Kurs işi

MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ……………………………………………………………………………………………………….3
I FƏSİL. TƏLİMDƏ UĞUR QAZANAN VƏ TƏLİMƏ QEYRİ- ADEKVAT MÜNASİBƏT BƏSLƏMƏYƏN ŞAGİRDLƏRİN MƏN KONSEPSİYASI……………………………………………………………………………………….4
1.1.Təlimdə uğur qazanmış şagirdlərin gözləntiləri və onlara yanaşma üsulu…….4
1.2. Uğur qazanmış şagirdlərə ana atanın yanaşma üsulu………………………………..6
1.3.Ailəyə təkliflər……………………………………………………………………………………..9
1.4.Psixologiyada mən konsepsiya anlayışı……………………………………………….12
1.4.1. Mənlik anlayışının inkişaf sahəsi………………………………………………………18
II FƏSİL. TƏLİMƏ MÜNASİBƏTİNƏ GÖRƏ FƏRQLƏNƏN ŞAGİRDLƏRİN MƏN KONSEPSİYASININ ÖYRƏNİLMƏSİNİN PSİXOLOJİ-EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ………………………………………………………………………………………………..23
2.1. Tədqiqatın təşkili və keçirilməsi…………………………………………………………..23
2.2. Alınmış nəticələrin işlənilməsi…………………………………………………………….24
NƏTİCƏ…………………………………………………………………………………………………28
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI…………………………………………..29
GİRİŞ
Bu işimdə təhsildə müvəffəqiyyət qazanmış şagirdlərin özlərinə və ailələrinin bunlara necə yaxınlaşdığını, bunların nələrlə qarşılaşdığını ələ aldım. Bunun yanında bu şagirdlərin mənlik anlayışı haqqındakı fikirlərini öyrənib və mənlik anlayışı haqqında ümumi bir məlumat verdim. Şagirdlərdə mənliyin necə inkişaf etdiyini , üç əsas mənlik şəkli olan (real, ideal, sosial) mənlər arasındakı fərqləri və bunlara özünün və başqasının necə gördüyünü araşdırdım. Bunu daha yaxşı irdələmək üçün bir test tətbiq etdim. Testimizin adı ,kimə görə mən nəyəm? dir. Bu testlə hər bir şagirdin özünə ,ailəsinə, yoldaşlarına və müəllimlərinə görə özünü necə gördüyünü öyrənməyə çalışdım. Burada 32 maddəlik bir cədvəl hazırladım. Hər bir cədvəldə yaxşı və pis 32 davranış xüsusiyyəti yazdım. Beləcə bu şagirdlərin variantlara görə kimin gözündə özünü necə gördüyünü öyrənməyə çalışdım. Şagirdin özünü çoxmu yoxsa azmı bəyəndiyini, alçaq kompleksində olub olmadığını, özünü necə gördüyünü v. s istiqamətlərini öyrənmiş oldum. Testi 10 şagird üzərində tətbiq etdim. Hər bir testin nəticəsini, hər şagirdin özünü necə qiymətləndirdiyini yazdım. Bunun yanında məndə öz sözlərimi, fikirlərimi də əlavə edərək orta bir nəticəyə vardım hər bir şagird üçün.
Bu işimi iki hissədə ələ aldım. Birincisində uğur qazanmış şagirdlərin tutum və davranışlarını və mənlik konsepsiyasını yazdım. Hər iki başlıqda geniş şəkildə ələ aldım. ikinci hissədə isə tətbiq etdiyim testi ələ aldım. Testi necə etdiyimi, testin bir nümunəsini, hər bir şagirdin testə görə özünü necə qiymətləndirdiyini necə gördüyünü yazdım. .bunları tək-tək ələ aldım. Ən sonda da nəticəni yazdım. Beləcə bu tapşırığımı tamamlamış oldum…
I FƏSİL: TƏLİMDƏ UĞUR QAZANAN VƏ TƏLİMƏ GERİ ADEKVAT MÜNASİBƏT BƏSLƏYƏN ŞAGİRDLƏRİN MƏN KONSEPSİYASININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
1.1 Təlimdə uğur qazanmış şagirdlərin gözləntiləri və onlara yanaşma üsulu
Həyatın irəliləyən mərhələlərində uşaq inkişafı bəzi istiqamətləndirilmələrə ehtiyac duyar. Düzgün davranışın, təsdiqlənməsi lazım olan rəftarlarını ,mükafatlandırması əhəmiyyətlidir. Necə ki istənməyən davranışların və səhvlərin qalmaması üçün cəzalandırma üsulunu uyğun bir şəkildə tətbiqləri əhəmiyyətlidir eyni şəkildə mükafatlandırma üsulunu da uyğun istifadə etmələri uşaq təhsili baxımından əhəmiyyətlidir. Uşağın müsbət davranışlarının təsdiqlənməsi körpəlik dövründə başlar . Bir hərəkət etdikdən sonra körpə ananın və ya atanın yüzünə baxar və onlardan təsdiq gözləyər. əgər o davranış təsdiqlənsə (gülümsəmə, baş yelləmə, toxunma, səs ilə təsdiqləmə ,ona bir şey vermə və s ) körpə o davranışını irəlilədər və o davranışın dəyişik və irəli versiyaları artaraq davam edər yəni o davranış gedərək güclənər.
