Kurs işi

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi
Psixologiya kafedrası
Ümumi psixologiya fənni üzrə
KURS İŞİ
MÖVZU: NATAMAM VƏ TAM AİLƏLƏRDƏ TƏRBİYƏ OLUNMUŞ UŞAQLARIN ŞƏXSİYYƏTİNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
Tələbə: Doğan Ersin
III kurs, qrup 1558
Elmi rəhbər: Psixol.elm.nam..dos E.Sefiyeva
BAKI-2010
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ…………………………………………………………………………………………………………….3
I FƏSİL. NATAMAM VƏ TAM AİLƏLƏRDƏ TƏRBİYƏ OLUNMUŞ UŞAQLARIN ŞƏXSİYYƏTİNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ………………………………4
1.1.Natamam Ailelerin Usaqların Yas Xususiyetlerine Tesiri………………4
1.2.Natamam və tam ailələrdə tərbiyə olunmuş uşaqların psixoloji xüsusiyyətləri……………………………………………………………………………………7
II FƏSİL. NATAMAM VƏ TAM AİLƏLƏRDƏ TƏRBİYƏ OLUNMUŞ UŞAQ- LAR IN ŞƏXSİYYƏTİNİN MÜQAYİSƏLİ ÖYRƏNİLMƏSİNİN PSİXOLOJİ-EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ……………………………………………………………………….16
2.1.Natamam aile ve usaq……………………………………………………………………….16
2.2.Tədqiqatın təşkili və keçirilməsi…………………………………………………………..19
NƏTİCƏ……………………………………………………………………………………………………….26
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI……………………………………………….27
GİRİŞ
Tədqiqatın aktuallığı.Uşağın şəxsiyyət kimi formalaşmasında ailənin önəmli rol oyna dığını hamımız yaxşı bilirik. Hər bir ailənin struktur quruluşu uşağın şəxsiyyətinin formalaşmasına müxtəlif cür təsir göstərəcəkdir. Bu faktları nəzərə alaraq cəmiyyə- timizdə mövcud olan müxtəlif tip ailələri-natamam və tam və bu cür ailələrdə tərbiyə olunmuş uşaqların şəxsiyyətinin formalaşmasının təhlil edilməsi çox vacib məsələlər- dən biridir. Məhz bu cəhətdən problem aktualdır.
Tədqiqatın obyekti. Tədqiqatımızın obyekti kimi biz natamam və tam ailələrdə tərbi- yə olunmuş uşaqların şəxsiyyətinin müqayisəli təhlilini seçmişik. Bildiyimiz kimi ailə tipinin quruluşundan və orada uşaqlara verilən tərbiyə üsulundan asılı olaraq uşaqlar- da şəxsiyyətin inkişafı istiqamətləri də müxtəlif olacaqdır.
Tədqiqatın predmeti. Natamam və tam ailələrdə tərbiyə olunmuş uşaqlarda şəxsiyyə- tin formalaşması arasındakı oxşarlıq və ya fərqli cəhətlərin müəyyən edilməsidir.
İşin məqsədi. Məqsədimiz ayrı-ayrılıqda həm tam, həm də natamam ailələrdən olan uşaqların səciyyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və ən əsas da natamam və tam ailə- lərdə tərbiyə olunmuş uşaqlarda şəxsiyyətin formalaşması xüsusiyyətlərini müqayi- səli şəkildə təhlil etməkdir.
Tədqiqatın vəzifələri. Bildiyimiz kimi şəxsiyyət eyni zamanda fərdiyyətdir.Buna görə də tədqiqatımızın vəzifəsi kimi biz natamam və tam ailələrdə tərbiyə olunmuş uşaq- ların fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərinin onun şəxsiyyətinin formalaşmasında oynadığı rolu müəyyən etməkdən ibarətdir.
Tədqiqatın əsas fərziyyəsi.Tədqiqat işimizin əsas fərziyyəsi kimi biz uşaqların şəxsiy- yətinin formalaşması müxtəlifliyinin səbəblərinin biləvasitə ailədə ona olan münasi- bət və ona verilən tərbiyədən asılı olduğunu sübut etməkdən ibarətdir.
Tədqiqatda istifadə edilmiş metodlar. Tədqiqatda natamam və tam ailələrdə tərbiyə olunmuş uşaqların şəxsiyyətinin müqayisəli təhlili üçün biz “Mənim ailəm” proyektiv metodikasından istifadə etmişik. Bundan başqa uşaqlarla mövzu ətrafında fərdi söh- bətlər də aparılıb. Tədqiqatın strukturu.Giriş, I fəsil, II fəsil, nəticə, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı.
I FƏSİL. NATAMAM VƏ TAM AİLƏLƏRDƏ TƏRBİYƏ OLUNMUŞ UŞAQLARIN ŞƏXSİYYƏTİNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
1.1.Natamam Ailelerin Usaqların Yas Xususiyetlerine Tesiri
Ana və atasının ayrılması əlbəttə uşaqları birinci dərəcədən təsir edir; yaxşı uşaqların yaşlarına görə ideal bir boşanma zamanı təyin etmək mümkünmü?
Uzun zamandır davam edən yuxusuz gecələr və saatlarla sürən mübahisə/müzakirələr artıq bir gerçəyi açıq etmişdi: uşaqları xaricində onları bağlayan bir şey qalmamışdı. Hər nə qədər bir müddət susaraq problemləri uşaqlarından gizləməyi bacarmışlar ididirsə də axşam yeməklərində yüz/üz ifadələrində diqqətə çarpanlaşan zorakı gülümsəmə çoxdan onların da diqqətini çəkmişdi.
Boşanmaya doğru gedən evliliklərdə valideynlər çoxu dəfə uşaqlarıyla əlaqədar qorxu, şübhə və günahkarlıq duyğusu arasında gedib gələn kompleks bir ruh halına bürünərlər: Görəsən kutsal aile quruluşunu bir şəkildə qorumaqmı daha yaxşı olar yoxsa mədənicə (!) artıq heç bir mənas(n)ı qalmamış bu əlaqəyə bir nöqtə qoymaqmı? Yalnız öz rahat və hüzur/dincliyimi düşünməm çoxmu eqoist olar görəsən? Bu şəkildə yaşayaraqmı uşaqlarımıza daha çox zərər veririk, yoxsa ayrılsaqmı daha pis olar? Zehinlərini məşğul edən bu və bənzəri saysız sual onları bir müddətdir çox əldən salmışdır.
