ZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi
Psixologiya kafedrası Ümumi psixologiya fənni üzrə
KURS İŞİ
MÖVZU: TƏLƏBƏLƏRDƏ İRADİ KƏYFİYYƏTLƏRİN TƏDQİQİ VƏ İNKİŞAF XUSUSİYYƏTLƏRİ
Tələbə: Akar Gıyasettin
III kurs, qrup 1558
Kafedra müdiri: AMEA-nın müxbüzvi,prof.B.H.Əliyev
Elmi rəhbər :Dos.R.H.Qədirova
BAKI-2010
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ……………………………………………………………………………………… 3
Ι FƏSİL.TƏLƏBƏLƏRDƏ İRADİ KƏYFİYYƏTLƏRİN TƏDQİQİ VƏ İNKİŞAF XUSUSİYYƏTLƏRİ
1.1. İRADİ ANLAYIŞ………………………………………………………………………….4
1.2.İRADƏNİN TƏMƏL KOMPONENTLƏRİ VƏ MEYDANA GƏLMƏ MƏRHƏLƏLƏRİ………………………………………………………………………………..9
II FƏSİL. NÜMUNƏLƏR
2.1.İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİ……………………………………………………….13
2.2.YAŞA GÖRƏ İNKİŞAF DÖVRLƏRİ ……………………………………………..16
2.3.TƏLƏBƏLƏRDƏ İRADİ KƏYFİYYƏT EKSPERİMENTAL PSİXOLOJİ
TƏDQİQİ………………………………………………………………………………………………….19 NƏTİCƏ……………………………………………………………………………………….24 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI………………………………………………………………..25
GİRİŞ
Söz daxilində iradə, öz türkcə qarşılıq olaraq istenç ilə ekvivalent olub: “İnsanın hər hansı bir hərəkəti reallaşdırma yolunda iç və xarici şərtləriylə təyin olunan şüurlu dayanıqlılığı” olaraq təyin oluna bilər. Digər bir deyişlə, bir şeyi etməyi, ya da etməməyi seçdirən və reallaşdıra bilən gücdür.
İradə, psixiatriya baxımından isə, itələyici bir güc və elm bacarığıdır. Romantikliyə əleyhdar olaraq ussallık mənasında istifadə edilər. İnsan iradəli və ya iradəsiz olaraq doğulmaz. İradə, fərdin ictimai təcrübə və məlumatlarından doğular.
Varisliklə gələn genlərindən əks olunan xüsusiyyətlərin, təhsil, ətraf şərt və faktorlarının inkişaf etdirilməsi nəticəs(n)i, adamı həyat boyu təsir edən bir öge olaraq, fərdin əzmini istiqamətləndirən və təşkil edən İradə, adama xas xarakteristikalar göstərər.
Fəsi1.TƏLƏBƏLƏRDƏ İRADİ KƏYFİYYƏTLƏRİN TƏDQİQİ VƏ İNKİŞAF XUSUSİYYƏTLƏRİ
1.1. İRADİ ANLAYIŞ
Uşağın gelişimsel dövrləri və xüsusiyyətləri diqqətə alındığında, birinci yaşın sonuna doğru uşağın əzələ və hərəkət sistemi yaxşıca inkişaf edər. (Ayağa qalxmaq və gedə bilmək, uşağın ana qucağından ətrafa doğru uzanması; üfüqi və asılı var oluşdan, şaquli və hərəkətli, avtonom yaranmaya keçişin ilk addımlarıdır.) Hərəkət sisteminin inkişafı yanında, uşaqda işəmə və nəcisləmə funksiyalarını görən büzgeç əzələlər yetkinləşməkdə, bu fəaliyyətlər artıq istəyə görə edilə bilməkdədir. Yəni uşaq istəsə tuta bilər, istəsə buraxa bilər. Beləcə bir-birlərinə əleyhdar iki istək, iki meyl ortaya çıxar və bir-birinə əleyhdar iki istək arasında uşaq seçki edə bilmə vəziyyətinə girər. Bu vəziyyət, insanoğlu üçün yeni bir kifayətlənin inkişafı deməkdir; istəmək ya da istəməmək; etmək ya da etməmək. İşdə, avtonomluq duyğusu, bir-birinə əleyhdar istək və meyllər arasında bir seçki edə bilmə gücüdür. İşəmə və dışkılamayı istəyincə tuta bilmə ya da buraxa bilmə, gedərək ictimai məna daşıyan bir çox davranış görünüşlərinə də keçər və ümumiləşər… Bu mərhələdə, uşaq bir-birinə əleyhdar duyğu və meyllər üzərində gedərək bir tarazlıq qərargahı, seçki edə bilməyi və istenç(İrade) bacarığını inkişaf etdirər. Öz mənliyinə hörmətini itirmədən, öz özünü nəzarət edə bilmə duyğusundan yaxşı niyyət və qürur duyğusu doğular. Bu məzmunda avtonomluq duyğusu, fərdin yalnız ayrılaşmış bir varlıq olduğunun qəbul edilməsi deyil. Eyni zamanda, əleyhdar impuls və meyllər arasında bir seçki edə bilməsi; mənlik hörmətini itirmədən, utanc və şübhəyə qapılmadan öz özünü nəzarət edə bilməsidir.
Necə bir insan digərinə bənzəmirsə, iradə gücləri də hər insanın doğuşdan gələn fiziki və ruhi quruluşuna, al/götürdüyü təhsilə və yaşadığı ictimai ətrafa görə fərqliliklər göstərər. Bundan ötəridir ki, müxtəlif hadisələr qarşısındakı davranışlarına görə insanlardan pısırık, zəif iradəli, qüvvətli iradəli və azad iradəli deyə bəhs edərik.
İradənin iki təməl komponenti vardır. Bunlardan biriçisi “seçmə və qərar vermə”, ikincisi isə “hərəkətdir”.
Seçmə və Qərar vermə: Adam azad seçkilərini hərəkətə çevirə bildiyi ölçüdə iradəsini istifadə etmiş olar. Azad seçkilər edə bilmədiyimiz, seçki etsək belə bu seçkilər istiqamətində hərəkətdə ol/tapıla bilmədiyimiz zaman bir iradə əskikliyi içində yaşayarıq. İradə əskikliyi göstərdiyimizdə də keyfiyyəti aşağı bir varoluş[1] sərgiləmiş olarıq. İradənin həyatımızdakı təməl funksiyas(n)ı, adama ətrafını nəzarət etmə fürsətini verməsidir.
Qərar vermək, problem/sualın həll etmədə və bir maneəs(n)i aşmanın hər mərhələsində təməl əməliyyatı meydana gətirər. “Qərar” sözcüyü ümumi və sadə olaraq, “bir problem/sualın üzərində düşünüb, daşınıb uyğun olan həlli tapmaq və bu həlli hərəkətə keçirmək” mənasını verər.
Yaradılan davranış qəlibinin, ediləcək hərəkətin nə qədərliyinə və xüsusiyyətinə görə kimi dəfə bir seçki edə bilmək üçün bir-birini izləyən qərarların alınması lazımlı ola bilər. Bir davranış qəlibi seçkisindən, hərəkətin edilməsindən əvvəl alınacaq qərarların sayı yaddaş anbarında olan məlumatın miqdarıyla mütənasibdir.
Sibernetik dilində qərar, bütün kompleks əməliyyatların, müddətlərin nəticəsində çatılan “bəli” ya da “xeyr” cavabıyla verilər. Qərarlı davranış, alışılan, davam edən iradəli davranış mənasını verər. Qərarsızlıq isə, insanın davranış və hərəkətlərindəki tarazlığı, nizamı, ölçünü, uyğunlaşmas(n)ı pozar.
Qərar vermənin və buna bağlı olaraq hərəkətə keçmənin əhəmiyyəti, televiziya kanalları arasından izləniləcək proqramın seçkisində belə ortaya çıxar Ölkəmizdə televiziyalarda nəşr olunan müxtəlif yerli və xarici kanallar arasından izləyəcəyi proqramı seçə bilməyən, bu səbəblə saatlarla kanaldan kanala atladığı üçün doğru dürüst televiziya izləyə bilməməkdən şikayətlənən insanların sayı bir çoxdur. Bu qərarsızlıq, fiziki və daxili qarşıdurmaya, ziddiyyət təşkil etməyə gətirib çıxarar, fərdin hüzur/dincliyi və rahatını qaçırar.
Əhəmiyyətli, əhəmiyyətsiz bir çox mövzuda iradəli davranışa ehtiyacımız vardır. Peşə seçərkən, iş və ya bərabər/yoldaş seçərkən, köynək al/götürərkən belə iradəmizi sərgiləməyə ehtiyacımız vardır. Nə qədər yetkin yaşdakı kişinin, öyünməmi yoxsa sızlanmamı olduğu müəyyən olmayan bir üslubla; “Mən özümə bir zibil al/götürə bilməm; köynəklərimi belə bərabər/yoldaşım seçər” dediyini eşidərik. Bir çoxumuz mağazalarda iki köynəyin və ya iki kazakın qarşısında dəqiqələrlə qərarsızlıq içində dayanarıq. Qısaca seçmə, önümüzdəki variantlardan bir dənəsini digərlərindən ayırmaq, reallaşdırmaq deməkdir. Bu mövzuda bir künc yazıçıs(n)ı belə deməkdədir:
“Davamlı fərq etməz deyən insanlar görürəm. ‘Əfəndim qəhvəniz necə olsun?’ cavab ‘fərq etməz’, ‘Nə vaxt yemək yeyək?’ cavab yenə ‘fərq etməz’ . Halbuki fərq edər və həm də çox fərq edər! Qəhvəni necə istədiyimizi söyləməliyik, yeməyi “saat 20.00də yesək yaxşı olar’ deməliyik.
Həqiqətən də nə istədiyimizi fərq etməmiz və söyləməmiz, yəni seçki etməmiz , həm bizlər həm də başqaları üçün fərq edər. Sağlam seçkilər edə bilmək fərdi güclü edər.
Doğulmaq əlimizdə deyildi, ölməmək də əlimizdə deyil (bunları qəbul etməliyik), ancaq bu ikisi arasında necə bir ömür sürəcəyimiz bir ölçüdə əlimizdədir və edəcəyimiz seçkilərə bağlıdır.
Seçki etməkdə çətinliyə düşməmizin təməl səbəbi, içimizdəki duyğu və istəkləri kifayət qədər bilməməkdir. Gerçək istəklərimizi fərq edə bildiyimiz ölçüdə, sağlam seçkilər etməmiz, qərarlarımızı çətinliyə düşmədən verməmiz asanlaşar. Ölümcül xəstəliklər qarşısında belə, yaşamağı buraxmaq və ya qalan günlərin dadını çıxarmaq kimi, heç olmasa iki variant vardır önümüzdə. Hansının seçiləcəyi fərdə qalmışdır.
2. İradənin ikinci ölçüsü “hərəkət”dir. Etdiyimiz seçkilər, müşahidə edilə bilər xüsusiyyətdə olar və ya olmaz. Hərəkətdə ol/tapıldığımızda, etdiyimiz seçkilər müşahidə edilər hala gələr. Hərəkət və davranış anlayışları sinonim olmayıb, bütün davranışlarımız içindən şüurlu, məqsədli və təşkilatlı olanlara “hərəkət” adı verilər.
Bir adamın hərəkətləri başlıca iki səbəbə söykən/dözə bilər:
İlk niyə/səbəb, hərəkət, fərdin öz seçkisinə söykən/dözə bilər. Əgər öz seçkilərimizə söykən/dözərək hərəkətdə ol/tapılsaq, bu vəziyyətdə iradəmizi sərgiləyirik deməkdir. Məsələn, içimizdəki istəklərə uyğun bir peşə seçmiş isək və bu peşəyə addım atmış isək, bu mövzuda iradəmizi sərgilədiyimiz deyilə bilər.