Amma ana ata tərəfindən o davranışdan sonra mənfi bir rəftar (görməməzlikdən gəlmə, qaşqabaq tökmə), səs ilə xəbərdarlıq, əl ilə maneə törətmə ,onu o mühitdən uzaqlaşdırma və s) olsa o davranış uzun müddət davam etmədən gedərək gücünü itirər . Biz bu vəziyyəti körpəlikdən uşaqlıq dövrünə irəlilətdiyimizdə yenə eyni şəkildə təsdiq və təsdiqləməmə uşağın davranışlarının şəkillənməsinə səbəb olar . Amma unudulmamalıdır ki bütün bu söylədiyimiz şeylər ana ata ilə uşaq arasındakı normal bir əlaqə və qarşılıqlı qarlılıqlı təsir vəziyyətində söz mövzusudur. Digər vəziyyətlərdə isə ana ata ilə uşaq arasında xarab bir qarşılıqlı əlaqə vəziyyəti varsa o zaman uşaq ana ataya etiraz edəcək , dediklərinin tərsini edəcək , maneə törədilmə və təsdiqlənməməyə tərs reaksiyalar verəcək. Uşağı mükafatlandırmanın dərəcəsi və şəkli yaş və ailənin vəziyyətinə görə ümumiyyətlə dəyişikliklər göstərər. Amma bunu dərhal ifadə edək ki ən yaxşı mükafatlandırma maddi mükafatlandırma yerinə romantik mükafatlandırmalılar. Uşağın bu cür bir mükafatlandırmağa alışdırılması da olduqca əhəmiyyət daşıyar. Ana ataların ümumi anlayışı uşağa maddi hədiyyə və bir şeylər almanın sanki ən yaxşı mükafatlandırmaqmış kimi qəbul edilməsidir. Bu şəkildə davamlı bir şeylər alınmağa və verilməyə alışdırılan uşaq isə gün gələcək ən yaxşı və ən bahalı hədiyyələrlə belə doyum tapa bilməyəcək. Amma ana atasının öpməsi , qucaqlaması , gəzdirməsi , onunla oynaması , ona gözəl sözlər söyləməsi şəklindəki mükafatlandırma isə ən sağlam və ən müvəffəqiyyətli mükafatlandırmalılar. Ana ataların bu cür bir romantik mükafatın yanında imkanları ölçüsündə əlavə hədiyyələr verməsi də uşağı mükafatlandırmanın digər yoludur. Ana ataların uşaqlara alınan hədiyyələrdəki maddi böyüklük yerinə mənəvi dəyərini ön plana çıxarmaları uyğun olar. Amma bunu bəzi ana atalar etsə belə günümüzün istehlak cəmiyyətində ətrafından və yoldaşlarından təsirlənən uşaqları istiqamətləndirmək ana atalar üçün xeyli çətin olacaq.
1- Bebeklik dövründə mükafatlandırma şəkli ; öpmə , oxşama , sevmə , qucaqlama , onunla oynama, onu bəsləmə , gəzdirmə , onunla məşğul olma , onunla danışma , onu sevdiyini hiss etdirmə və s. (qeyd : bu davranışların normal zamanda edilməsi onsuz da zatən lazımlı olmaqla birlikdə mükafatlandırılmaq istəndiyində xüsusilə edilməsi əhəmiyyətlidir) 2-Okul əvvəli dövrdə mükafatlandırma şəkli; öpmə, oxşama, sevmə, qucaqlama, onunla oynama, onunla gəzmə , birlikdə vaxt keçirmə, söz olaraq təsdiqləndiyini vurğulama, onun xoşuna gələcək iltifatlar ifadəyə, onun sevildiyini hiss etdirmə, onun inkişaf/gəlişim dövrünə uyğun oyuncaq və hədiyyələr al/götürmə (bu hədiyyələrin mənəvi dəyəri ön plana çıxarılmalıdır) 3-Okul dövründə mükafatlandırma şəkli; öpmə, oxşama, sevmə ,onunla oynama, onunla birlikdə gəzmə, birlikdə dərsə hazırlaşma, təsdiqləndiyinin hiss etdirilməsi, onun qabiliyyətlərini ön plana çıxaracaq proqram və fəaliyyətlərə istiqamətləndirmə, onun xoşuna gələcək iltifatlar ifadəyə və s. Bütün bu mükafatlandırmalar və təsdiqləmələr çox vaxt uşaqlara tətbiq olunmalıdır amma mükafatlandırma xüsusilə təsdiqlənməsi lazım olan davranışlar üçün vurğulanmalıdır. Ana atalar mükafatlandırmağı müəyyən bir hədəfə və müvəffəqiyyətə qarşılıq etmələri o hədəflərə çatılmağı asanlaşdırar amma verilən sözlərin qətiliklə yerinə yetirilməsi irəliləyən hədəflərə çatma və mükafatlandırmanın ciddiliyi baxımından çox əhəmiyyətlidir.
1.2 Uğur qazanmış şagirdlərə ana atanın yanaşma üsulu
British Kolumbiya Universitetindən epidemiyolojistler və Amerikan Psixologiya Dərnəyinin etdiyi işlər, uşaq təhsilində yeni fikirlər doğurmuşdur: Bu işlərə görə, beyin və beyindəki sinir əlaqələri, uşaqlığın ilk illərində ana-ata maraq/əlaqəsinə görə şəkillənməkdədir. Hətta bizim üçün əhəmiyyətli olmayan kiçik bir oyun, bəzən uşağın intellektual inkişafını təmin edən, beyin sinir şəbəkələrinin inkişafını artıran əhəmiyyətli bir faktor ola bilər.
Kanada Ontario Universiteti Təhsil İnstitutu professorlarından Gordon Wells, 25 il, ana-atanın ilk illərdəki maraq/əlaqəsinin uşaqların zəkası üzərinə təsirini araşdırmışdır. Bu işlərə bir dəstək də Western Ontario Universitetindən gəlmişdir. Bu məqsədlə hazırlanan bir proyektdə məktəb əvvəli uşaqlarla iki-üç il boyunca oyunlar oynanmış, müxtəlif fəaliyyətlər təşkil edilmişdir, mühərrik və ictimai qabiliyyətlərinin artmasına işlə/çalışılmışdır. Daha sonra bu qrup belə bir təhsil almayan idarə qrupu ilə müqayisə edilmişdir. Proyektə qatılan uşaqların zəka test nəticələri idarə qrupuna görə % 28 nisbətində yüksək ol/tapılmışdır. Bu artımı təmin edən nə idi?