İctimai alimlər bu sualların cavabını araştıradursun, ana və atası ayrılan uşaqların böyük bir zədə ilə qarşı-qarşıya qaldıqları və həyatlarının bundan sonrakı əhəmiyyətli bir qisimini əlavə çətinliklərlə yaşayacaqları mübahisə/müzakirəsiz bir gerçəkdir. Virginia Universiteti Psixologiya hissəsinin etmiş olduğu bir araşdırma uşaqların xüsusilə boşanmadan dərhal sonrakı zaman dilimində bundan çox ağır şəkildə təsirləndiyini, ilk həll edilmələrin ancaq ortalama 2 il qədər sonra başladığını və nisbətən normala keçişin ilk olaraq ancaq 6 il sonra görülə bildiyini ortaya qoymuşdur. İllər sonra yaşadıqları bu zədənin təsirini tamamilə üzərlərindən atıb karier etməyi bacaran uşaqlar ol/tapıldığı kimi, həyatlarının geri qalan hissəsində hamı/həmişə bu əzikliyi birlikdə daşıyanlar da mövcudmuş. Bir şəkildə çətinlikləri aşaraq normal həyata keçiş etməyi bacaranlarda diqqət çəkən bir nöqtə isə bunların ümumiyyətlə emosyonlarını (həyəcanlarını) nəzarət etməyi və dəyişik hadisələrlə qarşılaşdıqlarında özlərini başqa insanların yerinə qoymağı (empati) olduqca yaxşı bacaran şəxsiyyət strukturlarıdır.
Boşanmadan sonra paylaşılan məsuliyyət :Əlbəttə boşanma uşaqlarla birlikdə bütün ailə fərdlərinə acı/ağrılı verən bir hadisədir çoxu dəfə. Ancaq uşaqların bundan ən çox təsirləndiyi yenə də mübahisə et/müzakirə edilməz. Əgər boşanma qaçınılmaz bir son olaraq görünürsə, uşaqların yaşayacağı sarsıntını ən/en üzv endirmək və xüsusilə ilk illərdəki çətinliklərini daha asan sovuşdurmalarını təmin edə bilmək üçün isə ana və ata ayrıldıqdan sonra da əl-ələ verib səy göstərməlidir. Ən yaxşısı uşağa qarşı məsuliyyətləri paylaşaraq həyatlarına davam etmələridir. Sözgəlişi ata, hər nə qədər artıq evdə yaşamırsa da, yenə də hər səhər oğulunu/qızını qapının qarşısından al/götürüb körpələr evisinə qədər buraxa bilər. Bu tərz davranış uşağın zehinində ibarət olan/yaranan bulanıq və sallantılı görünüşü bir az olsun düzəltməyə köməkçi ola bilər. Bunun yanında, uşaq hər kimin yanında yaşayırsa yaşasın, hər iki valideynlər ilə də tez-tez bir araya gelmesı təmin edilməlidir. Bunun üçün, artıq onsuz da/zatən araları yaxşı olmayan və bəlkə də bir-birlərini görəsi belə qalmamış valideynlərin bir araya gəlməsi zəruri olmayıb, uşağın yaxşı bir sıralama və plan çərçivəsində bir neçə saatlığına da olsa normalda yanında yaşamadığı ana ya da atasıyla sıx aralarla birlikdə vaxt keçirməsi lazımlıdır. Uşağın yaşı nə ölçüdə təsirli? Qorxudan nifrətə qədər uzanan bir duyğu qarışıqlığı Araşdırmalar fərqli yaş qruplarındakı uşaqların boşanmaya fərqli reaksiya verdiklərini göstərmişdir. Dəyişik yaş qruplarına görə ana atası boşanan uşaqların davranış profilini yekunlaşdıracaq olsaq:
0-2 YAŞ
Hələ bir çox şeyin fərqində olmadığı zənniylə körpəlik çağındakı uşaqların boşanmadan ən az təsirlənəcəyi düşüncəsi səhvdir. Bu yaşdakı uşaqlarda boşanma sonrası diqqətə çarpan davranış dəyişiklikləri müşahidə edilmişdir. Daha çox ağlama və ağlama keşikləri, yuxu və bəslənmə pozuqluqları, oyuncaqlara qarşı maraq/əlaqəsini itirmə kimi davranışlar ən çox gözə dəyənlər. Bu səbəbdən bu yaşda da/də/dahi boşanma sonrası ayrılan bərabər/yoldaşlar məsuliyyət paylaşmas(n)ı və uşaqla bir araya gəlmə planlamasını yaxşı etməlidir. Bu sırada uşağın yanında isə əsla döyüş və mübahisə/müzakirə mühitinə girməməlidir.
3-6 YAŞ
Məktəb əvvəli çağındakı uşaqlar bəlkə də boşanmadan ən ağır təsirlənənlər olaraq görülə bilər. Uşaqlar bu yaşlarda özlərini həyatın səbəbindən ailənin mərkəz nöqtəsi olaraq görər. Bu düşüncə onları ola biləcək bir boşanmadan məsul olduqları zənniylə günahkarlıq duyğusuna itələyər. Uşaq ağılıyla ben ağıllı dayanmadığım üçün ana və atam döyüşür, bunun üçün ayrıldılar.Tərzində düşüncələrə boğula bilərlər. Nəticədə yenidən yatağını islatmağa başlatma, barmaq əmmə, yatmaq üçün çoxdan rəfə qalxmış pelüş heyvanını ortaya çıxarma sıxlıqla görülən problemlərdir. Bu davranışlar uşağın nə ölçüdə korunmasız və köməyə möhtaclıq duyğusu içində qıvrıldığını göstərər.