İkinci niyə/səbəb isə, fərdin hərəkəti, başqalarının seçkilərinə söykən/dözə bilər. Əgər başqalarının seçkilərinə söykən/dözərək hərəkətdə ol/tapılırıqsa, iradəmizi sərgiləmirik deməkdir. Bu şərtdə hərəkətlərimiz bir başqa iradənin məhsuludur. Məsələn, ətrafımızın istəklərinə qapılaraq, bizə uyğun olmayan bir peşəyə girmiş isək, bu mövzuda öz iradəmizi sərgiləmədiyimizi düşünə bilərik.
Bəzən də içimizdəki istəklərə uyğun doğru seçkilər edərik, ancaq bunları hərəkətə çevirməkdə çətinlik çəkərik.
Gərək istəklərimizə uyğun seçkilər edə bilmək, gərək bu seçkiləri hərəkətə çevirə bilmək, insanların özlərini və bir-birlərini öyrətmələri ilə mümkündür. İradə təhsili hər yaşda olasıdır; ancaq bu təhsilin uşaqlara verilməsi daha funksional ola bilər. Uşaqlara iradə təhsili vermək istədiyimizdə təməl strategiya və yanaşmamız, uşağın tək başına verə biləcəyi təməl bir sıra qərarları ona buraxmaq olmalıdır. Bir sıra kiçik qərarları davamlı uşaqlar adına verdiyimiz zaman, onları gələcəkdə azad seçkilər edə bilməyən, iradəsi zəif fərdlər halına gətirərik.
“Kiçikkən doğru ayaqqabını öz iradəsiylə seçərək həyata addım atan adam, böyüdüyündə peşəsini, yoldaşlarını, bərabər/yoldaşını seçərkən də doğru addımlar ata biləcək.” Əks halda fərd “Mən özümə bir köynək belə al/götürə bilməm” deyən bir yetkin halına gələcəkdir.
Bu çərçivədə irdələnildiyində, məsuliyyəti o birinə atmaq, dəyişməyə müqavimətin bir göstəricisidir. Başımıza gələnlərin məsuliyyətini başqalarına yüklədiyimizdə, sətir arasında fərqində olmadan bunu söyləmiş olarıq: “Başıma gələnlərin məsuliyyəti mənə deyil, bir başqasına aid; o halda içində olduğum vəziyyətdən xilas olmam üçün bir şeylər etməmin faydası yox.” Bu düşüncə şəkli səhvdir, yanlıdır, bir şeylər etməyə müqavimətin ifadəsidir.
Məsuliyyəti başqalarına atmaq, başlıca iki sahədə problem/sualın yaradar. Fərdlərin ruhi problemlərdən xilas olmalarını çətinləşdirər, bunun yanında cəmiyyətlərin və təşkilatların inkişaflarını maneələr/mane olar və bir mənada onların ruh sağlamlıqlarını və rəhbərlik sağlamlıqlarını pozar.
Qarşıdurmaların və səhvlərin məsuliyyətini tamamilə qarşımızdakına yükləməməliyik; ancaq tamamilə biz də yüklənməməliyik. Bu mövzuda əldən gəldiyincə obyektiv olmaqda fayda vardır. Ümumi bir qanun olaraq, bir qarşıdurmanın səbəbini axtararkən, bir barmağımızı qarşımızdakına doğru uzadarkən, digər barmağımızı da, üç barmağımızın istiqaməti özümüzə dönər.
Tələbələrdə ilkin iradi kəyfiyyətlərin təşkili
İnsanoğlu ilk doğulduğu gündən etibarən davamlı olaraq öz qabiliyyət və bacarıqlarını inkişaf etdirmə müddəti içərisindədir. Buna bağlı olaraq doğustan var olan mövcud tutum xüsusilə həyatın ilk illərindəki ekoloji və fiziki faktorlarında dövrəyə girməsi ilə sürətli bir inkişaf göstərər. Hər fərd yaşına uyğun inkişaf dövrlərini sağlam bir şəkildə keçərək, gərək mühərrik bacarıqlarını , gərək ictimai inkişafını , gərəksə dil inkişafını uşaqlıq dövründə sürətli , daha sonra gedərək yavaşlayan bir şəkildə davam etdirər. Bu təsnif etmələrdən (mühərrik , dil , ictimai inkişaf/gəlişim ) hər birinin uyğun və tam olaraq inkişafı üçün bəzi istiqamətləndirmələrin edilməsi və bəzi ekoloji şərtlərin təmin edilməsi lazımdır. Mövzunun bir çox detalları olmaqla birlikdə bu anda qisimi olaraq toxunulacaq. Xüsusilə uşaq baxımında söz sahibi olan anaların uşaq üzərindəki davranış şəkilləri uşağın inkişafı baxımından çox böyük əhəmiyyət ifadə etməkdədir. Bəzi analar çox həddindən artıq dərəcədə uşaqları ilə maraqlanarlar , Bu vəziyyət uşaqlarıyla heç maraqlanmayan anaların vəziyyəti qədər uşaq üçün çətinlikli ola bilər. Ümumiyyətlə həddindən artıq qoruyucu və gözləyici ana atalar olmaq üzrə bəzi valideynlər uşağın üzərinə o qədər düşerlerki onun yaşına uyğun inkişafının da qabağına keçərlər . Çünki uşaqlar bu dərəcə özünün yerinə bəzi şeyləri düşünən və edən ana atalar və ya başqa biri olduğundan özləri qabiliyyət və bacarıqlarını istifadə etməyə ehtiyac duymazlar . Çünki bu vəziyyət onlar üçün daha asan olmaqdadır. Uşağın yaşına uyğun olaraq öz başına yemək yeməsindən yapış , geyinməsi , məktəb dərsləri , ev içərisindəki fəaliyyətləri kimi bir çox mövzuda ana atalar onların yaşına uyğun edə biləcəkləri nöqtələrdə gərəksiz yerə dövrəyə girərək uşağın həm psixoloji olaraq həm qabiliyyət olaraq uyğun atılımları etmələrini maneələrlər. Bu səbəblə ana atalar uşaqlarının normal inkişafını təmin etmək üçün ən başda onların yaşlarına uyğun davranmaları ( bebeksi rəftar və hərəkətlərə mükafat verməmələri ) lazımdır. Bura unudulmamalıdır ki Uşaqların yaşlarına uyğun rol almalarını ya da al/götürməmələrini ana ataların onlara çəkdiyi rol təyin edər. Uşaqları yerinə bir çox davranışı boynuna götürən və onların yaşına uyğun məsuliyyətlər al/götürməsini təmin edə bilməyən ana atalar , uşaqlarına yaxşılıq etdiklərini zənn etmələrinə qarşı , onların qabiliyyət və bacarıqlarını məhdudlaşdırdıqlarının fərqində deyildirlər. O səbəblə gərək psikososyal inkişaf/gəlişim gərək bedensel inkişaf/gəlişim üçün bu vəziyyət əhəmiyyətlidir. Uşağın etməsi lazım olan fəaliyyətlər və vəzifələrin başlanğıcında uşağa köməkçi olmaq uyğun olar amma bu köməyin davamlı o vəzifəs(n)i boynuna götürmə şəklini alması isə zərərli olar. Yaşından daha böyük məsuliyyətlər verməkdə eyni şəkildə digəri qədər təhlükəli ola bilər. Ana ataların sağlam bir biyopsikososyal inkişaf/gəlişim üçün bu tarazlığı təmin etmələri lazımdır.
1. 2. İRADƏNİN TƏMƏL KOMPONENTLƏRİ VƏ MEYDANA GƏLMƏ MƏRHƏLƏLƏRİ
İnsanlar düşüncələrini, hisslərini və ya impulslarını nəzarət etdiklərində və ya hədəfə istiqamətli olaraq davranışlarını modifiye etdiklərində beyinlərindəki iradə gücü anbarı tükənir. Psixoloq Roy Baumeister və yoldaşları öz yoxlama tələb edən bir işi müvəffəqiyyətlə reallaşdıran kəslərin görünüşcə əlaqəsiz, ikinci bir işə daha az əsldiklərini təyin etdilər.
Bir qabaqcıl işdə, təcrübəliklərin həllsiz bir bilməcə üzərində məşğul olma əzmi qiymətləndirildi. Başlarkən iştirakçıların bir qisimindən şokoladlı peçenye, bir qisimindən qırmızı turp yemələri istəndi. Turp yeyənlər bilməcəni həll etməkdən səkkiz dəqiqə içində imtina edərkən, peçenye yeyənlər bilməcə həllinə iki qat daha çox zaman xərclədilər. Bənzər şəkildə, mətn/mətin içersindeki “e” hərflərini dairə içinə al/götürmələri istənən təcrübəliklər bir divarın dəyişməyən video görünüşünü izləmə mövzusunda daha az stabillik göstərdilər.
İradə gücünü zəiflədən digər fəaliyyətlər arasında qida və ya içkiyə etiraz etmə, emosional reaksiyaları basdırma, agresif və ya cinsi impulsları düzümünləmə, imtahana girmə və birini təsir etməyə iş iştirak edər. Ayrıca insanlar stress altındaykən və ya güc xərcləmə və ya yuxusuzluğa bağlı yorğun olduqlarında işdəki təmkinlilikləri azalmaqdadır.
Gerçəkdə iradə gücünü məhdudlaşdıran nədir? Bəziləri bunun qan şəkəri olduğunu qarşıya qoymuşlar. Beyin hüceyrələri təməl enerji qaynağı olaraq aralıqsız bir şəkildə qan şəkərinə ehtiyac duyar. Gün içərisində qan şəkərində yaşanan kiçik diametrli dalğalanmalar ümumiyyətlə bilişsel funksiyalar üzərində təsirli deyil. Nə var ki planlama və öz-yoxlama bu tərz kiçik dəyişmələrə həssasdır. Öz-yoxlama tətbiq etmək qan şəkərində enişə gətirib çıxarar. Bu isə öz-yoxlama tutumunu məhdudlaşdırar. Öz yoxlama tələb edən bir işi bitirib ikinci bir işə başlamadan əvvəl bir stəkan limonad içən kəslər hər iki performansda bərabər səviyyədə müvəffəqiyyət göstərərkən, şəkərsiz limonad içən kəslər birinciyə nisbətlə ikinci işdə daha çox səhv etdilər. Zülal və ya kompleks karbonhidratlar kimi qan şəkərini davamlı surətdə yüksəldən qidalar iradə gücü üzərində müsbət bir təsir yaratmaqdadır.
Qısa vəd edə, məhdud iradə gücü tutumumuzu ağıllıca istifadə etməliyik. Söz gelimi, bir partiyada çox çox içki içmək istəmirsək, iradə gücümüzü istehlak etməmək adına, yolda gedərkən büdcəmizi aşan xərcləmələrdən uzaq dayanmaq üçün göz oxşayan vitrinlərə baxmaqdan qaçınmalıyıq. Bunun üçün alternativ bir yoldan partiyaya getmək daha yaxşı bir strategiya ola bilər.
Kənar yandan, əhəmiyyətli bir imtahana hazırlanmamız lazımdırsa, iradə gücümüzü qorumaq üçün, hələlik evlə əlaqədar təmizlik işlərini ötürməmiz ağıllıca ola bilər. Əgər iradə gücümüz lazımlı olan bütün eforu sərf etməyə çatmayacaqsa, eyni anda birdən çox məqsədə yönəlmək müvəffəqiyyətimizi tünddəyə uğrada bilər. Səyimizi bir və ya ən çox bir neçə işə fokuslamamız, müvəffəqiyyət ehtimalımızı artıracaq.
Müvəffəqiyyətə fokuslandıqca, uzun vəd edə iradə gücünü artırmaq mümkündür. Əzələlərdə olduğu kimi, iradə də istifadə etdikcə güclənməkdədir. İradə məşqləri etmə fikri əsgəri düşərgələrdə görülməkdədir. Burada əsgərlər arxa arxaya çətinlikləri aşma mövzusunda təhsildən keçirilərlər.