Nöropsikologlara görə, erkən dövrdəki zehini xəbərdar etmələr beyin inkişafını dəyişdirər. Uşaq, neyron adı verilən milyardlarla sinir hüceyrəsinə sahib olaraq doğular. Bu neyronların bir qisimi doğumdan əvvəl, ürək atışı, nəfəs al/götürüb vermə funksiyaları kimi işləri etmək üçün bir-birləriylə bağlanarlar. Digərləri isə bağlanmağı gözləyərlər. Bu bağlanmalar çöldən gələn siqnallarla olar. Uşaq böyüdükcə hüceyrələr digər hüceyrələrlə şəbəkələr/ağlar meydana gətirər. Beləliklə hüceyrələr arasında milyardlarla əlaqə qurular. Məsələn, gözdəki neyronlar, beyindəki görmə korteksine (visual korteks) budaqlar göndərər. Korteks, gözdən gələn siqnalları qiymətləndirər. Təcrübələr göz-korteks arası əlaqəni gücləndirər. Bu şəkildə beyinlə-qulaq, beyinlə-dil, beyinlə-burun, beyinlə dəri arasında bir çox əlaqələr qurular. Beyin inkişafı və sinir əlaqələrinin qurulduğu və ən sürətli olduğu zaman həyatın ilk iki ilidir. İki yaşına gəlindiyində, beyindəki əlaqələrin sayı 300 trilyondur. Görməmizi təmin edən sinirlərin ilk bir il içində öz aralarında etdiyi əlaqələrin sayı 15.000dir.
Vaşinqton Universitetindən dil inkişaf/gəlişim mütəxəssisi Patricia Kuhla görə; hər yeni doğan uşaq hansı dildən olursa olsun səsləri ayırt edə bilər. Məsələn Yaponcada “l” səsi olmamasına baxmayaraq Yapon körpələr iki yaşına qədər “l” səslərini anlaya bilərlər. Ancaq yetkin Yaponlar bunu ayırt edə bilməz.
Bəli, ilk iki il əhəmiyyətli. İlk iki il lazımlı maraq/əlaqəni göstərmədinizsə qatar qaçırılmışmı olacaq? Xeyr. Uşaqlıq boyunca neyron əlaqələrini sağlamlaştırmaq üçün seçimləriniz vardır. Ancaq uşaqlar yetkinlərə görə daha sürətli öyrənərlər. Düşünün, üç-dörd yaşlarında bir uşaq xarici dillə danışmağı doqquz yaşındakı bir uşağa görə daha sürətli və daha asan öyrənər. Yenə doqquz yaşındakı uşaq da lisey şagirdinə görə daha asan öyrənər. Uşaqlar doğrudan əmr və təlimat al/götürməkdən çox xoşlanmazlar. Yaxşı onların təhsilləri üçün hansı yolları izləyək?
Bu uşaqlar, ümumiyyətlə özlərini yaşıdlarıyla eyni səviyyədə görməzlər. Bir qisimi təcrid edilmişlik və ya bir küncə itələnilmişlik hissinə qapılarlar. İçinə qapalılıqları səbəbiylə yoldaş ədədləri bir neçəs(n)i keçməyə bilər. Məktəblərdəki dərslər onları sıxa bilər. Bunlardan bəziləri, yaşıdlarıyla birlikdə ola bilmək üçün kifayət qədər müvəffəqiyyətli olmaq istəməyə bilər. Əgər duyğuları bəslənməzsə, cəmiyyət xaricində qala bilər, hətta cinayət/günaha meylli hala gələ bilərlər. Yetkinlər, bu uşaqların xüsusi ehtiyaclarını fərqinə varsalar, potensiallarını qiymətləndirə bilmələri üçün onlara köməkçi olmalıdırlar.
Üstün qabiliyyətli uşaqlar, bir-birləriylə çox təsirli və məhsuldar bir ünsiyyət qura bilməkdə, beləliklə aydın olmaz olma çətinliyindən bir dərəcə xilas olmaqdadırlar. Bu səbəbdən bu uşaqların qatıldıqları ortaq proyekt və proqramlaşdırar hazırlana bilər.
Təcrübəsiz ana, ataların evdəki üstün qabiliyyətli və hünərli uşaqlarıyla maraqlanması heç də asan olmaz Xüsusilə məktəb əvvəli dövrdə belə bir valideynlər, köməyə və rəhbərliyə möhtacdır. Bu biyanda ailələrin bir-birlərinə dəstək olmaları və təcrübə aktarımı da laqeydlik edilməməlidir.
Üstün qabiliyyətli bir körpə, digərlərinə görə daha az yatar, bu səbəbdən daha çox maraq/əlaqə və qayğıya ehtiyac duyar. Belə bir vəziyyətdə ana və ata hər vaxt lazımlı maraq/əlaqəni gösteremeyebilirler. Buna görə nənə, baba kimi ailənin digər fərdlərinin də köməyi istənə bilər. Bu uşaqlar danışmağa başladıqdan sonra davamlı suallar soruşar və kobud bir nüfuz altına girmək istəməzlər. “Bunu edəcəksən , çünki mən elə istəyirəm” şəklində bir yanaşma, təsirli olmaz. Uşaqlarının suallarına cavab verən ailələrin, onlarla avtoritar ailələrə nəzərən daha güclü bir yaxınlıq qurduqları görülməkdədir. Bu uşaqlara səbir, əlaqə və hörmət göstərildiyi an, onlar da hörmətə riayət edərək cavab verməkdədirlər. Uşaqlar böyüdüklərində, ailə yığıncaqlarına qatıla bilərlər, beləliklə məsuliyyət paylaşma və mübahisə/müzakirə qabiliyyətləri inkişaf edər. Belə bir mühitdə uşaq özünü söz haqqı olan bir ailə fərdi olaraq hiss edər. Bu vaxt anlaşılmazlıqlar ortaya çıxarsa, hissi dəstək gözləyəcəkləri unudulmamalıdır.
Qısacası üstün qabiliyyətli bir uşağın çat/yetişməsindəki kilid nöqtə hörmətdir; fərqliliyinə hörmət, fikirlərinə hörmət, xəyallarına hörmət. Qabiliyyətlərin yaşıllaşması üçün xüsusi tədris planılar, xüsusi proqramlar və spesifik proqramlaşdırar yanında dinc, əmin və isti bir ailə və məktəb mühiti də lazımlıdır.
Bu vaxt bu xüsuslara da diqqət çəkməkdə fayda vardır: İnsanı, bir dərmanın kimyəvi bileşimini və ya bir maşının üstün xüsusiyyətlərini təsvir edir kimi təsnif etmək çox çətindir, çünki insan təbiətindəki kompleksliyi unutmamaq lazımdır. Yazıda haqqında danışılan xüsusiyyətlər bir robotun kompüter sistemində olduğu kimi işləməz insanda. Zaman içində dəyişər, nisbətləri artar, azalar. Dinamik bir sistem ol/tapıldığı icin ünsürlər sabit qalmaz.