7-12 YAŞ
Bu yaşdakı uşaqlar hər nə qədər özlərinə təqdim edilən boşanma səbəblərinə anlayışlı davranırmış kimi görünsə də əslində sıx bir itirmə duyğusu içinə bürünərlər. Bununla birlikdə bu yaşdakı uşaqlar kiçik yaşdakıların əksinə cinayət/günahı öz üzərlərinə al/götürməz və ana-atalarını cinayətlər/günahlarlar. Böyüklərinə hirs duy/eşidər, xəyal qırıqlığı yaşar və özlərini rədd edilmiş olaraq görərlər. Bəzən ana ya da atadan birinin tərəfini tutmaq məcburiyyətində olduqları düşüncəsiylə digər tərəfə düşmənlik bəsləmə kimi davranışlar da ortaya çıxa bilər. Dərhal hamısı boşanmanı taxıban məktəbdə çətinlik yaşar və dərs müvəffəqiyyətləri azalar.
Bu yaşdakı uşaqlara boşanma ilə əlaqədar səbəbləri yalansız olaraq köçürmək ən yaxşısıdır. Onlara uşaq rəftarı etmək yerinə bir yetkin kimi davranmalıdır. Ayrıca çoxu uşaq ailə içində cərəyan edən bu vəziyyəti yoldaşlarından və müəllimindən gizləmə meylində olduğu üçün, məktəbdə ortaya çıxa biləcək problemlərin bir az olsun önünə keçə bilmək üçün müəlliminə mütləq məlumat verilməlidir.
13-18 YAŞ
Bu da yenə səhv olaraq boşanmanın ən az təsirli ola biləcəyi düşünülən bir yaş qrupudur. Halbuki bu yaşlarda onsuz da/zatən yetkinlik çağının problemlərini üzərində daşıyan uşaq ana atasının boşanması əlavə bir stress faktoru ilə qarşı-qarşıya qalmış olacaq. İlk reaksiyaları ümumiyyətlə ana və atalarına daha məsafəli davranmağa başlamaları, valideynlərindən uşaq öz yoldaşları ilə vaxt keçirmələri və ailə içərisində yaşanan bu hadisədən ötəri ətraflarına qarşı utanc duyğusu bəsləmələridir.
Qız uşaqlar ümumiyyətlə kişilərdən bir az daha həssas reaksiya verər. Ana-atasına qarşı ortaya çıxan güvən itkis(n)i səbəbiylə qarşı cinsə qarşı maraq/əlaqənin artması və bir qoruyucu kişi yoldaşına nəticəsində erkən yaşda cinsi təcrübə yaşaması ola biləcək nəticələndirərdir. Kişilər isə daha agresif reaksiya verər. Diqqət yetirilməsi lazım olan və gözlənilə biləcək ən əhəmiyyətli nəticə kiçik yaşlarda cinayət törətməyə meyl ilə ıslahevlerinin yolunu tutmalarıdır. Həm qız həm kişilərdə dərman asılılığına addım atma və özünə zərər vermə kimi daha irəli problemlər də hesaba qatılmalıdır. Görüldüyü kimi uşaqlı ailələrdə boşanmanın uşaqlara görə ideal yaşını tapmaq az qala qeyri-mümkündür. Ana və atanın ayrılması hər yaş qrupundakı uşağa olduqca ağır ola bilən problemləri də özü ilə gətirəcək. Çünki kutsal və sağlam aile yuxusu körpəlikdən yetkinlik çağına qədər hər uşaq üçün eynidir.
1.2.Natamam və tam ailələrdə tərbiyə olunmuş uşaqların psixoloji xüsusiyyətləri.
Ailənin əsas məğzi- ailə üzvlərinin ictimai, qrup və fərdi tələbatlarının ödənilməsinə nail olmaqdır.Cəmiyyətin kiçik sosial qrupu olan ailə bir çox vacib funksiyaları yeri- nə yetirir.Ailənin yerinə yetirdiyi funksiyalar sırasında reproduktiv, ekonomik, tərbi- yələndirici, kommunikativ, istirahət vaxtının birgə keçirilməsi və s funksiyalar daxil- dir.Bu funksiyalar arasında əlaqə çox güclüdür.Ailədə həm böyüklər, həm də kiçiklər tərbiyə olunur.Xüsusən də ailənin təsiri yetişməkdə olan ailə üzvlərinə xüsusi olur. Ona görə də ailənin tərbiyələndirici funksiyasıni iki aspektə bölmək olar.Birinci as- pekt- uşaq şəxsiyyətinin normal formalaşmasını, maraq və qabiliyyətlərinin inkişafı- nı, yaşlı nəsl tərəfindən (ana, ata, baba, nənə və s) sosial təcrübənin verilməsi, onlarda dünyagörüşünün formalaşması, əməyə xüsusi münasibətin yaradılması, kollektiv hissi nin onlara aşınılması və s təmin etməkdən ibarətdir.İkinci aspekt isə hər bir ailə üzvü- nə təsir edən sistematik tərbiyələndirmə üsuludur.Burada bir ailə üzvü digər ailə üz- vünə təsir edərək onu tərbiyələndirir. Hər bir uşağın həyatında ailə mühüm rol oynayır.Ailənin bir üzvü olaraq uşaq vali- deynləri ilə münasibətə girir, onlar da öz növbəsində uşağa müxtəlif cür (həm pozitiv, həm də neqativ) təsir edə bilər.Bu iki halın da nəticəsində uşaq ya həyatsevər, ünsiy- yətcil, xoşbəxt və ya əksinə narahat, kobud, ikiüzlü, yalançı və s kimi böyüyə bilir. Valideyn münasibətləri-uşağa olan müxtəlif hisslər, davranış steriotipləri,uşağı başa düşmə və anlama münasibətlərinin cəmidir.Uşaqla pozitiv münasibətlərin yaradılması üçün vali deynlər uşağın tərbiyəsi və onunla yaxşı münasibətlərin yaradılması ilə bağ- lı müəyyən informasiyaya, biliyə malik olmalıdırlar.Beləliklə, ailə tərbiyəsi məqsəd- yönlü, konkret məqsədli bir proses olmalıdır.Ailənin quruluşundan (natamam və ya tam) asılı olmayaraq ailə tərbiyəsinin əsasını uşaqda şəxsiyyətin və əxlaqi dəyərlərin inkişafı durmalıdır.Düzdür, natamam ailələrdə bu məqsədə çatmaq müəyyən qədər çətin olacaq. Bununla belə bu ailələrdən olan uşaqların cəmiyyətdə sağlam bir şəxsiy- yət kimi yetişməsini təmin etmək çox zəruridir.Onu da qeyd etmək lazımdır ki,get-gedə nata- mam ailələrin sayı çoxalmaqdadır.Ona görə də natamam ailədə böyüyən uşağın tam ailədə böyüyən uşaqdan mümkün qədər az fərqlənməsi üçün bu cür ailə- lərdə uşağın tərbiyəsini öz üzərinə götürən şəxslər əlindən gələni etməlidirlər.(8, s 317)
Qeyd etdiyimiz kimi ailə uşaq üçün çox əhəmiyyətli rol oynayan bir strukturdur. Ailənin ətraflı analizini məşhur psixiator E.A.Liçko belə vermişdir:
1.Struktur tərkibi: Tam ailə ( həm ana ,həm də ata var); Natamam ailə ( ya ata,ya da anadan ibarət ailə);Deformasiya olunmuş ailə ( ögey ana və ya atanın olması);
2.Funksional xüsusiyyətləri: Ailədə tam hormaniya şəraiti və ya əksinə dishormaniya.
