AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi
Psixologiya kafedrası
Ümumi psixologiya fənni üzrə
KURS İŞİ
MÖVZU: Xarakterin aksentuasiyası tipine malik tələbələrdə özünüqiymətlendirmənin və iddia səviyyəsinin öyrenilməsi
Tələbə:Şen Hacı
III kurs, qrup 1558a
Kafedra müdiri: AMEA-nın müxbüzvi,prof.B.H.Əliyev
Elmi rəhbər:dos.R.H.Qədirova
BAKI-2010
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ………………………………………………………………………………………………………………………………. 3
Ι FƏSİL. Xarakter haqqında ümumi anlayış
1.1 xarakterin psixoloji mahiyyeti …………………………………………. 4
1.2 xarakterin quruluşu …………………………………………………………5
1.3 Xarakter haqqındatəlimlər ……………………………………………….6
II FƏSİL. Xarakter ve şəxsiyyət
2.1 Xarakter haqqında ümumi anlayış ……………………………………………11
2.2 Xarakterin aksentuasiyası …………………………………………………………12
2.3Xarakterin aksentuasiyası tipine malik tələbələrdə özünüqiymətlendirmənin və iddia səviyyəsinin öyrenilməsi haqqında psixoloji tətqiqad…………………………………………………………………………….18
NƏTİCƏ………………………………………………………………………………………..25
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI………………………………………………………………..28
Giriş
Xarakter insanın ən başlıca ferdi-psixoloji xüsusiyyetlerinden biridir. İnsanlar özlerinin xarakterine göre bir-birinden ferqlənirler. Onlar həmişə bir-birlərinin xarakterine böyük əhəmiyyət verir, özlərinin davranışlarında biri digerinin xarakterini nəzərə alırlar. Her bir adamın şexsiyyət kimi fərdi xüsiyyetləri vardır. Qədim zamanlardan başlayaraq xarakter problemi filosofların, moralistlerin, şairlerin , həkimlərin, pedaqoqların diqqətini cəlb etmişdir. Qedim yununistanda aristotelin sevimli şagirdi tofrastın”etik xarakterler” traktatı bir çox əsərler boyu meşhur olmuşdur. Orta əsərlərdə, xüsusilə, 17-18 əsrlərdə monten, labıryurer, laloşfuq kimi mütefekkirlerin traqtarlarında müxtelif insan tipleri ustalıqla tesvir olunmuşdur. Meşhur Azerbaycan alimi Məhəmməd tusinin “exlaqi-nasir” əsəri de insan xarakterleri sahesinde ince müşahidələrlə zengindir. Xarakter problemine filosofların, exlaq nəzəriyyəçilərinin, pedaqoqların ve s. diqqet yetirmesi hec de tesadüfi deyildir. Xarakter insanların birbirlerini tanıması, başqa sözle ünsiyyət problemi idi. Çox maraqlıdır ki, bütün dövrlərde başqa adamı tanımaq, onun xarakterini müəyyən etmək psixoloji maharetin əsas elaməti həsab olunmuşdur.
Xarakterin aksentuasiyası dedikdə ise insan xarakterinin həddindən artıq özünü göstərməsidir. İfadə dərəcəsinə görə bu açıq və gizli mərhələdən ibarət olur. Xarakterin aksentuasiyası konkret situasiyadan, bazar mühitindən, həm də işçinin psixoz, nevroz vəziyyətindən, pataloji davranış pozulmalarından asılı olur.
Aksentuasiya latınca vurğu demektir. Biz adeten danışanda her hansı bir fikri nezere çarpdırmaq üçün müeyyen bir sözü xüsusi vurğu ile deyirik. Xarakterin aksentuasiyasında da onun ayrı-ayrı elametlerinin heddinden artıq güclenmesi neticesinde daha keskin suretde nezere çarpması başa düşülür. 60- cı illerin sonunda alman alimi K.Leonqardın teklif etdiyi şexsiyeyyetin aksentuasiyası termini müasir psixiatriyada ve psixologiyada daha geniş yayılmışdır. Bir ceheti deqiqleşdirek: Qerb psixologiyasında çox vaxt şəxsiyəyyətlə xarakter eynileşdirir. Halbuki xaraktere nisbətən şexsiyəyyət son dərəcə mürekəkb anlayışdır.