Üstün qabiliyyətli uşaqlar gələcəyin liderləri, elm adamları, fikir adamları və sənətçisiləridir. Belə bir milli sərvət heç edilə bilməz. ABŞda, İngiltərədə, İsraildə və Hollandiyada olduğu kimi bu cür uşaqları təsbit edib onlara xüsusi proqramlaşdırar tətbiq edəcək mütəxəssis və təşkilatları hazırlamaq, lazımlı maliyyə qaynaqlarını tapmaq, ünsiyyəti təsirli hala gətirən bir şəbəkə meydana gətirmək, bu sahədə dünyada edilən fəaliyyətləri izləmək və orijinal cəhdlərdə ol/tapılmaq yenə fədakar və sağ duyğulu insanlara qalmaqdadır .
IQi ortalamanın üstündə olan və digər uşaqlardan daha ağıllı olduğunu bilən uşaqlar, gənclik və yetkin dövründə daha çox psixoloji problem/sualın yaşayır və uzun davamlı əlaqələr qurmaqda çətinlik çək/məcbur edilir. İngiltərədə edilən bir araşdırma, uşaqlara, IQinin yoldaşlarından daha yüksək olduğunu söyləmənin və hiss etdirmənin mənfi nəticələndirər yaratdığını göstərdi.
Prof. Joan Freeman başçılığında edilən araşdırmada, yaşları 5 elə 14 olan 210 uşaq, 27 il boyunca araşdırıldı. Təcrübəliklər, IQi normal uşaqlardan daha yüksək olan və bunu bilen,IQi normal uşaqlardan daha yüksək olan ancaq daha ağıllı olduğunu bilməyən və normal uşaqlar olmaq üzrə 3 qrupa ayrıldı.
Detaylı olaraq araşdırılan təcrübəliklərdə, normaldan daha ağıllı olan və bunu bilənlərin yüzdə 40ında, nörotik xəstəlik, yuxusuzluq, ictimai davranış pozuqluğu, məmnunsuzluq və bədbəxtlik kimi psixoloji və fiziki narahatlıqları olduğu təsbit edildi.
Bu qrupdakı gənclərin, xüsusilə uzun davamlı əlaqələr qurmaqda çətinlik çək/məcbur edildiyi müşahidə edildi. IQi normaldan daha yüksək olan ancaq bunu bilməyən və normal uşaqlardan ibarət olan/yaranan təcrübəliklərdə isə bənzər problemlərin ortaya çıxmadığı görüldü.
1.3 Ailəyə Təkliflər
Uşağınızda fərq etdiyiniz akademik və ictimai bacarıqlardakı fərqin ana-ata birlikdə müşahidə edib qiymətləndirməli sinif müəllimi bu vəziyyət haqqında məlumatlandırılaraq kömək tələbində ol/tapılmalıdır
Uşağın üstün zəkalı və üstün qabiliyyətli olduğu təsbit edildiyində uşaq bundan xəbərdar edilməməlidir Bu xüsusiyyətindən ötəri qardaşları və sinif yoldaşlarıyla müqayisə edilməməli və müqayisə etmə edilirsə də bu uşağa əks etdirilməməlidir.
Uşağa üstün zəkalı və üstün qabiliyyətli olduğunu əsla söyləməyin və bildirməyin Yaşına uyğun xüsusiyyətlərinə görə təlqinlərdə ol/tapılın uşağın sahib olduğu xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan ( özünü üstün görmə. qabaqda olma istəyi, inadçılıq, eqoizm v. b. ) vəziyyətlər ortaya çıxdığında onun digər yaşıdlarından fərqli olmadığı və hər uşağın yaxşı edə bildiyi şeylər olduğu və onun da buna görə bəzi şeylərdə daha yaxşı olduğu vurğulanmalıdır. Eyni maraq/əlaqə, istəyi göz ardı edilməli, özüylə maraqlanıldığı çox çox müəyyən edilməməlidir.
Uşağınızı sevdiyinizi ona açıqca müəyyən edib normal bir uşaq kimi davranın. Fərdi fərqliliyi göz qarşısında saxlamayın. Üstün zəkalı- üstün qabiliyyətli oluşuna görə deyil yaşının xüsusiyyətinə görə sevginizi müəyyən edin.
Uşağınızı əsla maraqsız buraxmayın. Onunla hər fürsətdə maraqlanın maraq/əlaqənizi göstərərkən söz olsun deyə deyil, gerçək mənada maraq/əlaqə nümayişin. Əks halda bunu dərhal fərq edəcəyindən tərs təsir edə bilər.
Üstün zəkalı, üstün qabiliyyətli ailələrin bəzilərində gərəksiz bir qürur inkişaf edə bilər. Ana- ata olaraq üstün zəkalı, üstün qabiliyyətli bir uşağa sahib olmaq şübhəsiz yaxşı bir şeydir. Ancaq həddindən artıq qürur uşağın daha yaxşı çat/yetişməsini maneələr/mane olar.
Ana-atada inkişaf edən qürur zamanla uşağı da qucaqlamaqdadır. Bu vəziyyətə düşməmək üçün ana-ataya lazımlı rəhbərlik edilməlidir. Çünki üstünlük duyğusu heç olmasa alçaq duyğusu qədər zərərli ola bilər.
Əgər başqa qardaşları varsa, onlara necə davransanız ona da eyni şəkildə davranın. Fərqli deyə qətiliklə laqeyd yanaşmayın. Baxımını digər kəslərə buraxmayın. (Nənə, baba, baxıcı v.b.)
Uşağın zəkası və qabiliyyətini istifadə edə biləcəyi və deşarj ola bilməsini təmin edici (puzzle, şahmat, labirint oyunları, musiqi v. b. ) vəsaitlər ( oyuncaqlar ) alınmalı, ( kino, teatr, şəkil, musiqi, v b.) mədəni fəaliyyətlərdə ol/tapılması təmin edilməli.