Ailədə dishormoniya müxtəlif cür ola bilər.Dishormoniyanın yaranmasına aşağıdakı səbəbləri misal gətirmək olar:
-Ailədə ata və ana arasında portnyorluq yoxdur (valideynlərdən biri dominant, digəri isə onadan asılı olan);-Destruktiv ailə (ailə üzvləri arasında demək olar ki, münasibət yoxdur,həyati çətinliklərin həll edilməsində bir-birinə dayaq və ailə üzvləri arasında emosional bağlantı yoxdur)
-Dağılan ailə ailədə dominant mövqedə dayananın digər ailə üzvlərini bir növ istismar etməsi, münasibətlərin dağılması, ailədə mənfi psixoloji iqlimin olması və sonda boşanma ilə nəticələnmə ehtimalı)
Əslində ailə çox mürəkkəb struktura malik, müxtəlif qarşılıqlı münasibətlər-valideyn – övladlar,valideyn-valideyn, valideyn və onların valideynləri, böyük və kiçik uşaqlar arasında və s münasibətlərdən təşkil olunur.
Hələ Platon demişdir ki, dünyadakı bütün şər qüvvələr və insanların eqoizmi vaxti ilə ailədə uşaqların tərbiyəsində yol verilən qüsurlardır.
Ailədə övlada qarşı hədsiz sevgi olanda bu uşaqlarda eqoizm, şöhrətpərəstlik və s kimi müsbət olmayan keyfiyyətlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.Əksinə olduqda isə uşaqlarda patoloji inamsızlıq, həyəcanlılıq, natamamlıq hissi yarana bilər.
Şəxsiyyətin hormonal inkişafını ailə və onunla birgə gedən ictimai tərbiyəsiz təsəvvür etmək olmaz.İndiki zamanda psixoloq və tibb işçiləri qeyd edirlər ki, uşaqların hətta bir neçə ay sevgidən məhrum edilməsi,onların bütün sonrakı həyatında iz qoyacaq fəsadlar yarada bilər.Şəxsiyyətdə əxlaqi və emosional sahənin yaradılması məhz elə ailə tərbiyəsinin əsasını təşkil edir.Sevgisiz böyüyən uşaq hər iki valideynləri olduğu təqdirdə də yetim sayılır.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, valideynlər arasındakı münasibətlər də uşağın inkişafına öz təsirini göstərir.Pedaqoji elmlər doktoru V.İ.Koçetkovun fikrincə valideynlər arasında olan sevgi uşağın tərbiyəsinə təsir edən ən əsas faktor ola bilər.Ana və ata bir-birini sevdikdə onların sevgisinin uşaqda bir növ özünə pay götürür.Onsuz isə uşağın bütün həyatı qaranlığa qərq olur və heç bir pedaqoji tədbirlər ailənin bu sevgisini əvəz edə bilməz.(9, s 179) Bütün bu öncə sadaladıqlarımız tam, normal ailədə olmalı situasiyalara misallar idi. Bəs natamam və ya qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlər özünü birüzə verməyən ailələrdə böyüyən uşaqlar necə olur?
Əsrlərdən bəri belə sayılırdiki, tam yəni ata və analı ailələrdə böyüyüb, tərbiyə alan uşaqlar psixoloji cəhətdən normal inkişaf edirlər və əksinə natamam ailədə yaxşı uşaq tərbiyə etmək çox çətin bir məsələdir.
Əksər situasiyalarda natamam ailə ailənin dağılmasından ( valideynlərdən birinin ölümü, boşanma) əmələ gəlir.Ən çox yayılmış natamam ailə ana və övladdan ibarət olan ailələrdəndir.Boşanma səbəblərinin nə olmasından asılı olmayaraq. Boşanmadan bütün ailə üzvləri əziyyət çəkir.Məsələ boşanmadan sonra valideynlərin bir-biri ilə normal münasibət saxlamadıqda daha da pisləşir, bu da öz növbəsində uşağın normal inkişafına mane olur.Əksər vaxtlar ana boşanmadan sonra nəinki atanın övladının həyatında müəyyən yer tutmasına, hətta onunla görüşməyi belə qadağan edir.Valideynlərindən biri ilə görüşə bilməmək hissi,uşaqda dərin psixoloji travmalar yaradır.Uşağın psixikasına daha ağır travmanı boşanmadan sonra valideynlərin bir-birinə olan pis münasibətlərini heç gizlətməyə çalışmamaları,bundan başqa uşağı aralarında yaşanan mənfi münasibətlərin seyricisinə çevirməsi faktıdır.Bu cür şəraitdə böyüyən uşağın xarakterində illər keçsə belə düzəlməyən mənfi hallar özünü təzahür etdirməyə başlayır.
