyarkən fərdin müstəqilliyini əsas al/götürdüyü fərq edilməkdədir.
Bütün bu təriflərdən sonra məsələyə Kowlesin də ifadə etdiyi kimi eğitimsel olaraq kimlərin yetkin olduğuna qərar vermə mövzusunda iki təməl problemin cavablandırılmasını tövsiyə edə bilərik. 1) Kim yetkin olaraq və ya yetkin kimi davranır, kim yetkin rollarını yerinə yetirir? (İctimai Tərif) 2) Kimin fərdi düşüncəsi bir yetkinin düşüncəsidir? (Psikolojik Tərif) Birinci tanıma görə, adam cəmiyyətin yetkinlərdən gözlədiyi rolları yerinə yetirdiyi zaman yetkinlik əhatəsinə girir. İkinci tanıma görə isə, bir adam ancaq özün, öz həyatı üçün məsul hiss etdiyi zaman yetkin anlayışı içinə girir.
Görüldüyü üzrə yetkinlik müxtəlif bucaqlardan ələ alınaraq təsvir edilməkdədir. Ancaq ən ümumiyyətlə yetkini belə təyin etmək olasıdır: “Yetkin; zehni, bedensel inkişafını tamamlamış və psixoloji yetkinluğa çatmış, iqtisadi müstəqilliyini qazanmış və cəmiyyətdə bir məsuliyyət boynuna götürmüş fərdlərə deyilir.” Araşdırmamızdakı məqsədimiz hansı tərifin daha doğru olduğunu mübahisə et/müzakirə etmək ya da seçməkdən çox, yetkinin təbiətini və gelişimsel xüsusiyyətlərini ələ alaraq araşdırmaq və onu müxtəlif bucaqlardan tanımaya işlə/çalışmaqdır.
2.1. Yetkinliyin Təməl Xüsusiyyətləri
Yetkinlik dövrünə keçmədən əvvəl, mövzumuzun bütünlüyünü təmin etmək baxımından yetkinlik əvvəli dövrə qısaca toxunmaq faydalı olacaq. Yetkinlik əvvəli dövrü uşaqlıq, yetkinlik və ilk yetkinlik dövrlərini əhatə edər. Bu dövrdə adam normal olaraq ailə içində və ya ailə həyatına bərabər olan ictimai bir mühitdə yaşar. Kafi bir inkişafla fərd, qismən cəmiyyətin öz-özünə kafi bir üzvü halına gəlir. Yetkin əvvəli dövr eyni zamanda yetkin həyatına da bir girişdir. İnsan həyatının mərhələlərini araşdırma mövzusunda ən əhəmiyyətli və ilk görüşlər Sigmund Freud tərəfindən qurulan “dərinlik psixologiyası” sahəsindən gəlmişdir. Freud, şüur və şüur altı qisimlərindən ibarət olan/yaranan şəxsiyyət nəzəriyyəsini inkişaf etdirərək uşaqlıq dövründəki şəxsiyyət inkişafının yetkinlikdə onu nə şəkildə təsir etdiyini göstərməyə çalışmışdır.
Carl G. Jung isə yetkin inkişafının müasir mənada gerçək atası olaraq qəbul edilməkdədir. Jung, fərdi daxili psixoloji müddətlərin və xarici faktorların bir məhsulu olaraq gördü və bunun nəticəs(n)i olaraq da ictimai psixologiyanı inkişaf etdirdi. Ayrıca Jung, insan həyatının bütün sahələrinə ağırlıq verərək “həyatın ikinci qisimi” olaraq qəbul etdiyi yetkinlik dövrünə ayrı bir əhəmiyyət vermişdir. Ferud isə, klinika keçmişli bir elm adamı olduğundan o daha çox psikopatoloji və iç ruhi müddətlərə əhəmiyyət vermişdir.
İnsan həyatının bütün mərhələləri mövzusunda hər kəs tərəfindən qəbul edişmiş bir görüş birliyi yoxdur. Həyatın bəzi sahələrinin başlanğıc ya da bitmə mövzusunda bir problem yoxdur. Məsələn uşaqlıq və yetkinlik dövrlərinin başlanğıc və bitmə nöqtələri aşağı yuxarı hər kəs tərəfindən eyni qəbul edilir. Yenə yaşlılığın da 60-65 yaşlarında başladığı hər kəs tərəfindən qəbul edilir. Ancaq bu 20 ilə 65 yaşları axtarsının necə bölünəcəyi mövzusunda bir görüş birliyi yoxdur. Çünki hər dildə bir uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və qocalıq anlayışları olmasına baxmayaraq, bunların sərhədlərini təyin etmək çox da asan deyil.