Uşağınızın soruşduğu suallara qəti və dəqiq cavablar verilməyə çalışılmalıdır. Eşqbazlıq, doğru olmayan cavablardan qaçınılmalıdır.
Uşağınızın zəka funksiyaları və qabiliyyətləri baxımından normaldan fərqli olduğu üçün xüsusi təhsilə” möhtac olduğunu unutmayın.Uşağınızın ruhi və romantik xüsusiyyətləri üçün bir mütəxəssislə ( uşaq psixiatrı, uşaq psixoloqu, psixoloq, pedagog, rəhbər müəllim v. b. ) hər vaxt dialoq halında ol/tapılın. Müəllimə Təkliflər:
1. Üstün zəkalı olduğunu düşündüyümüz şagirdinizə əvvəlcə vəziyyətini
təsbit etmək üçün, məktəb rəhbər müəlliminə yoxsa Rəhbərlik və Araşdırma Mərkəzinə şəxsən aparın.
2. Üstün zəkalı təsbit edilən (zəka testləri ilə sənədləşdirilən) şagirdinizi ikinci
plana itələməyin.
3. Sinifdəki tədris planıs(n)ı tətbiq edərkən, bu cür uşaqların liderlik xüsusiyyətlərini təmin edərək daşqınlıq etməsinə yaxud böyüklük göstərməsinə maneə olunmalı. Örn.( Sinif başçısı öyrədici qollardan birinin başçılığı, çoxluq başçılığı v. b.) Bu tətbiq nəticəsində paylaşma və birlikdəlik ilə əlaqədar çıxa biləcək problemin meydana gəlməs(n)i maneə törədilmiş olacaq və uşaq özünü xariclənmiş olaraq hiss etməyəcək.
4. Ailəsiylə əlaqəyə keçilməli və tədris planıdan ayrı olaraq uşağa, səviyyəsinə
uyğun əlavə tapşırıqlar verilməlidir.” ona pilləli olaraq dərs və ya tapşırıq verin.”” Sən bunu edərsən. deyərək onun zəka funksiyasını məcbur etmə yoluna getməyin. Üstün zəkalı uşaqlar xüsusiyyətləri etibarilə yazı yazmağı çox sevmədiklərindən çox çox yazı tapşırığı və ya işlər verməyin. Daha çox ifadəyə söykənən, izah etməyə istiqamətli dərs və ya tapşırıqlar verin. Üstün zəkalı uşaqların ədədlərlə arası yaxşı olduğundan problem həll etməyə istiqamətli dərs və ya tapşırıq verə bilərsiniz. Ancaq bunun dozasını çox həssas təyin edib çox həddindən artığına qaçmayın.
5. Dərs tədris planısına əlavə olaraq, proyekt inkişaf etdirmə kimi yaradıcılıq və zəkanı önə çıxarıcı və inkişaf etdirici işlər bütün sinif səviyyəsində etdirilməlidir. Örn. şəkil və əl işi ilə əlaqədar işlər. Beləcə həm üstün zəkalı uşağın öz potensialını qiymətləndirə bilməsi həm də digər yoldaşlarını da təşviqi təmin edilməli.
6. Müəllim, qətiliklə uşağın özünə və yoldaşlarına üstün zəkaya sahib olduğunu vurğulanmamalıdır. Üstün zəkalı uşaqlar normal uşaqlardan fərqli olduğu üçün xüsusi təhsilə möhtacdırlar. Bu səbəblə sinifinizdəki bu şagird ilə və ya şagirdlərə maraq/əlaqə nümayişin.
7. sinif içində digər uşaqlardan ayrı tutulmamalı, eyni məsuliyyətlər hər uşaq üçün etibarlı olmalıdır. Müqayisə etmə və tənqid sinif səviyyəsində ən/en üzv endirilməyə çalışılmalıdır. Onu əsla digər şagirdlərinizdən soyutlamayın, dışlamayın. Yoldaşları ilə qaynaşmasını təmin edin. Xüsusi maraq/əlaqənizi ona və digər şagirdlərə bildirmədən nümayişin
8.Çalışmaların reallaşdırılmasında yarışma mühiti yaradıldığında, rəqabət
üstün zəkalı uşağı ön plana çıxarıcı mahiyyətdə edilməli. Ayrıca onu bir qürur qaynağı və ya qoz olaraq istifadə etmənin. Onu olduğu kimi qəbul edərək yaxınlaşın.
9. “Sən, bu sinifin ən yaxşısısan.” “Sən, ən yaxşısını edərsən.” v. b. mükemmeliyetçiliği məqsəd qoyan ifadələrin istifadə edilməsindən qaçınılmalıdır.
10. Uşaqdan gözləmələr, digər yoldaşlarından istənilən səviyyədə fərqli
yaradılmamalıdır. Əksinə təqdirdə uşaq özünü nəşr/təzyiq altında hiss edəcək və uyğunlaşma pozuqluqları baş göstərəcək.