Ailənin dağılması əlbəttə ki, onun əvvəlki strukturunun dəyişməsinə səbəb olur. Bu da uşağın tərbiyəsində öz mənfi rolunu oynayır.
Ailələrin dağılması dünya əhalisinin əsas problemlərindən biridir.Son dövrlər boşananların sayının getdikcə artdığı müşahidə edilir.Natamam ailələrdə əksər vaxtı
Natamam və tam ailələrdə tərbiyə olunmuş uşaqların şəxsiyyətinin müqayisəli təhlili:Ana uşaq aləminin affektiv mənzərəsidir.Uşağın xarici aləmə münasibəti ana vasitəsi ilə reallaşır.Bu münasibətlər sisteminə tədricən ata, bacı, qardaş və b daxil olur.Uşaq yaşa dolduqca onun həyatında və psixi vəziyyətində atanın rolu daha da artır.Onun münasibətlər sistemi şaxələnir və daha da mürəkkəbləşir.Uşaq tədricən ailə münasi- bətləri normalarına yiyələnir.Onun şəxsiyyət kimi formalaşmasının əsası məhz ailə- dən başlayır.daha sonra sosial mühitdə davam edir.
Ailə uşağın şəxsiyyətinin inkişafında əvəzedilməz rol oynayır.Həyatının ilk günlər- indən o, sosial varlıq kimi inkişaf etməyə başlayır.Valideynlər uşaq üçün avtomatik olaraq birinci dərəcəli fiqura çevrilirlər.Valideynləri ilə münasibətdə uşaqlar davranış vərdişlərini, şəxsiyyətlərarası münasibətləri və s mənimsəməyə başlayır.Valideynlər arasındakı münasibətlər-ailədə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin ən əsas aspektidir.(1, s 577)
Ailə hər dövrlərdə cəmiyyətin maraq dairəsində yerləşib.Xüsusən də cəmiyyətdə nata mam ailələr diqqət mərkəzində olur.Natamam ailə müasir sosial-demoqrafik ailə tipidir.Eləcə də natamam ailə – natamam münasibətlər,bundan başqa dövrlərdən bəri formalaşan ana-ata-övlad münasibətlər sistemi dağılmış kiçik qrupdur.Natamam ailə- lərin artmasının bir çox səbəbləri var: Bunlardan ən əsası ailə həyatında həyat yoldaş- ları arasında yaşanan qeyri-normal münasibətlər sferasından asılıdır.Bunu misal kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
-cinslərarası münasibətlərin və əxlaq qaydalarının deformasiya olunması;
-nigahaha qədər cinsi əlaqələrin olması;
-ailədə ənənəvi rolların (kişi, qadın) dəyişilməsi;
-nəsiartırma funksiyasının “qeyri-populyarlığı”;
-gənclərin ailə həyatına hazırlıqsızlığı;
-nigah portnyoruna qarşı yüksək tələblərin qoyulması;
-alkoqolizm və narkotik maddələr;
Natamam ailələrin yaranmasının bir neçə mənbələrini qeyd edirlər.Bunlardan ən məşhuru boşanma nəticəsində ailələrin natamam ailələrə çevrilməsidir.Dünya miq- yasında boşanan ailələrin sayı durmadan artmaq üzrədir.Boşanmanın ən əsas səbəb- ləri kimi, alkoqolizm, xarakterlərin düz gəlməməsi, xəyanətdir.Bu faktda daha çox diqqəti cəlb edir ki, əksər vaxtlar boşanmaya qərarı qadınlar verir.Erkən yaşda quru- lan ailə həyatları da uzunömürlü olmur.
Natamam ailələrin yaranmasının bir səbəbi kimi kişilərin orta ömürlərinin qisalması Natamam ailələrin qarşılaşdığı problemlər tam ailələrə nisbətdə daha çox olur. Bildiyimiz kimi ailə-bir çox funksiyalar həyata keçirir: -Ekonomik yəni, ailə üzvlərinin öz maddi tələbatlarının ödənilməsi funksiyası;
-Emosional funksiya; (psixoloji tələbatların –inanma, simpatiya, emosional dəstək və s ödənilməsi)
-“Mənəvi” ünsiyyət funksiyası; ( birgə vaxt keçirmək, ünsiyyət tələbatini və s ödəmək)
-Birincili sosial kontrolun yerinə yetirilməsi funksiyası;( ailə üzvlərini sosial normaların yerinə yetirilməsi və s).Bildiyimiz kimi yuxarıda sadaladığımız funksiyaların tək valideynli ailədə yerinə yetirilməsi demək olar ki, mümkün deyil.Natamam ailələrdə baş verən bir çox problemləri ümumi olaraq -ekonomik, pedaqoji, tibbi və psixoloji kimi qruplara ayırmaq olar.
Bu problemlərdən natamam ailələrdə daha çox ekonomik yəni, maliyyə çətinliklərinə rast gəlinir.Bu o, demək deyildir ki, əgər maliyyə cəhətdən natamam ailə tam təmin edilsə, o, ailədə problem yaşanmayacaqdır.Uşağın ailədən ən çox istədiyi sadəcə sevilmək və gərəkli olduğunu hiss etməkdir.Bu mühitin natamam ailədə yaradılması müəyyən qədər çətin olduğu üçün çox vaxt natamam ailədə böyüyən uşaqlar, tam ailələrdə böyüyən uşaqlara nisbətən daha az özünəinam, özünüqiymətləndirmə və s keyfiyyətlərə malik olurlar.
Qeyd etdiyimiz kimi ailə uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında xeyli müddət əsas rol oynayır.Məlumdur ki, insanın xarakterinin, əməyə, mənəvi, ideya və mədəniyyət sərvətlərinə münasibətinin əsasları ailədə formalaşır.Ailənin tərbiyə mühitini şərtləndirən amilləri iki tipə ayırmaq olar.Ata-ana, ana-uşaqlar, ata-uşaqlar, bacı-qardaşlar arasında münasibətlər, valideynlərin uşaqlara münasibətləri, onların şəxsi keyfiyyətləri və s birinci tip amillər sırasına daxildir.Ailənin maddi vəziyyətini, mənzil şəraitini, strukturunu və s isə ikinci tip amillərə aid etmək olar.Uşaqların tərbiyəsində ikinci tip amillərin əhəmiyyəti aydındır.Lakin, bununla belə, onların təsirini həlledici hesab etmək olmaz.Ailənin əsas tərbiyə imkanları, hər şeydən əvvəl, valideynlərin və uşaqların qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəyyən olunur.