Fəsil.1. Xarakter haqqında ümumi anlayış
1.1. XARAKTERİN PSİXOLOJİ MAHİYYETİ
İnsanları birbirinden ferqlendiren şeysiyyetin davamlı ferdi psixi xasselerinden biri de xarakterlerdir. Adeten, insanları birbirinden ferqlendirerken onların xasiyyetini, xarakterini ön plana çekirler. Bu bakımdan yunanca ‘xarakter’,’ möhür’,’ naxış’ menasını bildirir. Xarakter bir növ insanın yalnız özünemexsus davranış formasını eks etdirir. Onun en mühüm ceheti ondan ibaretdir ki, xarakter şexsiyyetin her cür xüssiyyetlerini deyil, mühüm ve davamlı ferdi xususiyyetlerinin mecnusunu özünde eks etdirir. Diğer terefden xarakteri bir psixi fenomen kimi ferqlendiren başlıca cehet ondan ibaretdir ki, o hemişe fealiyyet ve ünsiyyet prosesinde ,insanın onu ehate eden gerçek aleme ve insanlara münesebetde tezahür edir. Xarakter heyatda qazanılmış davranış formasıdır. Heç kim anadan tenbel veya işgüzar, kobud veya mehriban , qeddar veya humanist, seliqeli veya pinti, tevazükar doğulmur. Bu kimi keyfiyyetleri heyat prosesinde, tipik şeraitin, telim ve terbiyenin tesiri altında elde edir. Hemin elametler kimi formalaşır ve tipik şeraitde derhal özünü göstermeye başlayır.
Bütün bunlarla yanaşı olaraq insan xarakteri onun dünyagörüşü ve eqidesile de sıx bağlıdır. İnsanın münasibetler sistemini teşkil eden dünyagörüşü ve eqidesi ister-istemez onun xarakter elametlerinin formalaşmasına zemin yaradır. Adeten, xarakter formalaşdıqdan sonra bu veya diger davranış terzini heyata keçirmeye tehrik edir.
Konkret şexsiyyet üçün tipik olan fealiyyet ve ünsiyyet prosesinde formalaşan ve tezahür eden, tipik şeraitde üze çıxan ve şexsiyeyyetin bu şeraite olan münasibeti ile müeyyen edilen özünemexsus ferdi psixoloji xüsiyyetlerinin mecmusuna xarakter deyilir.
Psixoloqların apardıkları tetqiqatlar bele bir neticeye gelmeye imkan vermişdir ki, şexsiyyetin münasibetleri xarakter elametlerinin ferdi özünemexsusluğunu iki cehetden müeyyenleşdirir. Birinci , insanın düşdüyü her tipik şeraitde emosional heyecanların ferdi özünemexsusluğu şexsiyeyyetin münasibetlerinden asılıdır. Heyati faklar xarakterin her bir xüsiyyetinin mehz bu cür tipik şeraitde özünü büruze verdiğini gösterir. İkincisi, her bir tipik şeraitde şexsiyeyyetin tezahür eden davranış formasının özünemexsus ferdi xususiyyetleri de onun münasibetinden asılıdır.
1. 2. Xarakterin quruluşu və xarakter əlamətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi .
Heyati faktlardan göründüyü kimi, insan xarakteri çoxcehetli xüsiyyette maliktir. İnsan xarakterinde müxtelif özünemexsus elametleri müşahide etmek mümkündür. Bu elametler birbirinden ayrı , tecrid olunmuş şekilde değil, vehdet halında birleşerek xarakterin vahid strukturunu yaradır.