1.4 Psixologiyada mən konsepsiya anlayışı
Mənlik (self), əslində insan zehninin ictimai təcrübələrlə formalanan və potensial haldakı strukturca bütünlüyüdür. Şəxsiyyət isə, ictimai olaraq şəkillənmiş bu potensialın iradi bir dayanıqlılıqla xaricə əks olunan halıdır. [1] Fiziki ətraf, sağlamlıq şərtləri, bioloji miras kimi digər faktorların yanında, bütün ictimai faktorlar, mənliyin meydana gəlməsinə qatılarlar. Bunların yanında qrup təcrübəsi və fərdin özünə xas olan təcrübəsi də şəxsiyyətin inkişafını davam etdirər. [2] . Mənlik anlayışı; ana, ata, yoldaşlar, müəllimlər və digər əhəmiyyətli kəslər ilə əlaqələr nəticəsində meydana gələr. Məhsullar və markalar istehlakçının mənliyinin bir davamı olaraq qəbul edilir. Bu baxımdan məhsulların və markaların daşıdığı simvolik mənaları bilmək lazımlıdır. Mənlik anlayışına görə, adam mənliyini ideal olaraq inkişaf etdirməyə çalışacaq. Bu ideal vəziyyət heç bir zaman reallaşmayacaq, ancaq adamı, qabiliyyətlərini və məlumatlarını artırmağa yönəldəcək. Bu isə, istehlak vərdişlərini təsir edən bir faktor olaraq alverçilərin işlərinə istiqamət verəcək.Mənlik anlayışı, adamın özünü algılayış formasıdır, insanların özlərini algılayış formaları və istehlakçı olaraq göstərdikləri davranışlar arasındakı əlaqəni araşdırmada mənlik anlayışı məşhur bir yanaşma olmuşdur. İstehlakçı davranışlarını mənlik anlayışına görə qiymətləndirmənin əhəmiyyətli bir üstünlüyü, istehlakçıların çöldən müşahidəçilər tərəfindən edilən təyin etmələr yerinə, öz özlərini təyin etmələridir. Mənlik anlayışı olduqca kompleks olmasına qarşı, yaxşı təşkilatlanmışdır və tutarlı bir şəkildə işlə/çalışar. Ən geniş mənlik şərhi mənliyi, ideal və gerçək olmaq üzrə iki ölçüdə araşdırar. İdeal mənlik, adamın özünü ideal olaraq, olmasını islediği kimi qəbul etməsi olaraq təyin oluna bilər. Gerçək mənlik isə, adamın özünü gerçəklə olduğu kimi qəbul etməsidir, ideal mənlik ilə gerçək mənlik arasında (ox qəti bir əlaqə vardır, insanlar gerçək mənliklərini ideal mənliklərinə yaxınlaşdırmaq üçün üstün səylərdə ol/tapılarlar.
Mənliyin inkişafı müddəti, ictimai həyata paralel olaraq, fərdin bütün həyatı boyunca davam etməkdədir. Bu baxımdan qiymətləndirincə, mənliyin əsasında, ictimai faktorların davamlı işləndiyi və nəticədə davranış formalarının yaradıldığı bir alan/sahə olduğu deyilə bilər. Mənliyin qəbul edilməsi müşahidə və əks olunma yoluyla olmaqdadır. Adam özünü digər insanların gözləriylə görüb, mənliyini onların özünə olan reaksiya, tutum və davranışlarından çıxardığı nəticələndir qəbul edər/hisslər və bunlar, özünü – qəbul etmə (self – perception) yoluyla fərd tərəfindən şərh olunaraq müəyyən bir şəxsiyyət yaradılar. Beləcə rol və ya şəxsiyyəti “adamın bir ictimai vəziyyətdə və ya ictimai rolda obje olaraq mənliyə yüklədiyi [şüurlu] mənalar olaraq görə bilərik”.
Bu nöqtədə bir problem ortaya çıxmaqdadır. Görəsən fərd, cəmiyyətin ona qarşı olan düşüncə və davranışlarını olduğu kimi al/götürərək mənliyini meydana gətirməkdədirmi, yoxsa müəyyən bir düşüncə və şərh süzgəcindən keçirməkdədirmi? İlk olaraq, mütləq müəyyən bir mühakimə etmə müddətinin var olduğu irəli sürtülə bilər. Ancaq, fərddəki bu qiymətləndirmə müddəti də onsuz da/zatən cəmiyyət tərəfindən daha əvvəldən tərkib edilmiş olan elementlər istifadə edilərək işlədilməkdədir. Fərdin, cəmiyyətdə təyin olunmuş olan ictimai normaların, və dolayısilə mənliyinin xaricində, obyektiv (mənliyində mövcud olmayan ünsürlərlə) bir dəyərləmə etməsi gözlənilə bilməz. Bu vəziyyətdə, fərdin öz varlığını mənalandırmasının, ona bir ad və ya şəxsiyyət verməsinin ictimai normalara bağlı olduğunu söyləyə bilərik. Şəxsiyyət və şəxsiyyət anlayışları çoxu yerdə eşanlamlı istifadə edilə biləcəyi kimi, analizimizdə əhatə baxımından bəzi məna fərqlilikləri vurğulanmaqdadır. Şəxsiyyətdə əsas olaraq xaricə qarşı əks etdirilən müəyyən bir cəbhə, bir növ tutum söz mövzusudur. Şəxsiyyət, daha çox cəmiyyətə dönük ictimai bir vəchədir. Şəxsiyyət, iç dünya ilə əlaqədar psixoloji bir vəchədir. Şəxsiyyətdə mənliyi meydana gətirən təməl elementlər əsasdır. Şəxsiyyət, bir növ planlanmış davranış və ya yüklənilmiş rol olduğundan, alternativlərdən bir başqas(n)ı seçim edilə bilər, hər hansı bir ictimai vəziyyətdə bir başqa şəxsiyyət sərgilənə bilər. Şəxsiyyət isə, psixoloji bir hal olduğundan, iradi olaraq bir başqa alternativ ilə asanlıqla dəyişdirilə bilməz. Serde dilən şəxsiyyəti dəyişdirmək, təşkil etmək və ya başqa növ bir nizamlama etmək təməldə fərdin idarəs(n)i altındadır. Burada söz mövzusu ictimai vəziyyətin və ya ətraf şərtlərinin istiqamət verən təyin ediciliyinə və xəbərdarlıqçılığına da ayrıca diqqət yetirilməlidir. Bu fərqlilik sərgilənən tutum və davranışlarda izlənilə bilər. Ancaq şəxsiyyət olaraq ifadə edilən elementlər əslində şəxsiyyət təməllərindən qaynaqlandığından, müstəqil deyildirlər. Yəni fərdin çox çox bir variantı yoxdur. İşdə bu qismi və məhdud sahə, daha başlanğıcda şəxsiyyət sahəsinin ünsürlərini meydana gətirər. Beləcə şəxsiyyət, öyrənilmiş olan ictimai məlumatlarla və bunların məskunluğunun, və bir-birləriylə olan əlaqələrinin, güclülüyü ölçüsündə hakimdir. Öyrənilən dəyişik bir məlumatın zehindəki mövcud şəxsiyyəti və şəxsiyyəti meydana gətirən sistemi dəyişdirə bilməsi üçün çox güclü və əhəmiyyətli olması lazımdır.