Ailə həyatı şəxsiyyətin inkişafına bütövlükdə təsir göstərir.Bu cəhət, birinci növbədə, uşağın emosional aləmində əks olunur.Son zamanlar psixoloqlar həmin məsələyə xüsusi diqqət yetirir, uşağın emosiya və hisslərinin inkişafında ananın roluna son dərəcə böyük əhəmiyyət verirlər.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, valideynlərlə uşaqlar arasındakı münasibətlər nə qədər əlverişli olsa , onların uşaq və yeniyetmələrin şəxsiyyətinin formalaşmasına təsiri bir o qədər möhkəm və səmərəli olar.(4, s 138)
Bizə məlumdur ki, mənfi emosional halların tez-tez yaşanması uşaqlıqla bağlı olan bir hadisədir.Ailə konfliktləri, sevgi çatışmamazlığı, valideynlərdən birinin vəfatı və s kimi faktorlar güclü psixotravmatik təsirlər yarada bilər.Tibb işçilərinin dediklərinə görə nevroz xəstəliyinə tutulan əksər uşaqlar, uşaqlıqda valideynlərdən birini itirməsi ilə rastlaşıb.Boşanmaların nəticəsi-natamam ailələrin sayının artması və tənha insanların yaranmasına gətirib çıxarır.Ailə münasibətləri haqqında əsərlərlə çıxış edən V.A.Sısenko analizlər nəticəsində bu qərara gəlib:
1.Əksər boşanmış kişi və qadınlar ikinci dəfə ailə həyatı qurmaq imkanına malik olmurlar, övladlı qadınlar isə demək olur ki, ikinci dəfə ərə getmirlər.Boşanmış xanımların həyata uşaq gətirməsi məsi əksər hallar mümkün olmur.Çünki xanımlar təklikdə uşaq böyütmək istəmirlər.Bu da ölkədə nəsiartırma və ölkə əhalisini sayına mənfi təsir göstərir.
2.Boşanmaların əsasında natamam ailələrin sayı artır və bu da ailədə uşağın bir vali- deyn ilə böyüməsinə səbəb olur.
3.Yeniyetməlik dövrünə qədəm qoyan natamam ailələrdə böyümüş uşaqların davranış larındakı qüsurları aradan qaldırmaq çətin olur.
4.Boşanma həm valideynlərdə, həm də uşaqlarda nevropsixi pozuntulara gətirib çıxa- ra bilər.(6, s 576)
V.A.Sısenkonun qeyd etdiyinə görə boşanma-hər iki portnyor və onların uşaqları üçün stressli situasiya, daxili gərginliklə müşahidə olunan konfliktli vəziyyətdir.
Boşanma prosesi valideynlər bir-birindən ayrılsa belə övlad hər hansı bir valideyn- dən ayrıla bilmir.7-12 yaşlı uşaqlar ailədə valideynlərin boşanması faktı ilə çox çətin razılaşır.Boşanma prosesi övladın bütün sonrakı emosional həyatına mənfi təsir gös- tərir.Tədqiqatlar göstərir ki, boşanmadan sonra uşaqların 37,7%-ində dərslərdə fəal- lığı azalır, 19,6%-ində evdə özünütənzimetmə prosesi pozulur, 17,4%-i özünə xüsusi diqqət tələb edir, 8,7%-i evdən qaçır, 6,5%-ində isə dostları ilə konfliktləri baş verir.
Ailədə boşanmadan sonra yaranan boşluq zamanı uşaqlarda aşağıdakı hallar baş verə bilər:
-uşaqlarda intellektual, analitik və s qabiliyyətlər inkişafdan qalır;
-oğlan və qızlarda cinsi ayrilma fərqləri bir o qədər aydın seçilmir;
-yeniyetmə uşaqlarda əks cins ilə münasibətlərin yaradılmasında çətinlikər meydana çıxır;
-çatışmayan valideynə olan sevgi ailədə olan valideynə yönəlir və bunun da nəti- cəsində bir valideynə hədsiz dərəcədə bağlantı yaranır;
Tədqiqatlar və eyni zamanda tibbi araşdırmalar göstərir ki, hətta ana bətnində olan uşaq belə valideynlərin ayrılması prosesini çətin emosional hallarla müşaiət olunan vəziyyətdə keçirir.Məktəbəqədər yaşlı uşaqlar da ailədə valideynlərdən birini itirməsi faktını çox çətin qarşılayır.Bu zaman onların emosional həyatlarında konfliktlər, narazıçılıq, gərgin halların yaşanması baş verir.2,5-3,5 yaşlı uşaqlar ailənin dağılması faktina ağlamaqla, yuxu rejiminin pozulması ilə, yüksək həyəcanlılıq, dərketmə pro- seslərinin ləngiməsi və öz şəxsi oyuncaqlarına bağlılılıq ilə müşaiət olunan emosional hallar yaşayırdılar.3,5-4,5 yaşlı uşaqlarda yüksək narazıçılıq, aqressivlik, itki hissinin yaşanılması, narahatlılıq və s çətin emosional hallar yaşayır.Ekstravert uşaqlar artıq əvvəlki kimi həmyaşıdları ilə ünsiyyətə girmir, bir növ özlərinə qapılırlar.Çox vaxt uşaqlar ailələrinin dağılmasının əsl səbəkarı kimi özlərini görürlər.Boşanma ilə uşağın keçirdiyi daxili travma, yeniyetməlik dövründə xüsusi ilə özünü birüzə verə bilər.Bu cür uşaqlar çox vaxt özlərinə diqqət cəlb etmək üçün kobudluq edirlər. Belə- liklə natamam ailələrdə böyüyən uşaqlarda özünü qeyri-adekvat aşağı qiymətləndir- mə xasdır.Bundan başqa onlarda insanlara güvənsizlik hissləri və sanki həiçə öz şəx- siyyətlərində nə isə bir natamamlıq hiss edirlər.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblər və bundan başqa tərbiyədə yol verilən səhvlər ucbatından uşaqların şəxsiyyətində bir natamamlıq, bölünmə baş verə bilər.