Xarakterin strukturunda olan elametler birbiriyle qanunauyğun şekilde bağlıdır. Tecrübe gösterir ki, eger insan qorxadırsa o düşünmeye bele bir esas verir ki, hemin adam teşebbüskarlıq, qetiyyetlilik ve ve müsteqillik, eliaçıqlıq keyfiyyetlerine malik olabilmez. Bununla bele xarakterce qorxaq olan adamda mütleq sünilik ve yaltaqlıq, konformluq, acgözlük, xesislik, satqınlığa hazır olmaq, inamsızlıq ves.. elametler özünü gösterecektir. Lakin bu zaman hemin elametler arasında qorqaqlıq üstünlük teşkil edecektir.
Xarakter elametleri içerisinde bezileri esas aparıcı elamet kimi özünü gösterecek ve bütün komplekslerin tezahürünün inkişafına istiqamet verecekdir. Bununla yanaşı olaraq xarakterde ikinci dereceli elametler de mövcud olur ki, onlar bir halda esas elametlerle uyğunlaşa bilmir.
Xarakter elametleri şexsiyeyyetin müxtelif münasibetler ile müeyyen edilen xasseler sistemine malikdir. Bu münasibetler eyni zamanda xarakterin mühüm elametlerini tesnif etmek üçün esas rol oynayır. Bu baxımdan şexsiyeyyetin münasibetler sistemini ve xarakter elametlerini aşağıdaki şekilde qrublandırmak olar:
1. insanın başka adamlara: doğma ve yaxın adamlara, tehsil ve iş yoldaşlarına, tanıdığı ve az tanıdığı adamlara münasibetde ifade olunan xarakter elametleri. Bunlara sedaqetlilik, prinsipliği, ve prinsipsizliği, ünsiyyet ve qapalılıq, doğruculuk ve yalançılıq, merifetlilik ve kobudluq, qayğıkeşlik ve laqeydlik ve s. aid etmek olar.
2. İnsanın özünün özüne münasibetini bildiren xarakter elametleri. Bunlara hessiyyet öz gücünü inam ve inamsızlıq ,şöhretperestlik, lovğalıq, tevazükarlıq, özü haqqında yüksek fikirde olmaq ve s. aid etmek olar.
3. Emeye münasibetde özünü gösteren xarakter elametleri. Bunlara vicdanlılıq, emekseverlik, tenbellik,teşebbüskarlıq, işe mesuliyyetli ve mesuliyyetsiz münasibet, ciddilik ve s. aid etmek olar.
4. İnsanın eşyalara münasibetini ifade eden xarakter elametleri. Bunlara seliqelilik veya pintilik, eşyalara qayğılı ve qayğısız münasibet ve s. aid etmek olar.
1. 3. Xarakter haqqında təlimlər
Xarakter tetqiq etmek cehdleri hele qedim zamanlardan olmuşdur. Xarakterin tesnifatı üzre ilk cehd Platon a mexsusdur. O etik prinsipler esasında xarakterin tipologiyasını yaratmışdır. Qedim yunan edebiyyatında Afina cemiyyetinde yayılmış xarakter tipologiyasını Teofrast tesvir etmişdir. Xarakterin tetqiqatına zahiri görünüşün onun müeyyen şexsiyeyyet tipine mexsusluğu arasında bağlılıq hakkında elm-fizioqnomika ehemiyyetli derecede tesir göstermişdir.
XIX esrin birinci yarısında xarakter haqqında elm yaranmağa başla.dı. Frenologiyanın yaradıcısı Qall insan xararkterini teşekkül tapdığı 27 elementar psixi xüsiyyetleri sadalayır, onların arasaında artıq töreme instinkti, övlada mehebbet, bağlılıq, dostluq, dağıdıcı instinknt, mübarizeye ve özünümüdafieye meyilliği qeyd etmek olar.
XIX esrin sonlarında xarakter problemleri üzre ilk maraqlı eserler kimi: F.Cordon un “ insanın geneologiya ve bedeni nöqteyi nezerden xarakter” ve F.Polan ın “ xarakterin psixologiyası” kitapları meydana gelir.