Psixoloji işlər, iki həftə boyunca basqın olmayan əllə diş fırçala/danlamaq kimi sadə bir işin belə iradə gücünü artırdığını ortaya qoymuşdur. İki ay müddətlə bir fiziki məşq proqramına riayət edən kəslər dürtüsel xərcləmələrinin, abur cubura olan düşkünlüklərinin, spirt istifadələrinin və siqaret istehlaklarının azaldığını bildirmişlər. Bu kəslər eyni zamanda daha çox işlə/çalışmaqda, daha qısa davamlı televiziya izləməkdə və daha çox ev işi etməkdədirlər. Pul rəhbərliyi dərsləri kimi iradə təhsilinin başqa formaları da işə yaraya bilməkdədir.
Fəsil 2.NÜMUNƏLƏR
1- Yalan danışmama : Uşağı yalandan uzaqlaşdırma üçün ya yalanı doğuran səbəbləri ortadan qaldırmalıyıq ya da yalanın zərərlərmi, Doğru söyləmənin faydalı sonuçlanm gerçəklərə söykən/dözərək ömekler göstərərək izah etməliyik.
2- Çal/oğurlama ( Oğurluq): Çal/oğurlama hadisəs(n)i karşısmda çox həssas olımmalıdır. ilk oğurluqda bağışlayıcı olmalıyıq. Uşaqlara sevgi ilə yaxınlaşmalı və qorxutmamalıyıq.
3- Təcavüzkarlıq : Çocuklarm özlərinə etibarsızlığından doğular. Təhsil ilə uşaqda güvən duyğusu inkişaf etdirməlidir. Güvən duyğusu kazandmlmak istənən uşaq yoxlama altmda tutulsa saldırganhk ortadan kaldmlabilir.
4- Yerində dayana bilməmə (Hiperaktivlik): Bu uşaqlar üçün xüsusi təhsil tətbiq olunmalıdır Aşm hərəkətliliyi aradan qaldırıcı dərmanlarla yaxşı nəticələndirər al/götürmə bilər.
5- inadçı uşaq : inadçı uşağın ümumi tutumu əksəriyyətlə gərgin ana-uşaq əlaqəsinin nəticəsidir. Aımemn ümumiyyətlə çox bərk/qatı və israrlı olması nəticəs(n)i uşaq pasifdirenmeye keçər. Çokkanşan, çox deyilən, ayrmtılar üzərində çox dayanan bir amıe uşağı belə bir savımma yoluna asanca itələyər. Bu cür Çocuklarm ailələri ilə əlaqə kurulmah və bu ailələr məlumatlandırılmalıdır.
6- tçe qapalılıq : Uşağa yaxınlaşmaq və onunla əlaqə yaratmaq lazımdır. Uşağı qabığımdan çıkanp ətrafla ilgilemnesini təmin etməliyik.
7- Tapşırıqlarını etmə: Hər gün tapşırıqlar nəzarət edilərək uşaq tapşırıq etməyə təşviq edilməlidir.
8- Qaydalara uyğun gəlmə : Bəzi qaydalar uşaqlarla birlikdə almmahdır. Uşaqlarla birlikdə alman qaydalara uşaqlar daha rahat uyğunlaşdırar.
9- Proqramlı və Məhsuldar Dərsə hazırlaşma : Üsul uşaqlara ögretilmelidir. Bu barədə ailədən də kömək istənməlidir. Uşaq yoxlama altmda tutulmalıdır.
10 -Öyrənməyə istəkli olma : Uşaqda maraq duyğusu kamçılamnalıdır.
11 – Bağışlama : iki uşaq arasmda bir somn olduğunda uşaqlan birbirlermm yerinə qoyaraq eyni davramşlan sərgiləmələrini istəyərik. Uşaq özünü arkadaşınm tənqid etmə qoyacağı üçün daha müsbət düşünəcək.
12 – Şirin bir rəqabət: Səviyyəsinə uyğun arkadaşlarmdan biri ilə qısqanclıq olmadan şirin bir rəqabət başanyı artıracaq.
13 – Qısqanclıq : Qısqanclıqla əlaqədar bəzi əhəmiyyətli hadisələr izah edilərək bu davramş kaldmlabilir.
14 – Təmizlik : yaxşı bir idarə ilə təmin edilə bilər. Yeməkdən əvvəl və sonra ellerm yuyunması, bulımduğu yerin təmizlənməsi və bımlarm idarəs(n)i bu vərdişi qazandıracaq.
15 – Böyüklərə hörmət-kiçiklərə sevgi: Şagirdə keüdini büyuk və kiçik yerinə qoyaraq özünə necə davranılması lazım olduğu düşündürülməlidir. Bu sayədə davramşlanm daha yaxşı nizamlar.
16 – Özünə inam : Uşağım ihtiyaçlanm fərqinə varıb onlan qarşılamağa çalışsaq uşaq özünə inama sahib olar.
17 – Otonomi ( Öz özünü idarə etmə ) : Ana, ata, müəllim uşağım xarici dünyanı kəşf etmək və tanımaq içm etdiyi cəhdləri dəstəklədiyi, asılılığısız olması mövzusunda uşağı təşviq etdiyi təqdirdə uşaq öz özünü idarə etmə həzzim yaşar.
18- Lağ/alay etmə : Uşaqlar öz qüsurunu bağlamaq və əylənmək üçün lağ/alay edərlər. Qarşılıqlı danışma və özüylə lağ/alay edildiyində düşdüyü vəziyyət izah edilərək şərh yoluyla aradan qaldırıcı işlər görmək.
19- Etiraz etmə : Öz özünə inammı ortaya qoymaq üçün, kendisimn böyüdüyünü fərd olduğımu qəbul etdirmək üçün uşaqlar etiraz edərlər. Çocuklann etiraz etmələrmi həll etmək üçün onlarm fikirlenne dəyər verdiyimizi göstərməli sözlərim kəsmədən dinləməliyik. Sımfta ediləcək işlərdə şagirdləri ön plana çıxarmalıyıq. Sommluluk verməliyik. Ailə ilə problemin çözımıünde əməkdaşlıq yapınalıyız. Uşaqlara evdə kiçik uşaqlar içis(n)i qadağan olan bəzi şeyləri yapmasma, öz-özünə kənara bəriyə getməsinə icazə verilməlidir.
20- Dedi-qodu etmə : Uşaqlar bir-birlərim pisləmək üçün dedi-qodu edərlər. Böyüklərisis(n)i ömek al/götürərlər. Xüsusilə 4. Və 5. Smıftaki çocuklarm yaşı yetkinlik əvvəli dövrü əhatə etdiyi üçün hırçm olarlar, yoldaşlarım qısqanarlar, bir-birlərinin üstünlüyünü qəbul etməzlər, qüsurlu tərəflərmi tapmağa çalışarlar. Bu davranışlar somıcımda yoldaşlan hakkmda dedi-qodu edərlər. Uşaqlara gimlük həyatdan ömeklerle çox pis bir davranış olduğu izah edilər.
21- Ləqəb taxma : Yoldaşlarım qısqandığı üçün bədən xüsusiyyəti (formas(n)ı) üzərinə ləqəb taxarlar. Öz fərqli olduğu üçün, sevmədiyi üçün, çəkə bilmədiyi üçün, əylənmək üçün ləqəb taxarlar. Lağ/alay etdiyi uşağım tənqid etmə özünü qoyaraq, qarşılıqlı danışaraq aradan qaldırılar.
hərəkətsizlik ; Boyum əymə, rol 6.sinif
2.1.İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Bir çox inkişafçı bu dövrə fırtma və gərginlik dövrü admı vermişdir.
1- ibtidai təhsilin II. Addımına keç uyğunlaşma möhkəmə
2- Həm bedensel həm də psixoloji baxımdan bir çox təməl degişiklerin meydana gəldiyi bir çağdadırlar. Qızlarda (10-12) Kişilərdə (12-14)
3- Ön plana çıxma anlayışı daha belirgiü olaraq ortaya çıxar.
4- Tez qızma, tez almma
5- Düşünmədən reaksiya vermə (Akresifdavranma)
6- Qısqanclıq
7- Bacara bilməmə dunımımda məktəbdən və müəllimlərdən şikayətçi olma
8- Daha çox sevgi və maraq/əlaqə gözləmə
9- Doğru və ya səhvdə olsa fikirlərini haqlı göstərəcək düşüncə kurallarma və məntiq yollanna tez-tez müraciət edərlər və mübahisə et/müzakirə edərlər.
10- Tez-tez narahatlıq və ümidsizliyə qapılma
11- Bir gmba qatılma həsrəti və qütbləşmələr
12- Ətrafın təqdirini qəzasıma duyğusu baskmdır. Bımdan ötəri başansızlık nəticəsində özünü qeyri-kafi tapıb içə kapamna görülə bilər.
13- Utancaqlıq duyğusu və diqqəti çəkmə qorxusu yoxum olaraq görülər.
14- Bu mərhələdə kiçik qüsurlar son dərəcə böyüdülər və bunlar öğrencinm bütün bilmcini qablar/örtər.
Tələbələrə qazandırılması lazım olan davranışlar
1- Öğrencmin məktəbini mənimsəməsi, Məktəbinin təmsil etmenm gərəklərmi yerinə yetirməsi
– Bunun üçün şagirdlərə tez-tez məktəbin missiyas(n)ı, hədəfləri xatırladılmalı.
– Məktəbin istədiyi şagird modeli vurğulanmalı ( Bu məktəbim şagirdi belə olmalı, bu davranış bizim məktəbin şagirdinə yaraşmaz vs.)
2- Öğrencinin Orta məktəbə (11. Addım ) uyğunlaşma təmin etməsi
– Öğrencinin daha əvvəl tək müəllimi vardı. Onun dünyasmın böyük parçası idi. Ancaq indi ögrencinin bir çox müəllimi vardır. Bu müəllimlərim şagirdlərə yanaşması çox yaxşı olmalıdır. Xoşgörüşlü, simpatik və mehriban.
– Şagirdlərin hər cür problemmi həll etməsinə köməkçi olacaq, ona istiqamət verəcək, rəhbərlik edəcək bir sımf danışmamn (S. Müəllimi) olması lazımdır.
3- Şagirdlərə artıq uşaq olmadıklan və gəncliyə ilk addımlarmı atmağa başlaydıqlan şəxsiyyəti kazandınlmah.
– Onlara artıq uşaqmış rəftarı edilməməli, xitablara diqqət yetirilməli, zarafatlar ölçülü və onlann səviyyəsinə uygım olmalı.
– Onlara inkişaf etdirici tapşırıqlar və vəzifələr verilərək məsuliyyət al/götürmə, bir şeylər bacara bilmə duyğusu qazandırma.
– Ancaq bımlan edərkən ölçülü olmaq lazımdır. Çünki onlar hələ də uşaq və öyrənmələri lazım olan bir çox davranış vardır.
4- Qarşı cinslə uyğunlaşma içərisində işlə/çalışa bilmə və yaxşı bir ünsiyyət qura bilmə alışkanhklan qazandırmalı.
– Şagirdlər çox yaxşı izlənilməli Qadın müəllim və ya müəllimlər qız çocuklanm psixoloji və ya ictimai istiqamətdən yaxşı tammah smıfdamşmanı sımfma çox yaxşı hakim olmalı, sımfmdaki bu cür mənfi hadisələn erkən təsbit etməli və məktəb idarəsini də yanına al/götürərək problemi həll etməli.
– Qız və kişi çocuklann ibtidai məktəbdəki kimi əl, qol zarafatlan edərək oyunlar oynamasmm səhvi uygım ifadələrlə izah edilməli.
– Şagirdlər gərək məktəb içərisində gərəksə məktəb dışmda doldurulmalı əks halda mələyəni şeylərlə məşğul olarlar.
– Müəllimlər sımf içərisində qız-kişi müqayisə etməsi etməməlidir. Əks halda qız-kişi düşmənliyi baş göstərər.
– Şübhə duyul/eşidilən şagirdlərin ailələri tez-tez axtarılmalı, kimlərin zəng etdiyi aralannda organizasyonlann edilib edilmədiyi soruşulmalı varsa icazə verilməməli.
5- Şagirdlərə qısa və uzım vədəli hədəflər vermə.