Hər nə qədər inkişaf/gəlişim psixoloqları arasında yetkinlik dövrü mərhələləri mövzusunda qəbul edilmiş bir ayrım olmasa da, ümumiyyətlə qəbul edilən görüşə görə bu dövr ilk yetkinlik(20-35), orta yetkinlik(35-55) və son yetkinlik(55 və yuxarısı) olmaq üzrə üç təməl mərhələyə ayrılmışdır. Ancaq bu mərhələlər müəyyən bir nöqtədə başlayıb müəyyən bir nöqtədə sona çatmaz. Daniel Levinson, insanın inkişaf/gəlişim pillələrinin bir-birlərinə bağlı olduğunu, bir-birlərini əhatə etdiyini, daha doğrusu bir-birləriylə üst-üstə düşdüyünü vurğulamaqdadır. Bundan ötəri də 0-3 yaş arasını ilk uşaqlıq keçiş dövrü, 17-22 yaş arasını ilk yetkinlik keçiş dövrü, 40-45 yaş arasını orta yaş keçiş dövrü, 60-65 yaş arasını son yetkinlik keçiş dövrü olaraq qiymətləndirməkdədir. Başqa bir ayrıma görə, yetkinlik gənc yetkinlik və orta yaş olmaq üzrə ümumiyyətlə iki dövrdə araşdırılar. Fərdin yetkinlik dövrünün sonunda başlayaraq orta yaşa qədər keçirdiyi həyat dövrü gənc yetkinlik olaraq təyin olunar. Gənc yetkinlik dövrü təxminən 20 ilə 40 yaşları arasındakı illərdir. Orta yaş dövrü isə təxminən olaraq 40-60, 65 yaşları arası isə orta yaş dövrüdür. Mehmedoğlu isə əsərində buradan fərqli olaraq bu şəkildə sıralamışdır: “a) Gəncliyin dərhal sonrasındakı hissə olaraq təyin olunan İlk Yetkinlik Dövrü(22-40 yaş), b)Yetkinin özünü həm özündən böyüklərə və həm də özündən kiçiklərə olan məsuliyyətləri ən çox boynuna götürdüyü dövr olaraq bilinən Orta Yaş Dövrü(40-60 yaş), c)Yetkinliyin son mərhələsi olan Yaşlılıq Dövrü(60 və üstü yaş).”
Yetkinlikdə şəxsiyyət inkişafı həm sabit olan həm də dəyişməyi ehtiva edən bir müddətdir. Yetkinlikdəki şəxsiyyət inkişafının əxlaq, cinsiyyət rolları və mənlik inkişafı kimi üç əhəmiyyətli istiqaməti vardır. Bu dövrdəki şəxsiyyətin inkişafında “yetkinləşmə” əhəmiyyətlidir.
Yetkinliyin gelişimsel müddəti ilə əlaqədar yetkinliyin davamlılıq ifadə edən bir quruluşmu yoxsa bir-biri üzərinə irəliləyən mərhələlər silsilə/serialımı olduğu bir anlaşılmazlıq vardır. Cüceloğlu bu problemə, fərdin həyatında həm bir davamlılıq həm də bir-birindən fərqli inkişaf/gəlişim mərhələləri olduğu şəklində bir cavab vermişdir.
Yetkinliyi araşdırarkən yaş, cinsiyyət, sosyoekonomik sinif və mədəniyyət fərqliliklərini də diqqətə al/götürmək lazımdır. Bu mövzuda Neugarten (1975), zəngin və kasıb mühitlərdən gələn fərdlərin müəyyən həyat hadisələrini bir-birindən fərqli zamanlarda yerinə yetirdiklərini irəli sürər. Zəngin fərdlərlə kasıb fərdlərin orta yaşa gəldiklərində həyatlarına dünyagörüşlərindəki fərqliliyi də bu örnəklə açıqlayar; zəngin orta yaşlılar bu yaş dövrünə qızıl illər olaraq baxarkən kasıb orta yaşlılar isə bu yaşları təqaüdçülük dövrü olaraq qiymətləndirərlər.a
Yetkinlikdə mənlik anlayışında böyük və köklü dəyişikliklər meydana gəlir. Fərd özünü gedərək quruluşçu və istehsalçı olaraq görməyə başlar. Yetkinlik dövrü fərdin öz-rəhbərlikliliyini qəbul etdiyi və yaşadığı dövrdür. Bu fərdlər başqalarının da öz öz-rəhbərlikliliyini görmələrini gözləyərlər.
FƏSİL. III .Haqqları Müqaviləsi
Mövzumuz uşaqlar olduğu üçün bizdə sizlərə uşaqların sahib olduğu haqqları xatırlatmaq istədik. Bilirsiniz ki bu gün dünyada uşaqlar insan haqqlarına sığmayan bir çox hadisəyə məruz qalırlar, onlara daha yaxşı və daha etibarlı bir həyat təqdim edə bilməmiz üçün onların sahib olduğu bu haqqları bilməli və sonuna qədər hörmət göstərməliyik. UNICEF Qaynaqlarından Uşaq Haqqları Müqaviləsinin Qısaldılaraq Alınan və Uşaqların Diliylə İfadə Edilən Xülasəs(n)i sizlərlə paylaşırıq.
Maddə 1: Mən uşağım. On səkkiz yaşına qədər bir uşaq olaraq imtina edilməz haqqlara sahibim.