XX esrin evvellerinde A.F.Lazorski ilk defe olaraq tekçe insanın subyektiv xüsiyyetlerini değil hemde onun dünyagörüşünü”ictimai baxışlarını” nezere alan xarakterin psixososial tesnifatını yaratmağı teklif etdi.Lazorski insanın etraf mühite uyğunlaşma derecesinden ve etraf mühitin insana hansı derecede tezyiq föstermesinden asılı olaraq üç psixoloji seviyyeye ayırt edirdi: aşağı seviyye- kifayet qeder uyğunlaşma olamayan insanlar ; orta seviyye- et raf mühitte öz yerini tapabilen ve ondan öz meqsedi üçün istifade edebilen insanlar; ali seviyye- yaradıcı seviyyedir. O, etraf mühiti değiştirmye çalışan insandır. Bu üç uyğunlaşma ve üstünlük seviyyelerini nezere alma esasında Lazorski xarakterin aşağıdaki tesnifatını vermişdir:
Aşağı seviyye: 1) ağıllı tip ; 2) affektiv tip(hereketli, hissiyatlı,xeyalperest ) 3) feal tip(impulsiv,enerjili,itaetkar,feal,inadkar).
Orta seviyye: 1) praktik olmayan nezeriyyeçiler, idealistler( alimler, ressamlar, dini perestler); 2) praktikler – realistler, alturistler, ictimaiyetçiler,hökümlüler, evdarlar.
Ali seviyye: bu insanlara şuurluluq, ruhi duyğuların uzlaşması, ali insani ideallar xasdır. Sonraki tetqiqatlar xarakterin daha deqiq anlaşılmasına getirib çıxardı.
Ferdi xarakterin tipologiyasını tehlil eden Z.Freyd xarakterin strukturu ideyasını esas götürerek sübut edir ki, müeyyen elametlerden esas xarakterin formalaşdırılması formulunu çıxarrtmak olar, hemde nezere almaq lazımdır ki, daimi elametler ya deyişilmeyen ilkin impulsları ya da onların sublimasıyasını veya onların yaratdığı reaktiv töremelerini temsil edir. Erken uşaqlığın xüsiyyetleri, psixoseksual merhelenin inkişaf etmesinin spesifikası, müeyyen psikoseksual merhelenin tespit edilmesi insanın xarakterinin xüsiyyetlerini şertlendirir. Freyd xarakteri oral-passiv, oral-tecavüzkar, anal -xaraktere, genital xaraktere ayırırdı.
Müasir psixoanalitikler xüsusile A.Louenin tipoloji modelinde xarakterin aşağıdaki tiplerini ayırırlar: aral, mazoxist,esebi, fallik-narsis, şizoid.
A.Louen xarakter anlayışını yalnız pataloji hallarla mehdudlaştırmadığı teklif edirdi. İnsan- eger onun tipik davranış vasiteleri, yeni xarakteri yoxdursa o sağlamdır. Bu o demektir ki, o real hayatta şeraitin müeyyen teleblerine uyğunlaşaraq özünü çox gözlenilmez aparır. Müasir amerika psixologiyasında xarakterin iki alternativ terefinden istifade olunur: “xarakter-şexsiyyetin exlaqi ve menevi baxışıdır”; “xarakter- şexsiyeyyetin sübutlara nöqteyi-nezeridir.”
R.Kettel şexsiyeyyetin esas amilleri arasında güc ve zeifliyi qeyd edirdi. Onun funksiyası “ali-men”in gücü sert ve prinsipial hereket eden insanın iradesinin gücünü, ali men in zeifliyi ise öz hereketlerinde qeyri sabit olan insanın iradesinin zeifliyini bildirmekten ibaretdir. Kettel e göre xarakter – insanın müeyyen münasibetlerde davranışında özünü büruze veren şexsiyeyyetin elde etdiyi daha sabit zeruri xususiyyetlerinin ferdi uyğunluğudur. Bunlar aşağıdakılardır:
1. özüne münasibet ( telebkarlığın, tenqidin , özünüqiymetlendirmenin derecesi)
2. Başqalarına münasibet ( ferdilik veya kollektivçilik, eqoizm, alturizm, qeddarlıq, xeyirxahlıq, laqeydlik, hessaslıq,kobudluq ve s.)