– Gərək rəhbərlik gərəksə təhsil üçün bıma tez-tez başvumlmalı “Bu davramşlanm düzəltsən yaxşı bir şagird olacaksm, bir az daha işlə/çalışsan başaracaksm.”
Şagirdlərə müxtəlif dövrlərdə sınaqlar, Quizler tətbiq edərək onlann konulanm təkrar etmələrmi təmin edilməli.
– Önlermde fən liseyləri və universitet smavlannm olduğu zaman zaman xatırladılmalı və hədəf göstərilməli.
6- Şagirdlərə kitab oxuma vərdişi kazandınlmalı
– Öğrencilerm səviyyələrinə uyğun kitablar seçilməli və təklif edilməli
– Şagirdlərə təklif edəcəyimiz kitaplarm araşdırılması və içeriğinm bilinməsi lazımdır.
– Şagirdlərə kitab təklif edərkən şagirdin ailə quruluşu da diqqətə alımnalı təklif edəcəyimiz kitablar ailəni narahat etməməli.
– Kitab oxuma cədvəli yaradılmalı, sımfkitaplığı kumlmalı və smıf damşmanı izləməli.
– Kitab hədəfləri belirlemneli və oxuyanlara kitab hədiyyə edilməli.
7- Şagirdlərə nizamlı dərsə hazırlaşma vərdişi kazandınlmalı.
– Şagird, vəli və sımf damşmam bir araya gələrək, öğrencmin uyğun gələ biləcəyi bir dərsə hazırlaşma cədvəli yaradılmalı.
– Smıfdamşmanı şagirdi və vəlisini tez-tez aramah cədvəli izləməli.
8- Şagirdlərə məktəbdə olub bitən hər şeyi evə aparmama vərdişi kazandınlmalı.
– ibtidai məktəbdə bu hadisə çox yaygmdır. Hər seqmentdən hər uşağa mesaj aparacağıqsa bunun zaman zaman edilməsi lazımdır.
– Bu mövzu dəyişik aralıq/dekabrlarda şagirdlərdə səhv başa düşülməyə gətirib çıxarmayacaq şəkildə sımflarda smıf məsləhətçilən tərəfindən işlənməli.
9- Şagirdlərə əhəmiyyətli gim və həftələr, dini bayramlar, milli günlər verilməsi lazım olanlar diqqətə almarak həftəlik rəhbərlik mövzusu seçilməli, şagirdlər düşünməyə sövq edilməli.
– Rəhbərlik mövzusunu sinif damşmam əvvəldən qaynaq daraması etməli, yaxşıca hazırlamalı.
– Sonunda hər şey “0” na dayandınlmalı, hər şey “0” nu anlatsm.
– Rəhbərlik mövzusu smıfta işlənərkən söyləyəcəklərimizə yaxın o paraleldə bir şeylər söyləyəcək şagirdlərə söz haqqı verilməli.
10- Öğrencilerm maraq/əlaqə sahələn, qabiliyyətləri kəşf edilməli və bımlar inkişaf etdirilməli
– Bu mövzuda Bədən e. Müəllimi, sımf məsləhətçis(n)i, vəli və şagird möhkəm bir dialoq içərisində olmalı.
– Məktəbdə və məktəb dışmda uşağın bu sahələrmi inkişaf etdirəcək mühitlər və imkanlar təmin edilməli.
– Şagirdlər yaxşı motivasiya edilməli, başanlar mükafatlandırılmalı.
2.2.YAŞA GÖRƏ İNKİŞAF DÖVRLƏRİ
Özünü etibarda hiss edər Körpələrin çoğu yalnız yatmağı sevməz, anasının eksikligini hiss edər. Bebeginizin yataginda hüzur/dinclik içində yata bilməsi üçün kucaginizdaki etibarlı və rahat mühiti olusturmaniz lazımdır. Hos bir musiqi və sarilabilecegi bir arkadas saglandiginda öz basina yatmağa alisacaktir.
Görərək Ögrenir Bebeginiz üçüncü aydan etibarən parlaq rəngləri və səsləri ayirabilir. Ətrafını daha asan araşdırıb, hərəkətli və səsli obyektlərə reaksiya verər. Bu dövrdə bebeginizin görərək ögrenmesine yardımçı ola bilmək üçün parlaq rəngli, səsli oyuncaqlar seçməli və mütləq onun görüs sahəs(n)i içində tutmalisiniz.
Toxunaraq Ögrenir Əvvəllər obyektlərə şüursuzca vurar, əlinə alar, toxunub birakir. 3 aydan sonra isə iki əliylə məbləğ, araşdırar və dərhal agzina aparar. Bu dövrdə fərqli kumaslardan yapilmis və yikanabilen oyuncaqlar bebeginizin saglikli gelisimi üçün faydalıdır. Oyuncaqlar ən kiçik əllərin belə kavrayabilecegi sekilde və yumusaklikta olmalidir.
Səbəb Nəticə Iliskisi Qurar Bebeginiz qatı etmək üçün içgüdüsel bir maraq duy/eşidər və yaptigi qatıların mükafatlandırılmasına bayilir. Bu, sicak bir qucaqlama və ya tərif ola bilər. Bebeginizin yaptigi hərəkətlərin dogrudan nəticələrini görebilecegi oyuncaqlarla oynamasini saglayin və hisləmi dogru gerçeklestirdiginde onu mütləq mükafatlandırın.
Hərəkət Yetenegi Gelisir Körpələr üçün iməkləməyə baslamak azadlıqlarına kavusmanin ilk adidirmi. Gördükləri hər hərəkətli obyektə dogru hərəkətə keçib, onu tutmaq və araşdırmaq üçün sonsuz istək duy/eşidərlər. Hər saniyə hərəkət içindədirlər və öz hərəkətlərinə belə sasirip xoşbəxtlik çigliklari təyin edərlər.
Suya Alisir Körpələrin çogu suyla ilk tanistiklarinda qorxarlar. Onları suda eglendirip, qorxularını məğlub et/yeyilmələrinə yardımçı olmaq lazımdır. Ləyəndəki ilk oyunlar əlləri suya vuraraq kiçik dalğalar etməkdir. Daha sonra oyuncaqlarını üzdürüb, qabları doldurub bosaltarak suyun hərəkətini araşdırarlar. 2-3 yasinə dogru öz basina yikanma zamanı gəlir.
Əl Bacarıqları Gelisir Bebeginiz bu dövrdə degisik parçaları üst üstə qoyub yeni sekiller olustugunu heyrətlə izlər. Parçaları birlestirmek üçün əvvəl yardıma ehtiyac duyar. Bir neçə təkrardan sonra öz basina sekilleri birlestirmeye baslar. Ancaq, bu təkrarlayar çocugunuzu həvəsləndirici və eglenceli olmalidir. Basarisizliklarda isə uşaqlara dəstək olmaq, yilmadan bərabərcə təkrar etmək lazımdır.
Problem Həll etməyi Ögrenir Çocugunuz gelisen əl bacarıqları sayəsində parçaları ayirmak, birlestirmek, bir yerdən digərinə tasimak, çəkmək, itələmək və eyni hisləmləri davamlı təkrarlamaqdan zövq alar. Ardıq birdən çox parçanı bir yerdə istifadə edə bilər, parçalar arasındakı iliskiyi tapmağa ugrasir. Beləcə, çocugunuz bütün-parça, iliskisini ögrenir və əl bacarığı qazanar.
Yaraticiligi Gelisir Uşaqlar ətraflarındakı obyektlərin içində nə oldugunu görmək, nasil olustuklarini ögrenmek istəyərlər. Obyektləri özlərinə görə nizamlarlar, sekiller olusturmaya çalisirlar. Əvvəllər yaptiklari gerçəklərdən tamamilə uzaq olsa da, zamanla yaradıcılıqlarını istifadə etməni ögrenirler. Ana atalara düsen vəzifə, uşaqlarını yaradıcı istiqamətlərini gelistirici oyuncaqlarla oynamağa istiqamətləndirmək və yarattiklarina maraq/əlaqə gösterek onları tesvik etməkdir.
Təxəyyül Gelisir Uşaqlar ana, ata və kardeslerin ailə içindəki rollarından təsirlənərlər. Bunu oyunlarına yansitir və özlərinə dünya qurarlar. Beləcə cəmiyyət içindəki rollarını ögrenmeye baslar və ictimai fərd olma yolunda ilk adimlərini təyin edərlər. Bu dövrü saglikli keçirmələri onların gələcəkdəki ictimai şəxsiyyətləri üzərində əhəmiyyətli rol oynayar.
Hərəkət uyğunlaşmasını Saglar Uşaqlar gelistikçe bədənlərini nəzarət etməyi də ögrenirler. Daha kiçik yasda şüursuzca yaptiklari hərəkətləri ardıq öz əzələlərinə hökm edərək daha balanslı sekilde gerçeklestirirler. Örnegin; kosarken daha balanslı hərəkət edərlər. Bu dövrdə uşaqların bədən tarazlıqlarını idarə edə bilmələri üçün tarazlıq tələb edən idmanlara istiqamətləndirilmələri lazımlıdır.
2.3. Telebelerde iradi keyfiyyet eksperimental psixoloji tədqiqi
Tədqiqat zamanı aşağıdakı metodikadan istifadə edilmişdi
iradi keyfiyyet sorğusu
I.
• Narahat, bir yerdə qərara tutmayan
• Tündxasiyyət
• Hövsələsiz, səbirsiz
• Qaba, kobud
• Təşəbbüskar, qətiyyətli
• İnadkar
• Mübahisə zamanı hazırcavab
• Həmişə deyil, arabir işləməyən
• Riskə meyilli
• Kin ,küsü saxlamayan
• Sürətli və qarışıq danışan
• Müvazinətsiz, özündən tez çıxmaqa meyilli
• Davakar
• Çatışmazlığa, qüsurlara dözməyən
• İfadəli mimikanın olması
• Bir işə darhal girişib onu həll etməyə qabil
• Yorulmadan yeniliyə cəhd göstərən
• Kəskin, sərt hərəkətlərə meyilli
• Qarşısına qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün ciddi inad göstərən
• Əhvalının kəskin dəyişməyə meyilli olması
II.
• Şən və həyat sevər
• Gümrah və işgüzar
• Çox vaxt başladıqı işi axıra kimi yerinə yetirməyən
• Özünü həddən atriq yüksək qiymətləndirməyə meyilli
• Yeniliyi tez tutmağa qabillik
• Maraq və meyillərin sabit olmaması
• Uğursuzluqdan, pis xəbərdən tez təsirlənən
• Yeni, müxtəlif şəraitə asanlıqla alışan
• Hər bir yeni işə həvəslə başlayan
• İş onu maraqlandırmadıqda ondan asanlıqla soyuyan
• Yeni işə dərhal başlayan və bir işdən o birinə tez keçən
• Yeknəsək, ağır işdən sıxılan, bezar olan
• Ünsiyyətli və həssas
• Dözümlü və işgüzar
• Surətli, hündür, aydın nitqə malik olan
• Gözlənilməyən, mürəkkəb şəraitədə özünə sahib ola bilmək
• Daima gümrah əhval – ruhiyyəyə malik
• Dərhal yuxuya getmək və ayılmaq
• Çox vaxt müəyyən məsələni həll edərkən tələsən
• Bəzən üzdən hərəkət etməyə və fikrinin yayınmaya meyilli olması
III.