Maddə 2: Bu müqavilədəki haqqlar bütün uşaqlar üçündür; ağ uşaq, quru uşaq, qız uşaq, oğlan fərq etməz. Doğulduğumuz yer/yeyər, danışdığımız dil də fərq etməz. Böyüklərimizin inanclarının, görüşlərinin fərqli olması üzündən uşaqlara ayrı-seçkilik edilməz. Bu haqqlara sahib olmaq üçün uşaq olmaq kifayətdir.
Maddə 3: Böyüklər, uşaqlarla əlaqədar bütün qanunlarda, bütün cəhdlərdə əvvəl uşaqların faydalarını mütəfəkkirlər. Böyüklərimiz bu tapşırıqlarını edə bilmirsə dövlət uşaqlara baxar və qoruyar.
Maddə 4: Haqqlarımızın tətbiq olunması üçün lazım olan hər cür səy göstərilər. Haqqlarımdan faydalanmam bütün dövlətlərin zəmanəti altındadır.
Maddə 5: Bizi böyüdən, yol göstərən böyüklərə bizi daha yaxşı yetişdirsinlər deyə kömək edilər.
Maddə 6: Uşaqların həyatını qorumaq hər kəsin ilk vəzifəsidir hər uşağın ən fundamental haqqıdır.
Maddə 7: Hər uşağa doğulduğunda bir ad qon/qoyular. Dövlət bu adı yazar. Uşağa şəxsiyyət verər. Artıq uşaq o dövlətin vətəndaşı olar.
Maddə 8: Qon/qoyulan adım, qazandığım vətəndaşlıq haqqım və ailə bağlarım qorunar. Bunları dəyişdirmək üçün nəşr/təzyiq tətbiq olunmaz. Bunlar məndən alınsa bütün dövlətlər ona qarşı çıxar.
Maddə 9: Uşağı ailəsindən kimsə qoparıb al/götürə bilməz. Amma bəzən də ana ata uşağa baxa bilməz vəziyyətdə ola bilər. Uşaq bu vəziyyətdən zərər görə bilər. Uşaq zərər görməsin deyə uşağa başqa bir baxım təmin edilər. Bu baxım əsnasında uşaq ana atasıyla nizamlı görüşə bilər.
Maddə 10: Ayrı ölkələrdə yaşayan ana ata və uşaqların birlikdə yaşamaları üçün hər cür asanlıq göstərilər.
Maddə 11: Uşaqlar ana atalarının birlikdə icazəs(n)i və xəbəri olmadan başqa ölkələrə aparılmazlar, oralarda buraxılmazlar. Bunu edənlərə qarşı mübarizə edilər.
Maddə 12: Məni maraqlandıran mövzularda mənim də görüşlərəm alınar. Böyüklər məni dinlərlər. Düşüncəmi öyrənməyə diqqət göstərərlər. Çox kiçiksəm bir böyük də mənim adıma danışa bilər.
Maddə 13: İstəklərimi və düşüncələrimi seçdiyim bir göndər açıqlaya bilərəm, şəkilini çəkə bilərəm ya da yaza bilərəm. Amma bəzi mövzularda başqa kəslər və cəmiyyət zərər görəcəksə o mövzudakı qaydalara da uyğun gəlməm lazımdır.
Maddə 14: Biz uşaqların düşüncələrini inkişaf etdirmələri və istədikləri dini seçmələri haqqına hörmət göstərilər. Bu mövzuda bizi yetişdirməklə öhdəçilikli olan böyüklərimizin də bizə yol göstərmə haqqları və vəzifələri vardır. Onlara da hörmət göstərilər.
Maddə 15: Yoldaşlarımla barış içində toplana bilərəm. Dərnəklər qura bilərəm. Qurulu/təşkilatı dərnəklərə üzv ola bilərəm.
Maddə 16: Uşaqlar şərəfli və hörmətli bir insandır. Heç kim onların qürurlarını qıra bilməz, onları kiçik sala bilməz, yaşadığı iqamətgah və təşkilatdakı xüsusi həyatına qarışa bilməz. Bu haqqlarımız qanunlarla qorunar.
Maddə 17: Kütləvi informasiya vasitələri əhəmiyyətlidir, hər cür ünsiyyət vasitəsini istifadə edərək özüm üçün məlumat ala bilərəm.
Maddə 18: Yetişdirilməmizdən ən başda ana atamız ya da onların vəzifəsini boynuna götürmüş böyüklərimiz məsuldur. Onların bu vəzifələrini ən yaxşı şəkildə edə bilmələri üçün hər cür asanlıq təmin edilər, lazımdırsa kömək edilər.
Maddə 19: Çat/yetişməmizdən məsul olanlar bu haqqlarını uşaqlara zərər verəcək şəkildə istifadə etməzlər. Uşaqların bu cür zərərlərə uğramaması üçün hər cür tədbiri al/götürmək dövlətin vəzifəsidir.
Maddə 20: U