3. Tapşırılan işe münasibet ( tenbellik veya işgüzarlıq, seliqelilik veya pintilik, mesuliyyetli veya mesuliyyetsiz, teşkilatçılıq ve s.)
4. varakterde iradi keyfiyyetler de öz eksini tapır: çetinlikleri, menevi ve fiziki ağrıları def etmeye hazır olmaq, serbestliyin, intizamın dereceleri.
Xarakterin ayrı-ayrı xususiyyeteri birbirinden asılıdır ve birbirile sıx bağlıdır. Xarakterin elametleri dedikde insan şexsiyeyyetinin bu veya başka xüsiyyetleri başa düşülür. Bu xüsiyyetler insanın müxtelif fealiyyet növlerinde sistemli şekilde özünü büruze verir ve bunlara göre müeyyen şeraitde şexsiyeyyetin etdiyi hereketleri qiymetlendirmek olar. Elametlerin birinci qrupuna şexsiyeyyetin istiqametini ifade eden xüsiyyetler xüsiyyetler etraf mühite münasibetler ve bu münasibetleri heyata keçirmenin ferdi- özünemexsus vasitelerini temsil eden sistem daxildir. İkinci qrupa xarakterin intellektual, iradi ve emosional xüsiyyetleri daxildir.
Xarakterin tiplerinin başka tesnifatları da var. meselen, insanın heyata , cemiyyete, menevi deyerlere münasibeti esasında qurulmuş xarakter tipologiyası çox meşhurdur. Onun müellifi bu tipologiyanı xarakterin sosial tipologiyası adlandırılan E.Frommdur. E.Fromm adamları bir şexsiyeyyet kimi dörd tipe ayırır : mazoxist, sadist,konformist, tenha.
E.Fromm fikrince mazoxist tipe malik olan adam uğursuzluqlarla qarşılaşılan adamdır. Bu uğursuzluqda o yalnız özünü günahkar sayır.
Sadist tip öz uğursuzluqlarının sebebini özünde deyil, başka adamlarda , cemiyyetde görür. O, adamalrı ve dünyanı düşman kimi qavrayır ve onları mehv etmeye cehd gösterir. Daima hakimiyyete hökmranlığa, ezmeye dağıtmaya can atır.
Konformist tip umumi kütleye qarışır. Başkaları nece diyirse onlar kimi olmaya onlardan ferqlenmmeye çalışır. O, hemişe mövcud şeraite uyğunlaşır.
Tenha tip hemişe mübarizede cemiyyetden uzaqlaşır, stiasiyadan kenar olmağa, ondan kaçmaya çalışır.
K.Junq terefinden ireli sürülmüş ekstravert ve introvert tipli xarakterlerin tesnifatını geniş ayırmıştır. Ekstravertlere coşkunluq,teşebbüskarlıq, uyuşqanlıq, ünsiyyetlilik xasdır.introvertler üçün öz daxili aleminde başverenlerde şexsi maraqlarını gütmesi, ünsiyyetsiz, qapalı, özünü tehlile meyl, uyğunlaşmada çetinlik çekmek xarakterikdir. Hemçinin xarakaterik konform ve serbest, hakim ve itaetkar, normativ ve anarxist tiplere ayırmak olar.