• Sakit və soyuqqanlı
• İşdə ardıcıl və təmkinli
• Ehtiyatlı və ardıcıl hərəkət edən
• Gözləməyi bacaran
• Qaradinməz və boş – boşuna danışmağı sevməyən
• Sakit nitqə malik
• Təmkinli və səbirli
• Başldığı işi axıra çatdıran
• Boş yerə öz gücünü sərf etməyən
• Gün rejiminə, iş sisteminə ciddi əməl edən
• Öz həyəcanının qarşısını asanlıqla ala bilən
• Tərifə və tənqidə o qədər də əhəmiyyət verməyən
• Kinsiz, xoşxasiyyət, öz ünvanına deyilən acı, istehzalı söz&#
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi
Psixologiya kafedrası Ümumi psixologiya fənni üzrə
KURS İŞİ
MÖVZU: TƏLƏBƏLƏRDƏ İRADİ KƏYFİYYƏTLƏRİN TƏDQİQİ VƏ İNKİŞAF XUSUSİYYƏTLƏRİ
Tələbə: Akar Gıyasettin
III kurs, qrup 1558
Kafedra müdiri: AMEA-nın müxbüzvi,prof.B.H.Əliyev
Elmi rəhbər :Dos.R.H.Qədirova
BAKI-2010
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ……………………………………………………………………………………… 3
Ι FƏSİL.TƏLƏBƏLƏRDƏ İRADİ KƏYFİYYƏTLƏRİN TƏDQİQİ VƏ İNKİŞAF XUSUSİYYƏTLƏRİ
1.1. İRADİ ANLAYIŞ………………………………………………………………………….4
1.2.İRADƏNİN TƏMƏL KOMPONENTLƏRİ VƏ MEYDANA GƏLMƏ MƏRHƏLƏLƏRİ………………………………………………………………………………..9
II FƏSİL. NÜMUNƏLƏR
2.1.İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİ……………………………………………………….13
2.2.YAŞA GÖRƏ İNKİŞAF DÖVRLƏRİ ……………………………………………..16
2.3.TƏLƏBƏLƏRDƏ İRADİ KƏYFİYYƏT EKSPERİMENTAL PSİXOLOJİ
TƏDQİQİ………………………………………………………………………………………………….19 NƏTİCƏ……………………………………………………………………………………….24 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI………………………………………………………………..25
GİRİŞ
Söz daxilində iradə, öz türkcə qarşılıq olaraq istenç ilə ekvivalent olub: “İnsanın hər hansı bir hərəkəti reallaşdırma yolunda iç və xarici şərtləriylə təyin olunan şüurlu dayanıqlılığı” olaraq təyin oluna bilər. Digər bir deyişlə, bir şeyi etməyi, ya da etməməyi seçdirən və reallaşdıra bilən gücdür.
İradə, psixiatriya baxımından isə, itələyici bir güc və elm bacarığıdır. Romantikliyə əleyhdar olaraq ussallık mənasında istifadə edilər. İnsan iradəli və ya iradəsiz olaraq doğulmaz. İradə, fərdin ictimai təcrübə və məlumatlarından doğular.
Varisliklə gələn genlərindən əks olunan xüsusiyyətlərin, təhsil, ətraf şərt və faktorlarının inkişaf etdirilməsi nəticəs(n)i, adamı həyat boyu təsir edən bir öge olaraq, fərdin əzmini istiqamətləndirən və təşkil edən İradə, adama xas xarakteristikalar göstərər.
Fəsi1.TƏLƏBƏLƏRDƏ İRADİ KƏYFİYYƏTLƏRİN TƏDQİQİ VƏ İNKİŞAF XUSUSİYYƏTLƏRİ
1.1. İRADİ ANLAYIŞ
Uşağın gelişimsel dövrləri və xüsusiyyətləri diqqətə alındığında, birinci yaşın sonuna doğru uşağın əzələ və hərəkət sistemi yaxşıca inkişaf edər. (Ayağa qalxmaq və gedə bilmək, uşağın ana qucağından ətrafa doğru uzanması; üfüqi və asılı var oluşdan, şaquli və hərəkətli, avtonom yaranmaya keçişin ilk addımlarıdır.) Hərəkət sisteminin inkişafı yanında, uşaqda işəmə və nəcisləmə funksiyalarını görən büzgeç əzələlər yetkinləşməkdə, bu fəaliyyətlər artıq istəyə görə edilə bilməkdədir. Yəni uşaq istəsə tuta bilər, istəsə buraxa bilər. Beləcə bir-birlərinə əleyhdar iki istək, iki meyl ortaya çıxar və bir-birinə əleyhdar iki istək arasında uşaq seçki edə bilmə vəziyyətinə girər. Bu vəziyyət, insanoğlu üçün yeni bir kifayətlənin inkişafı deməkdir; istəmək ya da istəməmək; etmək ya da etməmək. İşdə, avtonomluq duyğusu, bir-birinə əleyhdar istək və meyllər arasında bir seçki edə bilmə gücüdür. İşəmə və dışkılamayı istəyincə tuta bilmə ya da buraxa bilmə, gedərək ictimai məna daşıyan bir çox davranış görünüşlərinə də keçər və ümumiləşər… Bu mərhələdə, uşaq bir-birinə əleyhdar duyğu və meyllər üzərində gedərək bir tarazlıq qərargahı, seçki edə bilməyi və istenç(İrade) bacarığını inkişaf etdirər. Öz mənliyinə hörmətini itirmədən, öz özünü nəzarət edə bilmə duyğusundan yaxşı niyyət və qürur duyğusu doğular. Bu məzmunda avtonomluq duyğusu, fərdin yalnız ayrılaşmış bir varlıq olduğunun qəbul edilməsi deyil. Eyni zamanda, əleyhdar impuls və meyllər arasında bir seçki edə bilməsi; mənlik hörmətini itirmədən, utanc və şübhəyə qapılmadan öz özünü nəzarət edə bilməsidir.
Necə bir insan digərinə bənzəmirsə, iradə gücləri də hər insanın doğuşdan gələn fiziki və ruhi quruluşuna, al/götürdüyü təhsilə və yaşadığı ictimai ətrafa görə fərqliliklər göstərər. Bundan ötəridir ki, müxtəlif hadisələr qarşısındakı davranışlarına görə insanlardan pısırık, zəif iradəli, qüvvətli iradəli və azad iradəli deyə bəhs edərik.
İradənin iki təməl komponenti vardır. Bunlardan biriçisi “seçmə və qərar vermə”, ikincisi isə “hərəkətdir”.
Seçmə və Qərar vermə: Adam azad seçkilərini hərəkətə çevirə bildiyi ölçüdə iradəsini istifadə etmiş olar. Azad seçkilər edə bilmədiyimiz, seçki etsək belə bu seçkilər istiqamətində hərəkətdə ol/tapıla bilmədiyimiz zaman bir iradə əskikliyi içində yaşayarıq. İradə əskikliyi göstərdiyimizdə də keyfiyyəti aşağı bir varoluş[1] sərgiləmiş olarıq. İradənin həyatımızdakı təməl funksiyas(n)ı, adama ətrafını nəzarət etmə fürsətini verməsidir.
Qərar vermək, problem/sualın həll etmədə və bir maneəs(n)i aşmanın hər mərhələsində təməl əməliyyatı meydana gətirər. “Qərar” sözcüyü ümumi və sadə olaraq, “bir problem/sualın üzərində düşünüb, daşınıb uyğun olan həlli tapmaq və bu həlli hərəkətə keçirmək” mənasını verər.
Yaradılan davranış qəlibinin, ediləcək hərəkətin nə qədərliyinə və xüsusiyyətinə görə kimi dəfə bir seçki edə bilmək üçün bir-birini izləyən qərarların alınması lazımlı ola bilər. Bir davranış qəlibi seçkisindən, hərəkətin edilməsindən əvvəl alınacaq qərarların sayı yaddaş anbarında olan məlumatın miqdarıyla mütənasibdir.
Sibernetik dilində qərar, bütün kompleks əməliyyatların, müddətlərin nəticəsində çatılan “bəli” ya da “xeyr” cavabıyla verilər. Qərarlı davranış, alışılan, davam edən iradəli davranış mənasını verər. Qərarsızlıq isə, insanın davranış və hərəkətlərindəki tarazlığı, nizamı, ölçünü, uyğunlaşmas(n)ı pozar.
Qərar vermənin və buna bağlı olaraq hərəkətə keçmənin əhəmiyyəti, televiziya kanalları arasından izləniləcək proqramın seçkisində belə ortaya çıxar Ölkəmizdə televiziyalarda nəşr olunan müxtəlif yerli və xarici kanallar arasından izləyəcəyi proqramı seçə bilməyən, bu səbəblə saatlarla kanaldan kanala atladığı üçün doğru dürüst televiziya izləyə bilməməkdən şikayətlənən insanların sayı bir çoxdur. Bu qərarsızlıq, fiziki və daxili qarşıdurmaya, ziddiyyət təşkil etməyə gətirib çıxarar, fərdin hüzur/dincliyi və rahatını qaçırar.
Əhəmiyyətli, əhəmiyyətsiz bir çox mövzuda iradəli davranışa ehtiyacımız vardır. Peşə seçərkən, iş və ya bərabər/yoldaş seçərkən, köynək al/götürərkən belə iradəmizi sərgiləməyə ehtiyacımız vardır. Nə qədər yetkin yaşdakı kişinin, öyünməmi yoxsa sızlanmamı olduğu müəyyən olmayan bir üslubla; “Mən özümə bir zibil al/götürə bilməm; köynəklərimi belə bərabər/yoldaşım seçər” dediyini eşidərik. Bir çoxumuz mağazalarda iki köynəyin və ya iki kazakın qarşısında dəqiqələrlə qərarsızlıq içində dayanarıq. Qısaca seçmə, önümüzdəki variantlardan bir dənəsini digərlərindən ayırmaq, reallaşdırmaq deməkdir. Bu mövzuda bir künc yazıçıs(n)ı belə deməkdədir:
“Davamlı fərq etməz deyən insanlar görürəm. ‘Əfəndim qəhvəniz necə olsun?’ cavab ‘fərq etməz’, ‘Nə vaxt yemək yeyək?’ cavab yenə ‘fərq etməz’ . Halbuki fərq edər və həm də çox fərq edər! Qəhvəni necə istədiyimizi söyləməliyik, yeməyi “saat 20.00də yesək yaxşı olar’ deməliyik.
Həqiqətən də nə istədiyimizi fərq etməmiz və söyləməmiz, yəni seçki etməmiz , həm bizlər həm də başqaları üçün fərq edər. Sağlam seçkilər edə bilmək fərdi güclü edər.
Doğulmaq əlimizdə deyildi, ölməmək də əlimizdə deyil (bunları qəbul etməliyik), ancaq bu ikisi arasında necə bir ömür sürəcəyimiz bir ölçüdə əlimizdədir və edəcəyimiz seçkilərə bağlıdır.
Seçki etməkdə çətinliyə düşməmizin təməl səbəbi, içimizdəki duyğu və istəkləri kifayət qədər bilməməkdir. Gerçək istəklərimizi fərq edə bildiyimiz ölçüdə, sağlam seçkilər etməmiz, qərarlarımızı çətinliyə düşmədən verməmiz asanlaşar. Ölümcül xəstəliklər qarşısında belə, yaşamağı buraxmaq və ya qalan günlərin dadını çıxarmaq kimi, heç olmasa iki variant vardır önümüzdə. Hansının seçiləcəyi fərdə qalmışdır.
2. İradənin ikinci ölçüsü “hərəkət”dir. Etdiyimiz seçkilər, müşahidə edilə bilər xüsusiyyətdə olar və ya olmaz. Hərəkətdə ol/tapıldığımızda, etdiyimiz seçkilər müşahidə edilər hala gələr. Hərəkət və davranış anlayışları sinonim olmayıb, bütün davranışlarımız içindən şüurlu, məqsədli və təşkilatlı olanlara “hərəkət” adı verilər.
Bir adamın hərəkətləri başlıca iki səbəbə söykən/dözə bilər:
İlk niyə/səbəb, hərəkət, fərdin öz seçkisinə söykən/dözə bilər. Əgər öz seçkilərimizə söykən/dözərək hərəkətdə ol/tapılsaq, bu vəziyyətdə iradəmizi sərgiləyirik deməkdir. Məsələn, içimizdəki istəklərə uyğun bir peşə seçmiş isək və bu peşəyə addım atmış isək, bu mövzuda iradəmizi sərgilədiyimiz deyilə bilər.