Mənlik və şəxsiyyət anlayışlarının analizləri bir çox perspektiv tərəfindən ana mövzu olaraq ələ alınmışdır. Bunlardan ikisi, ictimai psixoloji və strukturca perspektivlər, bir-birini tamamlamaqdadırlar. İctimai psixologiya, mənliyin dəyişən, yenilənən xüsusiyyətlərini; strukturcaçı məktəb isə davamlılıq və təkrar edici xüsusiyyətlərini vurğulamaqdadırlar. Mənlik, uzun müddətdir ictimai psixologiyadakı simvolik qarlılıqlı təsirçi (symbolic interactionist) yanaşmanın mərkəzi təması olmasına baxmayaraq bunu doğrudan ampirik araşdırmada istifadə edən çox az şey edilmişdir. Nəticə etibarilə hələ mənliyin məqsədə görə təşkil edilmiş fenomeninin təsnif edilməsiylə əlaqədar fikir birliyi təmin edilə bilməmişdir.
Bu əskiklik məlumat sosiolojisində də vardır. Məlumat sosiolojisində xüsusilə məşhur şəxsiyyət tipinin necə ortaya çıxdığı araşdırmalıdır. Bu mövzu, texnologiyanın böyük ölçüdə fəaliyyətinin söz mövzusu olduğu çağımızda ayrı bir əhəmiyyət daşımaqdadır. Çünki, məlumat bu vasitələr vasitəsiylə qəsdli olaraq bəzi məqsədlər istiqamətində şəkilləndirilməkdədir. Başqa bir deyişlə, siyasi və iqtisadi fokuslayar məlumatı təyin etməkdədirlər.
Müxtəlif məlumat yayılış kanalları nəzarət edilərək bir tərəfdən mövcud mədəniyyət və şəxsiyyət xüsusiyyətləri ortadan qaldırılmaqda, digər tərəfdən meydana gələn boşluq yuxarıda haqqında danışılan fokuslayarın məqsədlərinə uyğun olaraq doldurulmaqdadır. Mədəni qaynaqlarla olan əlaqələr qoparılaraq mədəniyyətsizləşdirilən və şəxsiyyətsizləşdirilən seqmentlər, məşhur mədəniyyət, mədəni çoxluqçulu kimi anlayışlar çərçivəsində xariciləşdirilməkdədirlər.
Şüur: Bir şeyin sadə mənasıyla bilinməsi halıdır. Məna ölçüs(n)ü digər şeylərlə olan sadə fərqlərə söykənəndir. Bu anda saatın üç olduğunu bilmək buna bir nümunə təşkil edər. Şüur: Söz mövzusu məlumatın necə qiymətləndiriləcəyinin və işlənəcəyinin də bilinməsi səviyyəsidir. Məlumatın sübjektif mənaları qiymətləndirməyə təbii/tabe tutular. Daha geniş bir çərçivədə mövcud məlumata xüsusi mənalar yüklənməyə başlar. Bu vəziyyətdə sabitlikdən çıxış və hərəkətlilik halı söz mövzusudur. Saatın üç olduğunu bilmək eyni zamanda müəyyən bir zamanda və məkanda olunduğunu da hiss etdirirsə bu bir şüur səviyyəsidir. İradə: Əməliyyatdan keçmiş mənalı məlumatın hakim olaraq hərəkət və nəticəyə çatması halıdır. Bu zamana və məkana bağlı olaraq bir qiymətləndirmə etmək və hərəkətə keçərək məlumat nəticəsi bir hərəkəti nəticəyə çatdırmaq məlumatda şüur səviyyəsidir. Mövcud məlumat bir növ idarə gücü meydana gətirməkdədir. Saat üçdə müəyyən bir işin edilməsi, bir məqsədin reallaşdırılması kimi….
Çoxu psixoloq davranışın, ətraf eli şəxsiyyətin qarlılıqlı təsiri nəticəs(n)i meydana gəldiyini qəbul edər. Erkən yaşlardan etibarən fərdin yaxın və uzaq ətrafıyla qurduğu əlaqələr və ünsiyyət, onun həm öz iç dünyasının, həm də xarici dünyanı qəbul etməsini və qavramasını təmin edər. Fərdin mənlik anlayışıyla əlaqələrini idarə etmə formas(n)ı və qurduğu ünsiyyət arasında çox güclü bağlar vardır.
Mənlik anlayışı, bir-biriylə əlaqəli dörd elementdən meydana gələr: Qəbul edilən mənlik, İdeal mənlik, öz dəyər və ictimai şəxsiyyətlər.
1- Qəbul edilən Mənlik: Fərdin özünü necə gördüyü, onun mənlik anlayışının çox əhəmiyyətli bir ölçüsünü meydana gətirər. Mənlik qəbulu fərdin ətrafıyla qarlılıqlı təsiri nəticəsində meydana gələr. Ətrafdan alınan reaksiyalar açıq seçik və tutarlı olduğu zaman güclü bir mənlik qəbulu meydana gələr. Bulanıq, əskik və əsassız reaksiyalar isə zəif mənlik qəbuluna səbəb olar.
İnsanlar ya etdikləri bir işin nəticələri bir işin nəticələrini görərək özlərini qiymətləndirərlər. (“Mən nəşr/təzyiq altında yaxşı iş çıxarıram”), ya da ətraflarında ki kəslərdən ictimai gəribildirəm al/götürərlər. Fərdi müşahidə edən kəslər onun davranışlarıyla əlaqədar yaraşdırma və şərhdə ol/tapılar, bunları şifahi/sözlü və sözsüz ünsiyyətlə ona əks etdirərlər. Əlaqə içində tərif, danlama ya da təqdir formasında adama əks olunar: “çox təcavüzkarsan” (xüsusiyyət), “sən çox yaxşı bir təlimçisən” (yetkinlik), “sən dürüst bir insansan” (dəyər). Adamın xariclənməsi də bilvasitə bir ictimai gəribildirəm.
2-İdeal Mənlik: Hər fərdin sahib olmaq istədiyi xüsusiyyətlər, yetkinliklər və dəyərlər vardır. Adam bu xüsusiyyətlərə həqiqətən sahib olduğuna inanmaq və başqalarını da inandırmaq istər.