Tam ailələrdə böyüyən uşaqlar natamam ailələrdə böyüyən uşaqlardan bir çox xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.Onların içərisində emosional sahəni xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır.Çünki normal ailədə böyüyüb, boya-başa çatan uşaqlar daha mülayim xasiyyətli, həyatsevər, xoşbəxt və s olurlar.Onlarda ətraf mühitə, onun insanlarına sevgi hiss olunur.Natamam ailələrdən olan uşaqların isə emosional sferasında ciddi deformasiyalar hiss olunur.Onlar utancaq, özünəgüvənməyən, həyəcan və s kimi keyfiyyətlərlə böyüyürlər,bu da onların gələcək həyatda normal, tam formalaşmış şəxsiyyət olması üçün maneələrə gətirib çıxara bilər.
Lakin bununla belə bir faktı da qeyd etməliyik ki, tam ailənin olması hələ uşağın psixotravasız, normal inkişaf edəcəyinə dəlalət etmir.Çünki çox vaxt tam taleyi üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu ailələrdə valideyn –valideyn, valideyn-övlad münasibətlərində ciddi səhvlərə yol verildiyi üçün bu uşağın emosional sahəsində problemlərin yaşanmasına gətirib çıxara bilir.Düzgün tərbiyə sisteminin qurulmaması da gələcəkdə bir çox çətinliklər yarada bilər.Bütün bu cəhətlər valideynlərin və onların uşağa verdiyi tərbiyənin uşağın gələcək bir daha sübut edir.(7, s 208)
II FƏSİL.NATAMAM VƏ TAM AİLƏLƏRDƏ TƏRBİYƏ OLUNMUŞ UŞAQLARIN ŞƏXSİYYƏTİNİN MÜQAYİSƏLİ ÖYRƏNİLMƏSİNİN PSİXOLOJİ-EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ.
2.1.Natamam aile ve usaq
Bosanmada cocularin yas gruSon 20 il içində ailə strukturlarını araşdırdığımızda, hamı/həmişə adi olaraq qəbul etdiyimiz ana-ata-uşaq(lar) quruluşundakı ailə sayında get-gedə bir azalma olduğunu, buna qarşı qarışıq ailə strukturlarında bir artım olduğunu müşahidə etməkdəyik. Bu vəziyyətə səbəb olan ən əhəmiyyətli faktor isə şübhəsiz boşanma. Amerika Birləşmiş Dövlətlərində az qala/haradasa evlənən hər iki cütdən biri ayrılmağa qərar verir. Bu nisbət Almaniyada 1/3 ətrafında. Türkiyə, hələ boşanmaların çox sıx yaşandığı bir ölkə olmasa da, bundan 15 il əvvəl %1 olan boşanma nisbəti gün keçdikcə artmaqda. Boşanma sonrasında, daha əvvəl də bəhs etdiyimiz kimi ailə strukturlarında olduqca böyük bir müxtəliflik ortaya çıxır. Bir valideynlər və uşaqdan ibarət olan/yaranan vahidlərdən, ögey ana/ata ilə meydana gəlmiş vahidlərinə, nənə- babanın qatıldığı vahidlərə qədər uzanan bir ailə strukturları yelpiyi söz mövzusu.
Ayrılıq ya da boşanma qərarı şübhəsiz bu qərarı alan bərabər/yoldaşlar üçün çox çətinli bir müddət mənasını verir. Bu müddətin hər vaxt uyğunlaşma içində keçmədiyi də bilinən bir gerçək. Ancaq bu qərardan ana-ataları qədər hətta onlardan daha çox təsirlənən ailə fərdləri uşaqlar. Edilən araşdırmalar, uşaqların boşanma əvvəli dövrdən başlayaraq, boşanma müddəti və sonrasında qısa və uzun vəd edə bir çox mənfi vəziyyətlə üz-üzə qala bildiklərini göstərməkdə.Uşaqlarda ana-ata ayrılığının yaratdığı təsirlər/təsir edər ümumiyyətlə ayrılıqdan sonrakı ilk günlərdə deyil daha sonrakı dövrlərdə ortaya çıxar ki, bu bəzən illər sonra da/də/dahi ola bilər. Uşaqların geriyə dönüb baxdıqlarında mənfi olaraq xatırladıqları, ana-ata arasında xəbər daşıyıcısı olmaq, ana və atalarının bir-birlərini günahlandırmalarını dinləmək, qarşı cinsdən biriylə səmimiyyəti irəlilətdiklərində necə təbii davrana biləcəklərini bilməmək, iqtisadi problemlər, ana/atadan biriylə və o tərəfdən olan qohumlarla bağların qopması kimi vəziyyətlərdir. Təbii ki uşaq sahibi olmuş bir cüt, aralarındakı problemləri aradan qaldırmaq üçün ilk həll olaraq boşanmanı düşünməz, ancaq bəzi vəziyyətlərdə ayrılmaq çox problemli bir evliliyi icra etməkdən daha sağlam bir mühit təmin edər. Bir boşanma vəziyyətində uşağın hadisəyə göstərəcəyi reaksiyalara niyə/səbəb ola biləcək və bu hadisəs(n)i uşağın həyatında daha az zədədik hala gətirə biləcək əhəmiyyətli nöqtələr vardır. Həyatında bu istiqamətdə dəyişiklik etməyi planlayan hər ana-atanın bunlara diqqət göstərməsi lazımdır.
İndi bu araşdırmalara daha yaxından nəzər salaq:
Uşaqların boşanmadan təsirlənmə dərəcələrini təyin edən faktorlardan bir dənəsi uşaqların mizaç quruluşu. Daha hücum, həyəcanlı, asan təsir altında qalan, yeni vəziyyətlərə asan uyğunlaşma təmin edə bilməyən uşaqların, ana-ata ayrılığı kimi ciddi uyğunlaşma bacarıqları tələb edən bir vəziyyətə uyğunlaşma təmin etməkdə də yaşıdlarına nisbətlə daha böyük çətinlik çəkdikləri görülür.