İkinci niyə/səbəb isə, fərdin hərəkəti, başqalarının seçkilərinə söykən/dözə bilər. Əgər başqalarının seçkilərinə söykən/dözərək hərəkətdə ol/tapılırıqsa, iradəmizi sərgiləmirik deməkdir. Bu şərtdə hərəkətlərimiz bir başqa iradənin məhsuludur. Məsələn, ətrafımızın istəklərinə qapılaraq, bizə uyğun olmayan bir peşəyə girmiş isək, bu mövzuda öz iradəmizi sərgiləmədiyimizi düşünə bilərik.
Bəzən də içimizdəki istəklərə uyğun doğru seçkilər edərik, ancaq bunları hərəkətə çevirməkdə çətinlik çəkərik.
Gərək istəklərimizə uyğun seçkilər edə bilmək, gərək bu seçkiləri hərəkətə çevirə bilmək, insanların özlərini və bir-birlərini öyrətmələri ilə mümkündür. İradə təhsili hər yaşda olasıdır; ancaq bu təhsilin uşaqlara verilməsi daha funksional ola bilər. Uşaqlara iradə təhsili vermək istədiyimizdə təməl strategiya və yanaşmamız, uşağın tək başına verə biləcəyi təməl bir sıra qərarları ona buraxmaq olmalıdır. Bir sıra kiçik qərarları davamlı uşaqlar adına verdiyimiz zaman, onları gələcəkdə azad seçkilər edə bilməyən, iradəsi zəif fərdlər halına gətirərik.
“Kiçikkən doğru ayaqqabını öz iradəsiylə seçərək həyata addım atan adam, böyüdüyündə peşəsini, yoldaşlarını, bərabər/yoldaşını seçərkən də doğru addımlar ata biləcək.” Əks halda fərd “Mən özümə bir köynək belə al/götürə bilməm” deyən bir yetkin halına gələcəkdir.
Bu çərçivədə irdələnildiyində, məsuliyyəti o birinə atmaq, dəyişməyə müqavimətin bir göstəricisidir. Başımıza gələnlərin məsuliyyətini başqalarına yüklədiyimizdə, sətir arasında fərqində olmadan bunu söyləmiş olarıq: “Başıma gələnlərin məsuliyyəti mənə deyil, bir başqasına aid; o halda içində olduğum vəziyyətdən xilas olmam üçün bir şeylər etməmin faydası yox.” Bu düşüncə şəkli səhvdir, yanlıdır, bir şeylər etməyə müqavimətin ifadəsidir.
Məsuliyyəti başqalarına atmaq, başlıca iki sahədə problem/sualın yaradar. Fərdlərin ruhi problemlərdən xilas olmalarını çətinləşdirər, bunun yanında cəmiyyətlərin və təşkilatların inkişaflarını maneələr/mane olar və bir mənada onların ruh sağlamlıqlarını və rəhbərlik sağlamlıqlarını pozar.
Qarşıdurmaların və səhvlərin məsuliyyətini tamamilə qarşımızdakına yükləməməliyik; ancaq tamamilə biz də yüklənməməliyik. Bu mövzuda əldən gəldiyincə obyektiv olmaqda fayda vardır. Ümumi bir qanun olaraq, bir qarşıdurmanın səbəbini axtararkən, bir barmağımızı qarşımızdakına doğru uzadarkən, digər barmağımızı da, üç barmağımızın istiqaməti özümüzə dönər.
Tələbələrdə ilkin iradi kəyfiyyətlərin təşkili
İnsanoğlu ilk doğulduğu gündən etibarən davamlı olaraq öz qabiliyyət və bacarıqlarını inkişaf etdirmə müddəti içərisindədir. Buna bağlı olaraq doğustan var olan mövcud tutum xüsusilə həyatın ilk illərindəki ekoloji və fiziki faktorlarında dövrəyə girməsi ilə sürətli bir inkişaf göstərər. Hər fərd yaşına uyğun inkişaf dövrlərini sağlam bir şəkildə keçərək, gərək mühərrik bacarıqlarını , gərək ictimai inkişafını , gərəksə dil inkişafını uşaqlıq dövründə sürətli , daha sonra gedərək yavaşlayan bir şəkildə davam etdirər. Bu təsnif etmələrdən (mühərrik , dil , ictimai inkişaf/gəlişim ) hər birinin uyğun və tam olaraq inkişafı üçün bəzi istiqamətləndirmələrin edilməsi və bəzi ekoloji şərtlərin təmin edilməsi lazımdır. Mövzunun bir çox detalları olmaqla birlikdə bu anda qisimi olaraq toxunulacaq. Xüsusilə uşaq baxımında söz sahibi olan anaların uşaq üzərindəki davranış şəkilləri uşağın inkişafı baxımından çox böyük əhəmiyyət ifadə etməkdədir. Bəzi analar çox həddindən artıq dərəcədə uşaqları ilə maraqlanarlar , Bu vəziyyət uşaqlarıyla heç maraqlanmayan anaların vəziyyəti qədər uşaq üçün çətinlikli ola bilər. Ümumiyyətlə həddindən artıq qoruyucu və gözləyici ana atalar olmaq üzrə bəzi valideynlər uşağın üzərinə o qədər düşerlerki onun yaşına uyğun inkişafının da qabağına keçərlər . Çünki uşaqlar bu dərəcə özünün yerinə bəzi şeyləri düşünən və edən ana atalar və ya başqa biri olduğundan özləri qabiliyyət və bacarıqlarını istifadə etməyə ehtiyac duymazlar . Çünki bu vəziyyət onlar üçün daha asan olmaqdadır. Uşağın yaşına uyğun olaraq öz başına yemək yeməsindən yapış , geyinməsi , məktəb dərsləri , ev içərisindəki fəaliyyətləri kimi bir çox mövzuda ana atalar onların yaşına uyğun edə biləcəkləri nöqtələrdə gərəksiz yerə dövrəyə girərək uşağın həm psixoloji olaraq həm qabiliyyət olaraq uyğun atılımları etmələrini maneələrlər. Bu səbəblə ana atalar uşaqlarının normal inkişafını təmin etmək üçün ən başda onların yaşlarına uyğun davranmaları ( bebeksi rəftar və hərəkətlərə mükafat verməmələri ) lazımdır. Bura unudulmamalıdır ki Uşaqların yaşlarına uyğun rol almalarını ya da al/götürməmələrini ana ataların onlara çəkdiyi rol təyin edər. Uşaqları yerinə bir çox davranışı boynuna götürən və onların yaşına uyğun məsuliyyətlər al/götürməsini təmin edə bilməyən ana atalar , uşaqlarına yaxşılıq etdiklərini zənn etmələrinə qarşı , onların qabiliyyət və bacarıqlarını məhdudlaşdırdıqlarının fərqində deyildirlər. O səbəblə gərək psikososyal inkişaf/gəlişim gərək bedensel inkişaf/gəlişim üçün bu vəziyyət əhəmiyyətlidir. Uşağın etməsi lazım olan fəaliyyətlər və vəzifələrin başlanğıcında uşağa köməkçi olmaq uyğun olar amma bu köməyin davamlı o vəzifəs(n)i boynuna götürmə şəklini alması isə zərərli olar. Yaşından daha böyük məsuliyyətlər verməkdə eyni şəkildə digəri qədər təhlükəli ola bilər. Ana ataların sağlam bir biyopsikososyal inkişaf/gəlişim üçün bu tarazlığı təmin etmələri lazımdır.
1. 2. İRADƏNİN TƏMƏL KOMPONENTLƏRİ VƏ MEYDANA GƏLMƏ MƏRHƏLƏLƏRİ
İnsanlar düşüncələrini, hisslərini və ya impulslarını nəzarət etdiklərində və ya hədəfə istiqamətli olaraq davranışlarını modifiye etdiklərində beyinlərindəki iradə gücü anbarı tükənir. Psixoloq Roy Baumeister və yoldaşları öz yoxlama tələb edən bir işi müvəffəqiyyətlə reallaşdıran kəslərin görünüşcə əlaqəsiz, ikinci bir işə daha az əsldiklərini təyin etdilər.
Bir qabaqcıl işdə, təcrübəliklərin həllsiz bir bilməcə üzərində məşğul olma əzmi qiymətləndirildi. Başlarkən iştirakçıların bir qisimindən şokoladlı peçenye, bir qisimindən qırmızı turp yemələri istəndi. Turp yeyənlər bilməcəni həll etməkdən səkkiz dəqiqə içində imtina edərkən, peçenye yeyənlər bilməcə həllinə iki qat daha çox zaman xərclədilər. Bənzər şəkildə, mətn/mətin içersindeki “e” hərflərini dairə içinə al/götürmələri istənən təcrübəliklər bir divarın dəyişməyən video görünüşünü izləmə mövzusunda daha az stabillik göstərdilər.
İradə gücünü zəiflədən digər fəaliyyətlər arasında qida və ya içkiyə etiraz etmə, emosional reaksiyaları basdırma, agresif və ya cinsi impulsları düzümünləmə, imtahana girmə və birini təsir etməyə iş iştirak edər. Ayrıca insanlar stress altındaykən və ya güc xərcləmə və ya yuxusuzluğa bağlı yorğun olduqlarında işdəki təmkinlilikləri azalmaqdadır.
Gerçəkdə iradə gücünü məhdudlaşdıran nədir? Bəziləri bunun qan şəkəri olduğunu qarşıya qoymuşlar. Beyin hüceyrələri təməl enerji qaynağı olaraq aralıqsız bir şəkildə qan şəkərinə ehtiyac duyar. Gün içərisində qan şəkərində yaşanan kiçik diametrli dalğalanmalar ümumiyyətlə bilişsel funksiyalar üzərində təsirli deyil. Nə var ki planlama və öz-yoxlama bu tərz kiçik dəyişmələrə həssasdır. Öz-yoxlama tətbiq etmək qan şəkərində enişə gətirib çıxarar. Bu isə öz-yoxlama tutumunu məhdudlaşdırar. Öz yoxlama tələb edən bir işi bitirib ikinci bir işə başlamadan əvvəl bir stəkan limonad içən kəslər hər iki performansda bərabər səviyyədə müvəffəqiyyət göstərərkən, şəkərsiz limonad içən kəslər birinciyə nisbətlə ikinci işdə daha çox səhv etdilər. Zülal və ya kompleks karbonhidratlar kimi qan şəkərini davamlı surətdə yüksəldən qidalar iradə gücü üzərində müsbət bir təsir yaratmaqdadır.
Qısa vəd edə, məhdud iradə gücü tutumumuzu ağıllıca istifadə etməliyik. Söz gelimi, bir partiyada çox çox içki içmək istəmirsək, iradə gücümüzü istehlak etməmək adına, yolda gedərkən büdcəmizi aşan xərcləmələrdən uzaq dayanmaq üçün göz oxşayan vitrinlərə baxmaqdan qaçınmalıyıq. Bunun üçün alternativ bir yoldan partiyaya getmək daha yaxşı bir strategiya ola bilər.
Kənar yandan, əhəmiyyətli bir imtahana hazırlanmamız lazımdırsa, iradə gücümüzü qorumaq üçün, hələlik evlə əlaqədar təmizlik işlərini ötürməmiz ağıllıca ola bilər. Əgər iradə gücümüz lazımlı olan bütün eforu sərf etməyə çatmayacaqsa, eyni anda birdən çox məqsədə yönəlmək müvəffəqiyyətimizi tünddəyə uğrada bilər. Səyimizi bir və ya ən çox bir neçə işə fokuslamamız, müvəffəqiyyət ehtimalımızı artıracaq.
Müvəffəqiyyətə fokuslandıqca, uzun vəd edə iradə gücünü artırmaq mümkündür. Əzələlərdə olduğu kimi, iradə də istifadə etdikcə güclənməkdədir. İradə məşqləri etmə fikri əsgəri düşərgələrdə görülməkdədir. Burada əsgərlər arxa arxaya çətinlikləri aşma mövzusunda təhsildən keçirilərlər.