3-Öz dəyər: Öz dəyər, ideal mənliklə qəbul edilən mənlik arasındakı fərqdir. Qəbul edilən mənlik ideal mənliklə uyğunlaşdığı zaman, özdeğer olduqca yüksəkdir. Ancaq ideal mənliklə qəbul edilən mənlik arasındakı fərq, edilən işə və əldə edilən ictimai gəribildiyərəmə bağlı olaraq davamlı dəyişər. Bu səbəblə özdeğer, mənlik anlayışının dinamik bir komponentidir və davamlı dəyişmə və inkişaf/gəlişim içindədir.
4-Sosyal Şəxsiyyətlər: İnsanlar aid olduqları və dəyər verdikləri qruplar içində qurduqları ictimai qarlılıqlı təsirlər nəticəsində ictimai şəxsiyyətlər inkişaf etdirərlər. Adam, yoldaş qrupunda başqa, idman etdiyi klubda fərqli, işlə/çalışdığı dərnəkdə fərqli, iş yerində fərqli rollar boynuna götürər; fərqli rolların tələb etdiyi ictimai şəxsiyyətə uyğun davranışları fərqli ictimai şəxsiyyətlərin üstündə isə, həyatın ilk illərində ibarət olan/yaranan və ailə içi ünsiyyətin bir nəticəs(n)i olan üst şəxsiyyət vardır. Üst şəxsiyyət adamın hər vəziyyətdə, müxtəlif rollarda və müxtəlif istinad qruplarında sərgiləmək istədiyi şəxsiyyətdir.
İctimai inkişaf sahəsi: İbtidai təhsildə psixoloji məsləhətləşmə və rəhbərlik proqramının bir sahəs(n)i olaraq ictimai inkişaf/gəlişim, uşaqların bağlı olduqları ictimai qruplarda müvəffəqiyyətli olması üçün nələri bilmələri, hansı bacarıqları inkişaf etdirmələri və necə davranmaları lazım olduğunun öyrənmələri ilə əlaqədardır. Uşaqlar ailələrinin, təsnif edərinin, kiçik iş ya da oyun qruplarının, klubların və daha bir çox qrupun üzvüdürlər.
Uşaqlar, bir qrupun iştirak edən bir üzvü ola bilmək üçün müxtəlif xüsusiyyət və davranışlara sahib olmalıdır. Rəhbər müəllimlər, ictimai inkişaf/gəlişim sahəsiylə əlaqədar işlər görərkən, akademik fəaliyyətlərlə bu ölçü dəstəklənilməlidir. Uşaqların insanlarla, müsbət və sağlam əlaqələr qərargahı öyrənmələri istənsə, onlara ictimai olaraq qəbul edilə bilən kəslər arası əlaqə bacarıqları öyrədilməli və bu mövzuda praktik etmə imkanı təmin edilməlidir. İctimai olaraq yaşamağı öyrənmək hər hansı bir akademik mövzu kimi təlimlə bilər. Bu mövzular gəlişi gözəl və təsadüfü öyrənmələrlə geliştirilemeyecek qədər əhəmiyyətli və diqqət istəyən mövzulardır. Uşaqların ictimai mühitlərdə sağlam və məsul davranmaları üçün bu mövzuda məlumatlandırılmaları və özlərinə güvənlərinin inkişaf etdirilməsi lazımdır. Özünə güvənmə, şagirdin öyrənmə həyatlarında özünü qabiliyyətli ya da qabiliyyətsiz, xoşlanıla bilər ya da itələyici olaraq görməsinin təmin edən öyrənmə həyatlarının sayına bağlıdır. Şagirdin müvəffəqiyyətli olduğunu örnəkləyən həyatları nə qədər çoxsa, pişiyinə istiqamətli tutumları da o nisbətdə müsbətdir. Bu məqsədlə müəllimlərlə edilən konsültasyon işlərində bu mövzu altı çəkilərək paylaşılmalıdır. İctimailəşmə, uşaqların öz ətraflarında ki digər uşaqlarla və yetkinlərlə necə ünsiyyət quracaqlarının təsirli bir şəkildə öyrədilməsini ehtiva edən çətin bir əməliyyatdır. Təhsildə kritik bir faktor olan ictimai inkişaf/gəlişim, hər uşağın nəyi nə qədər öyrəndiyini təsirlər/təsir edər. Sinif atmosferi dinamikləri, yoldaş əlaqələri və müəllim-şagird əlaqəsi sinifin öyrənmə atmosferini dərindən təsirlər/təsir edər.
İbtidai təhsildə ictimailəşməyi tətikləyəcək ən güclü vasitə qrup işləridir. Bu işlər yalnız ictimailəşməyi təmin etməklə qalmayıb digər inkişaf/gəlişim sahələrini də müsbət istiqamətdə təsirlər/təsir edər. Qrup fəaliyyətləri, uşaqlarda paylaşma, köməkləşmə, qrupda qarşılaşılan ortaq bir problemi həll etmə və qərar alma mövzusunda fürsətlər təqdim edər.
Rəhbər müəllim və psixoloji məsləhətləşmə proqramı, uşaqların ictimai inkişaf/gəlişim ehtiyaclarına həssas olacaq proqramlaşdırarın inkişaf etdirilməsində, əlaqədar davranışların diqqətə çarpanlaşdırılıb, necə qazandırılacağı mövzusunda idarəçi, müəllim və vəlilərə köməkçi ola bilər. İctimai inkişafla sahəs(n)i paylaşma, sıra olma, dinləmə, atılgan olma, bədən dili, şifahi ünsiyyət bacarıqları, yoldaş əldə etmə, qrup qaydalarına uyğun gəlmə, yönerge izləmə, geri elan vermə və al/götürmə, duyğuları idarə etmə, məsuliyyət al/götürmə vs. ilə əlaqədardır. Bu dəyişənlərin inkişafına məktəbdəki fəaliyyətlər əhəmiyyətli qatqılarda ol/tapılar; əhəmiyyətli olan ictimai inkişaf/gəlişim sahəsinin işarəçisi olan ehtiyaclar və inkişaf etdirilməsi lazım olan bacarıqların gündəmə gətirilməsi, davranış olaraq ələ alınması, gündəmdə tutulması və