Uşağın yaşı da çox əhəmiyyətli bir faktor. Ana-ata ayrılığını kiçik yaşlarda yaşayan bir uşaq, bu hadisəyə ilk anda çox böyük bir reaksiya versə də, bu vəziyyəti qəbul etməsi daha asan ola bilir. Buna qarşı məktəbdən əvvəl dövrdə, uşaqlarda sədaqət problemləri və ana-atanı yenidən bir araya gətirmə səyləri müşahidə edilə bilir. Daha irəli yaşlarda, uşaqlar öz ictimai həyatlarını qurmağa çalışarkən güvəndikləri bir damın yıxılması, onların qadın-kişi əlaqələri mövzusunda tərəddüd etmələrinə yol aça bilir. Müşahidə edə biləcəkləri bir qadın-kişi əlaqə modelinin olmaması, bu uşaqları öz əlaqələrini meydana gətirərkən məcbur edə bilir. Uşağın cinsiyyəti boşanmaya göstərdiyi reaksiyada çox müəyyən bir rol oynamasa da, uşağın boşanma sonrası birlikdə yaşamağa davam edəcəyi valideynlərlə quracağı əlaqə üzərində təsirli ola bilir. Qız uşaqlar, analarıyla ümumiyyətlə yoldaş kimi olarkən, oğlanlar analarının yanında özlərini evin kişis(n)i kimi hiss etmə meylinə girə bilirlər. Bu səbəblə ananın yeni biriylə birlikdə olduğu vəziyyətlərdə qız uşaqların bu iş idin çox da məmnun olmadıqları, buna qarşılıq oğlanların bir rahatlama hiss etdikləri izlənilə bilir. Ata-qız və ata-kişi uşaq əlaqələri isə çox çox araşdırılmamış olmasına qarşı, atanın vəzifələrini yerinə yetirmədə kafi olduğu vəziyyətlərdə çox bir problemə də rast gəlinmədiyini söyləmək mümkün.
Uşaqların uyğunlaşmalarında bir başqa əhəmiyyətli faktor dəstək sistemləri. Əgər uşağın həyatında əlaqəsinin yaxşı olduğu bir nənə-baba ya da başqa yetkinlər varsa, bu kəslər ana-atanın romantik mənada çox verici ola bilmədikləri mühitlərdə bu boşluğu doldura bilirlər.
Ana və atanın iqtisadi vəziyyətləri də bir başqa əhəmiyyətli mövzu. Uşağın iqtisadi standartlarında ani bir eniş ya da ana və atanın iqtisadi standartları arasında ciddi bir fərq olması uşağı mənfi bir şəkildə təsir edə bilir.
Ayrılıqdan sonra ana və atanın yeni əlaqələri və bunların uşağa necə təqdim edildiyi də çox əhəmiyyətli bir mövzu. Ana-atasının yanında davamlı yeni bəzilərini görmək uşağı qıra bilər və öz qadınlıq və kişilik mövqesiylə əlaqədar narahatlığa sürüyə bilər. Bu səbəblə də heç bir zaman tərk edilməmək üçün ilk tapdığı adama nə bahasına olursa olsun həddindən artıq bağlana bilər ya da kimsəyə çox bağlanmamaq üçün dayanmadan bərabər/yoldaş dəyişdirə bilər.
Bu ana qədər çəkilən tablo/cədvəl hər nə qədər pessimist olaraq görünsə də, ayrılıq kimi vəziyyətlərdə çox problemli bir evlilikdən daha yaxşı bir həll ola bilir və uşaqların ruh sağlamlığı baxımından daha uyğun bir mühit yaradılmasını təmin edə bilir. Ana və atası ayrılmış olan uşaqların yaşıdlarına görə daha tez yetkinləşdikləri, həyatın çətinlikləri qarşısında daha rahat praktik həllər çıxara bildikləri də ayrı bir gerçək. Ayrılıq sonrası vəziyyətin yuxarıda ifadə edilən nöqtələr çərçivəsində ola bildiyincə optimal bir hala gətirilməsi mümkün olsun.
2.2.Tədqiqatın təşkili və keçirilməsi.
Natamam və tam ailələrdə tərbiyə olunmuş uşaqların şəxsiyyətinin öyrənilməsi üçün biz “Mənim ailəm” metodikasından istifadə etmişik.Bu metodikanın mahiyyəti ailə- daxili münasibətləri müəyyən etməkdir.Biz bu metodikanı tədqiqat işimizdə ona görə apardıq ki, ailə uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında mühün rol oynadığına görə, kon- kret ailədə ailədaxili münasibətləri müəyyən etmək lazım gəlir.Bu cəhətdən bu meto- dikanın üstündə dayandıq.Tədqiqatın aparılması üçün biz 8-12 yaşlı 21 uşaq seç miş- dik.Bu uşaqlardan 10-u natamam ailədə, 12-i isə tam ailələrdə tərbiyə olunmuşlar. Onlarla aparılan metodika individual xarakter daşıyırdı.Uşaqlara ağ vərəq və rəngli karandaşlar təqdim olunur və onlara aşağıdakı təlimatlardan biri verilir:
Təlimat 1. “Öz ailənin şəklini çək”. Bu zaman uşaqlara ailənin nə olduğu haqqında məlumat vermək lazım deyil.Əgər şəkli çəkərkən müəyyən suallar verərlərsə, sadəcə təlimatı bir daha təkrarlamaq lazımdır.İndividual şəkil çəkmə zamanı vaxt adətən 30 dəqiqə ilə məhdudlaşır.Qrup şəklində metodika keçirildikdə 15-30 dəqiqə müddətin- də olur.
Təlimat 2.”Ailəni özün təsəvvür etdiyin kimi təsvir et”.
Təlimat 3.”Öz ailəni hamının adi günlərdə məşğul olduğu işlər zamanı çək”.
Təlimat 5.”Öz ailəni müəyyən obraz, simvol şəklində çək, hansı ki, sənin fik