Psixoloji işlər, iki həftə boyunca basqın olmayan əllə diş fırçala/danlamaq kimi sadə bir işin belə iradə gücünü artırdığını ortaya qoymuşdur. İki ay müddətlə bir fiziki məşq proqramına riayət edən kəslər dürtüsel xərcləmələrinin, abur cubura olan düşkünlüklərinin, spirt istifadələrinin və siqaret istehlaklarının azaldığını bildirmişlər. Bu kəslər eyni zamanda daha çox işlə/çalışmaqda, daha qısa davamlı televiziya izləməkdə və daha çox ev işi etməkdədirlər. Pul rəhbərliyi dərsləri kimi iradə təhsilinin başqa formaları da işə yaraya bilməkdədir.
Fəsil 2.NÜMUNƏLƏR
1- Yalan danışmama : Uşağı yalandan uzaqlaşdırma üçün ya yalanı doğuran səbəbləri ortadan qaldırmalıyıq ya da yalanın zərərlərmi, Doğru söyləmənin faydalı sonuçlanm gerçəklərə söykən/dözərək ömekler göstərərək izah etməliyik.
2- Çal/oğurlama ( Oğurluq): Çal/oğurlama hadisəs(n)i karşısmda çox həssas olımmalıdır. ilk oğurluqda bağışlayıcı olmalıyıq. Uşaqlara sevgi ilə yaxınlaşmalı və qorxutmamalıyıq.
3- Təcavüzkarlıq : Çocuklarm özlərinə etibarsızlığından doğular. Təhsil ilə uşaqda güvən duyğusu inkişaf etdirməlidir. Güvən duyğusu kazandmlmak istənən uşaq yoxlama altmda tutulsa saldırganhk ortadan kaldmlabilir.
4- Yerində dayana bilməmə (Hiperaktivlik): Bu uşaqlar üçün xüsusi təhsil tətbiq olunmalıdır Aşm hərəkətliliyi aradan qaldırıcı dərmanlarla yaxşı nəticələndirər al/götürmə bilər.
5- inadçı uşaq : inadçı uşağın ümumi tutumu əksəriyyətlə gərgin ana-uşaq əlaqəsinin nəticəsidir. Aımemn ümumiyyətlə çox bərk/qatı və israrlı olması nəticəs(n)i uşaq pasifdirenmeye keçər. Çokkanşan, çox deyilən, ayrmtılar üzərində çox dayanan bir amıe uşağı belə bir savımma yoluna asanca itələyər. Bu cür Çocuklarm ailələri ilə əlaqə kurulmah və bu ailələr məlumatlandırılmalıdır.
6- tçe qapalılıq : Uşağa yaxınlaşmaq və onunla əlaqə yaratmaq lazımdır. Uşağı qabığımdan çıkanp ətrafla ilgilemnesini təmin etməliyik.
7- Tapşırıqlarını etmə: Hər gün tapşırıqlar nəzarət edilərək uşaq tapşırıq etməyə təşviq edilməlidir.
8- Qaydalara uyğun gəlmə : Bəzi qaydalar uşaqlarla birlikdə almmahdır. Uşaqlarla birlikdə alman qaydalara uşaqlar daha rahat uyğunlaşdırar.
9- Proqramlı və Məhsuldar Dərsə hazırlaşma : Üsul uşaqlara ögretilmelidir. Bu barədə ailədən də kömək istənməlidir. Uşaq yoxlama altmda tutulmalıdır.
10 -Öyrənməyə istəkli olma : Uşaqda maraq duyğusu kamçılamnalıdır.
11 – Bağışlama : iki uşaq arasmda bir somn olduğunda uşaqlan birbirlermm yerinə qoyaraq eyni davramşlan sərgiləmələrini istəyərik. Uşaq özünü arkadaşınm tənqid etmə qoyacağı üçün daha müsbət düşünəcək.
12 – Şirin bir rəqabət: Səviyyəsinə uyğun arkadaşlarmdan biri ilə qısqanclıq olmadan şirin bir rəqabət başanyı artıracaq.
13 – Qısqanclıq : Qısqanclıqla əlaqədar bəzi əhəmiyyətli hadisələr izah edilərək bu davramş kaldmlabilir.
14 – Təmizlik : yaxşı bir idarə ilə təmin edilə bilər. Yeməkdən əvvəl və sonra ellerm yuyunması, bulımduğu yerin təmizlənməsi və bımlarm idarəs(n)i bu vərdişi qazandıracaq.
15 – Böyüklərə hörmət-kiçiklərə sevgi: Şagirdə keüdini büyuk və kiçik yerinə qoyaraq özünə necə davranılması lazım olduğu düşündürülməlidir. Bu sayədə davramşlanm daha yaxşı nizamlar.
16 – Özünə inam : Uşağım ihtiyaçlanm fərqinə varıb onlan qarşılamağa çalışsaq uşaq özünə inama sahib olar.
17 – Otonomi ( Öz özünü idarə etmə ) : Ana, ata, müəllim uşağım xarici dünyanı kəşf etmək və tanımaq içm etdiyi cəhdləri dəstəklədiyi, asılılığısız olması mövzusunda uşağı təşviq etdiyi təqdirdə uşaq öz özünü idarə etmə həzzim yaşar.
18- Lağ/alay etmə : Uşaqlar öz qüsurunu bağlamaq və əylənmək üçün lağ/alay edərlər. Qarşılıqlı danışma və özüylə lağ/alay edildiyində düşdüyü vəziyyət izah edilərək şərh yoluyla aradan qaldırıcı işlər görmək.
19- Etiraz etmə : Öz özünə inammı ortaya qoymaq üçün, kendisimn böyüdüyünü fərd olduğımu qəbul etdirmək üçün uşaqlar etiraz edərlər. Çocuklann etiraz etmələrmi həll etmək üçün onlarm fikirlenne dəyər verdiyimizi göstərməli sözlərim kəsmədən dinləməliyik. Sımfta ediləcək işlərdə şagirdləri ön plana çıxarmalıyıq. Sommluluk verməliyik. Ailə ilə problemin çözımıünde əməkdaşlıq yapınalıyız. Uşaqlara evdə kiçik uşaqlar içis(n)i qadağan olan bəzi şeyləri yapmasma, öz-özünə kənara bəriyə getməsinə icazə verilməlidir.
20- Dedi-qodu etmə : Uşaqlar bir-birlərim pisləmək üçün dedi-qodu edərlər. Böyüklərisis(n)i ömek al/götürərlər. Xüsusilə 4. Və 5. Smıftaki çocuklarm yaşı yetkinlik əvvəli dövrü əhatə etdiyi üçün hırçm olarlar, yoldaşlarım qısqanarlar, bir-birlərinin üstünlüyünü qəbul etməzlər, qüsurlu tərəflərmi tapmağa çalışarlar. Bu davranışlar somıcımda yoldaşlan hakkmda dedi-qodu edərlər. Uşaqlara gimlük həyatdan ömeklerle çox pis bir davranış olduğu izah edilər.
21- Ləqəb taxma : Yoldaşlarım qısqandığı üçün bədən xüsusiyyəti (formas(n)ı) üzərinə ləqəb taxarlar. Öz fərqli olduğu üçün, sevmədiyi üçün, çəkə bilmədiyi üçün, əylənmək üçün ləqəb taxarlar. Lağ/alay etdiyi uşağım tənqid etmə özünü qoyaraq, qarşılıqlı danışaraq aradan qaldırılar.
hərəkətsizlik ; Boyum əymə, rol 6.sinif
2.1.İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Bir çox inkişafçı bu dövrə fırtma və gərginlik dövrü admı vermişdir.
1- ibtidai təhsilin II. Addımına keç uyğunlaşma möhkəmə
2- Həm bedensel həm də psixoloji baxımdan bir çox təməl degişiklerin meydana gəldiyi bir çağdadırlar. Qızlarda (10-12) Kişilərdə (12-14)
3- Ön plana çıxma anlayışı daha belirgiü olaraq ortaya çıxar.
4- Tez qızma, tez almma
5- Düşünmədən reaksiya vermə (Akresifdavranma)
6- Qısqanclıq
7- Bacara bilməmə dunımımda məktəbdən və müəllimlərdən şikayətçi olma
8- Daha çox sevgi və maraq/əlaqə gözləmə
9- Doğru və ya səhvdə olsa fikirlərini haqlı göstərəcək düşüncə kurallarma və məntiq yollanna tez-tez müraciət edərlər və mübahisə et/müzakirə edərlər.
10- Tez-tez narahatlıq və ümidsizliyə qapılma
11- Bir gmba qatılma həsrəti və qütbləşmələr
12- Ətrafın təqdirini qəzasıma duyğusu baskmdır. Bımdan ötəri başansızlık nəticəsində özünü qeyri-kafi tapıb içə kapamna görülə bilər.
13- Utancaqlıq duyğusu və diqqəti çəkmə qorxusu yoxum olaraq görülər.
14- Bu mərhələdə kiçik qüsurlar son dərəcə böyüdülər və bunlar öğrencinm bütün bilmcini qablar/örtər.
Tələbələrə qazandırılması lazım olan davranışlar
1- Öğrencmin məktəbini mənimsəməsi, Məktəbinin təmsil etmenm gərəklərmi yerinə yetirməsi
– Bunun üçün şagirdlərə tez-tez məktəbin missiyas(n)ı, hədəfləri xatırladılmalı.
– Məktəbin istədiyi şagird modeli vurğulanmalı ( Bu məktəbim şagirdi belə olmalı, bu davranış bizim məktəbin şagirdinə yaraşmaz vs.)
2- Öğrencinin Orta məktəbə (11. Addım ) uyğunlaşma təmin etməsi
– Öğrencinin daha əvvəl tək müəllimi vardı. Onun dünyasmın böyük parçası idi. Ancaq indi ögrencinin bir çox müəllimi vardır. Bu müəllimlərim şagirdlərə yanaşması çox yaxşı olmalıdır. Xoşgörüşlü, simpatik və mehriban.
– Şagirdlərin hər cür problemmi həll etməsinə köməkçi olacaq, ona istiqamət verəcək, rəhbərlik edəcək bir sımf danışmamn (S. Müəllimi) olması lazımdır.
3- Şagirdlərə artıq uşaq olmadıklan və gəncliyə ilk addımlarmı atmağa başlaydıqlan şəxsiyyəti kazandınlmah.
– Onlara artıq uşaqmış rəftarı edilməməli, xitablara diqqət yetirilməli, zarafatlar ölçülü və onlann səviyyəsinə uygım olmalı.
– Onlara inkişaf etdirici tapşırıqlar və vəzifələr verilərək məsuliyyət al/götürmə, bir şeylər bacara bilmə duyğusu qazandırma.
– Ancaq bımlan edərkən ölçülü olmaq lazımdır. Çünki onlar hələ də uşaq və öyrənmələri lazım olan bir çox davranış vardır.
4- Qarşı cinslə uyğunlaşma içərisində işlə/çalışa bilmə və yaxşı bir ünsiyyət qura bilmə alışkanhklan qazandırmalı.
– Şagirdlər çox yaxşı izlənilməli Qadın müəllim və ya müəllimlər qız çocuklanm psixoloji və ya ictimai istiqamətdən yaxşı tammah smıfdamşmanı sımfma çox yaxşı hakim olmalı, sımfmdaki bu cür mənfi hadisələn erkən təsbit etməli və məktəb idarəsini də yanına al/götürərək problemi həll etməli.
– Qız və kişi çocuklann ibtidai məktəbdəki kimi əl, qol zarafatlan edərək oyunlar oynamasmm səhvi uygım ifadələrlə izah edilməli.
– Şagirdlər gərək məktəb içərisində gərəksə məktəb dışmda doldurulmalı əks halda mələyəni şeylərlə məşğul olarlar.
– Müəllimlər sımf içərisində qız-kişi müqayisə etməsi etməməlidir. Əks halda qız-kişi düşmənliyi baş göstərər.
– Şübhə duyul/eşidilən şagirdlərin ailələri tez-tez axtarılmalı, kimlərin zəng etdiyi aralannda organizasyonlann edilib edilmədiyi soruşulmalı varsa icazə verilməməli.
5- Şagirdlərə qısa və uzım vədəli hədəflər vermə.
– Gərək rəhbərlik gərəksə təhsil üçün bıma tez-tez başvumlmalı “Bu davramşlanm düzəltsən yaxşı bir şagird olacaksm, bir az daha işlə/çalışsan başaracaksm.”
Şagirdlərə müxtəlif dövrlərdə sınaqlar, Quizler tətbiq edərək onlann konulanm təkrar etmələrmi təmin edilməli.
– Önlermde fən liseyləri və universitet smavlannm olduğu zaman zaman xatırladılmalı və hədəf göstərilməli.
6- Şagirdlərə kitab oxuma vərdişi kazandınlmalı
– Öğrencilerm səviyyələrinə uyğun kitablar seçilməli və təklif edilməli
– Şagirdlərə təklif edəcəyimiz kitaplarm araşdırılması və içeriğinm bilinməsi lazımdır.
– Şagirdlərə kitab təklif edərkən şagirdin ailə quruluşu da diqqətə alımnalı təklif edəcəyimiz kitablar ailəni narahat etməməli.
– Kitab oxuma cədvəli yaradılmalı, sımfkitaplığı kumlmalı və smıf damşmanı izləməli.
– Kitab hədəfləri belirlemneli və oxuyanlara kitab hədiyyə edilməli.
7- Şagirdlərə nizamlı dərsə hazırlaşma vərdişi kazandınlmalı.
– Şagird, vəli və sımf damşmam bir araya gələrək, öğrencmin uyğun gələ biləcəyi bir dərsə hazırlaşma cədvəli yaradılmalı.
– Smıfdamşmanı şagirdi və vəlisini tez-tez aramah cədvəli izləməli.
8- Şagirdlərə məktəbdə olub bitən hər şeyi evə aparmama vərdişi kazandınlmalı.
– ibtidai məktəbdə bu hadisə çox yaygmdır. Hər seqmentdən hər uşağa mesaj aparacağıqsa bunun zaman zaman edilməsi lazımdır.
– Bu mövzu dəyişik aralıq/dekabrlarda şagirdlərdə səhv başa düşülməyə gətirib çıxarmayacaq şəkildə sımflarda smıf məsləhətçilən tərəfindən işlənməli.
9- Şagirdlərə əhəmiyyətli gim və həftələr, dini bayramlar, milli günlər verilməsi lazım olanlar diqqətə almarak həftəlik rəhbərlik mövzusu seçilməli, şagirdlər düşünməyə sövq edilməli.
– Rəhbərlik mövzusunu sinif damşmam əvvəldən qaynaq daraması etməli, yaxşıca hazırlamalı.
– Sonunda hər şey “0” na dayandınlmalı, hər şey “0” nu anlatsm.
– Rəhbərlik mövzusu smıfta işlənərkən söyləyəcəklərimizə yaxın o paraleldə bir şeylər söyləyəcək şagirdlərə söz haqqı verilməli.
10- Öğrencilerm maraq/əlaqə sahələn, qabiliyyətləri kəşf edilməli və bımlar inkişaf etdirilməli
– Bu mövzuda Bədən e. Müəllimi, sımf məsləhətçis(n)i, vəli və şagird möhkəm bir dialoq içərisində olmalı.
– Məktəbdə və məktəb dışmda uşağın bu sahələrmi inkişaf etdirəcək mühitlər və imkanlar təmin edilməli.
– Şagirdlər yaxşı motivasiya edilməli, başanlar mükafatlandırılmalı.
2.2.YAŞA GÖRƏ İNKİŞAF DÖVRLƏRİ
Özünü etibarda hiss edər Körpələrin çoğu yalnız yatmağı sevməz, anasının eksikligini hiss edər. Bebeginizin yataginda hüzur/dinclik içində yata bilməsi üçün kucaginizdaki etibarlı və rahat mühiti olusturmaniz lazımdır. Hos bir musiqi və sarilabilecegi bir arkadas saglandiginda öz basina yatmağa alisacaktir.
Görərək Ögrenir Bebeginiz üçüncü aydan etibarən parlaq rəngləri və səsləri ayirabilir. Ətrafını daha asan araşdırıb, hərəkətli və səsli obyektlərə reaksiya verər. Bu dövrdə bebeginizin görərək ögrenmesine yardımçı ola bilmək üçün parlaq rəngli, səsli oyuncaqlar seçməli və mütləq onun görüs sahəs(n)i içində tutmalisiniz.
Toxunaraq Ögrenir Əvvəllər obyektlərə şüursuzca vurar, əlinə alar, toxunub birakir. 3 aydan sonra isə iki əliylə məbləğ, araşdırar və dərhal agzina aparar. Bu dövrdə fərqli kumaslardan yapilmis və yikanabilen oyuncaqlar bebeginizin saglikli gelisimi üçün faydalıdır. Oyuncaqlar ən kiçik əllərin belə kavrayabilecegi sekilde və yumusaklikta olmalidir.
Səbəb Nəticə Iliskisi Qurar Bebeginiz qatı etmək üçün içgüdüsel bir maraq duy/eşidər və yaptigi qatıların mükafatlandırılmasına bayilir. Bu, sicak bir qucaqlama və ya tərif ola bilər. Bebeginizin yaptigi hərəkətlərin dogrudan nəticələrini görebilecegi oyuncaqlarla oynamasini saglayin və hisləmi dogru gerçeklestirdiginde onu mütləq mükafatlandırın.
Hərəkət Yetenegi Gelisir Körpələr üçün iməkləməyə baslamak azadlıqlarına kavusmanin ilk adidirmi. Gördükləri hər hərəkətli obyektə dogru hərəkətə keçib, onu tutmaq və araşdırmaq üçün sonsuz istək duy/eşidərlər. Hər saniyə hərəkət içindədirlər və öz hərəkətlərinə belə sasirip xoşbəxtlik çigliklari təyin edərlər.
Suya Alisir Körpələrin çogu suyla ilk tanistiklarinda qorxarlar. Onları suda eglendirip, qorxularını məğlub et/yeyilmələrinə yardımçı olmaq lazımdır. Ləyəndəki ilk oyunlar əlləri suya vuraraq kiçik dalğalar etməkdir. Daha sonra oyuncaqlarını üzdürüb, qabları doldurub bosaltarak suyun hərəkətini araşdırarlar. 2-3 yasinə dogru öz basina yikanma zamanı gəlir.
Əl Bacarıqları Gelisir Bebeginiz bu dövrdə degisik parçaları üst üstə qoyub yeni sekiller olustugunu heyrətlə izlər. Parçaları birlestirmek üçün əvvəl yardıma ehtiyac duyar. Bir neçə təkrardan sonra öz basina sekilleri birlestirmeye baslar. Ancaq, bu təkrarlayar çocugunuzu həvəsləndirici və eglenceli olmalidir. Basarisizliklarda isə uşaqlara dəstək olmaq, yilmadan bərabərcə təkrar etmək lazımdır.
Problem Həll etməyi Ögrenir Çocugunuz gelisen əl bacarıqları sayəsində parçaları ayirmak, birlestirmek, bir yerdən digərinə tasimak, çəkmək, itələmək və eyni hisləmləri davamlı təkrarlamaqdan zövq alar. Ardıq birdən çox parçanı bir yerdə istifadə edə bilər, parçalar arasındakı iliskiyi tapmağa ugrasir. Beləcə, çocugunuz bütün-parça, iliskisini ögrenir və əl bacarığı qazanar.
Yaraticiligi Gelisir Uşaqlar ətraflarındakı obyektlərin içində nə oldugunu görmək, nasil olustuklarini ögrenmek istəyərlər. Obyektləri özlərinə görə nizamlarlar, sekiller olusturmaya çalisirlar. Əvvəllər yaptiklari gerçəklərdən tamamilə uzaq olsa da, zamanla yaradıcılıqlarını istifadə etməni ögrenirler. Ana atalara düsen vəzifə, uşaqlarını yaradıcı istiqamətlərini gelistirici oyuncaqlarla oynamağa istiqamətləndirmək və yarattiklarina maraq/əlaqə gösterek onları tesvik etməkdir.
Təxəyyül Gelisir Uşaqlar ana, ata və kardeslerin ailə içindəki rollarından təsirlənərlər. Bunu oyunlarına yansitir və özlərinə dünya qurarlar. Beləcə cəmiyyət içindəki rollarını ögrenmeye baslar və ictimai fərd olma yolunda ilk adimlərini təyin edərlər. Bu dövrü saglikli keçirmələri onların gələcəkdəki ictimai şəxsiyyətləri üzərində əhəmiyyətli rol oynayar.
Hərəkət uyğunlaşmasını Saglar Uşaqlar gelistikçe bədənlərini nəzarət etməyi də ögrenirler. Daha kiçik yasda şüursuzca yaptiklari hərəkətləri ardıq öz əzələlərinə hökm edərək daha balanslı sekilde gerçeklestirirler. Örnegin; kosarken daha balanslı hərəkət edərlər. Bu dövrdə uşaqların bədən tarazlıqlarını idarə edə bilmələri üçün tarazlıq tələb edən idmanlara istiqamətləndirilmələri lazımlıdır.
2.3. Telebelerde iradi keyfiyyet eksperimental psixoloji tədqiqi
Tədqiqat zamanı aşağıdakı metodikadan istifadə edilmişdi
iradi keyfiyyet sorğusu
I.
• Narahat, bir yerdə qərara tutmayan
• Tündxasiyyət
• Hövsələsiz, səbirsiz
• Qaba, kobud
• Təşəbbüskar, qətiyyətli
• İnadkar
• Mübahisə zamanı hazırcavab
• Həmişə deyil, arabir işləməyən
• Riskə meyilli
• Kin ,küsü saxlamayan
• Sürətli və qarışıq danışan
• Müvazinətsiz, özündən tez çıxmaqa meyilli
• Davakar
• Çatışmazlığa, qüsurlara dözməyən
• İfadəli mimikanın olması
• Bir işə darhal girişib onu həll etməyə qabil
• Yorulmadan yeniliyə cəhd göstərən
• Kəskin, sərt hərəkətlərə meyilli
• Qarşısına qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün ciddi inad göstərən
• Əhvalının kəskin dəyişməyə meyilli olması
II.
• Şən və həyat sevər
• Gümrah və işgüzar
• Çox vaxt başladıqı işi axıra kimi yerinə yetirməyən
• Özünü həddən atriq yüksək qiymətləndirməyə meyilli
• Yeniliyi tez tutmağa qabillik
• Maraq və meyillərin sabit olmaması
• Uğursuzluqdan, pis xəbərdən tez təsirlənən
• Yeni, müxtəlif şəraitə asanlıqla alışan
• Hər bir yeni işə həvəslə başlayan
• İş onu maraqlandırmadıqda ondan asanlıqla soyuyan
• Yeni işə dərhal başlayan və bir işdən o birinə tez keçən
• Yeknəsək, ağır işdən sıxılan, bezar olan
• Ünsiyyətli və həssas
• Dözümlü və işgüzar
• Surətli, hündür, aydın nitqə malik olan
• Gözlənilməyən, mürəkkəb şəraitədə özünə sahib ola bilmək
• Daima gümrah əhval – ruhiyyəyə malik
• Dərhal yuxuya getmək və ayılmaq
• Çox vaxt müəyyən məsələni həll edərkən tələsən
• Bəzən üzdən hərəkət etməyə və fikrinin yayınmaya meyilli olması
III.
• Sakit və soyuqqanlı
• İşdə ardıcıl və təmkinli
• Ehtiyatlı və ardıcıl hərəkət edən
• Gözləməyi bacaran
• Qaradinməz və boş – boşuna danışmağı sevməyən
• Sakit nitqə malik
• Təmkinli və səbirli
• Başldığı işi axıra çatdıran
• Boş yerə öz gücünü sərf etməyən
• Gün rejiminə, iş sisteminə ciddi əməl edən
• Öz həyəcanının qarşısını asanlıqla ala bilən
• Tərifə və tənqidə o qədər də əhəmiyyət verməyən
• Kinsiz, xoşxasiyyət, öz ünvanına deyilən acı, istehzalı söz&#