Psixoloq S.Mecidovanın işlyib hazırladığı tipologiya( 69) adlanan xarakaterin tipologiyası da maraq doğurur. Bu tipologiyanın şexsiyeyyetinin özünü derk etmesinin seviyyeleridir. Onun terefinden insanın inkişafının teqamül merhelelerini ifade eden özüne derrkin üç seviyyesi ayrılmışdır. Özünederkin birinci seviyyesine aid olan insanlar aşağıdakı xüsiyyetlerle xarakaterize olunurlar: egosentrizle, meyyarlarından birinin – “ menim – menimki olmayan” münasibetler sistemi olan etraf alemin ferqli qebul edilmesiyle: herşeye qarşı istehlaqçı, eşyavi münasibetle; meneviyyet üzerinde bütün maddi olanın hakimliğyle.
Özünederkin ikinci seviyyesinde olan insanlar onunla xarakaterize olunur ki, soğukluğun , egosentrizmin yerine birliğin ve cemiyyetin müeyyen hissesiyle tamlığın derk edilmesi gelir. Köhne qalıq kimi saxlanan, etraf mühitin ( menim) – ( menim olmayana) ayrılmasına yeni ferqlendirme genişlenir. Şexsiyeyyetin zamanı menim , mevcudluğunun real zamanından kenara çıxarak bizim mevcud olduğu zamanlar daxil olur.
Özünederkin üçüncü seviyyesinin esas xarakateristiqası – ferqlendirmenin olmaması, mekan zaman sonmsuzluğu etraf aleme qarşılıqlı münasibetlerin derk edilmesi, onun birliğinin qebul edilmesi , güclü şexsiyeyyetin başkalarıyla konkret münasibetlerinin olmaması , ümumbeşeri menevi prinsiplere emel etmekdir.
Demek olar ki , tipologiyanın bütün müellifleri qeyd edirler ki, xarakter az ya da çox ifade edile biler. Eger xarakaterlerinin tezahürlerinin intensivliğini gösteren oks tesevvür etsek, onda aşağıdakı üç zonanı qeyd etmek olar : tamamile ( normal) xarakaterler zonası, seçilen xarakterler zonası ( aksentuasiyalı xarakterler adını alır ) ve güclü deyişikliye meruz qalmış yeni psixopatiyalı xarakaterler zonası. Birinci ve ikinci zonalar normaya uyğundur,ücüncü zona ise,xarakterin zonasına aiddir.Müvafıg olaraq xarakterin aksentuasiyasını normanı son variantları kimi nezerden kecirirler.Onlarda öz növbesinde aşkar ve gizli aksentuasiyalara bölünürler.Aksentusiyalı patoloji ve normal xarakterler arasında ferq cox ciddir.İkinci ve ücüncü zonalar ayıran elametlerin bir terefinden ümumi psixologiyaya mexsus ferqler durur.Elbette xarakter cox yıgcam seslenir.Buna baxmayaraq,onu xarakterin intevsliyi mehverinde texmili olaraq lokallaşdırmaya imkan veren meyarlar mövcuddur.
Bu meyarlar üçdür ve onlar Gannuşkin-kerbikovun”psixopatiyanın meyarları” kimi meşhurdur.Xarakteri patoloji hesap etmek, yeni psixopatiya kimi qiymetlendirmek olar.A.E.L.Lickonun fikrince bu ilk elamet ataalar sözünde yaxsi misal getirir” nece gelipsense ele de gedeceksin”. İkinci elamet-xarakterin umümilik elametidir; psixopatiyalarda xarakterin eyni bir xususiyyetine her yerde rast gelinir:Evde, işde,isterahet ederken, ve tanışlarında özgelerinde arasında.Eger insan evde bir cür, adamlar arasında başqa cürdürse o psikopat deildir.Nehayet,ücüncü demek olar ki psikopatiyanın en güclü elameti sosyal uygunsuzlukdur.
Bu elamet ondan ibaretdir ki insan daima heyati çetinliklerle karşılaşır.
Normal xarakterlerin son variantları kimi xarakaterikterin aksentuasiyasına geldik de ise,bu xarakaterik insanlar icinde bezi problemler ve çetinlikler xarakateriktir.Buna göre de hem terminin özü,hemde aksentuasiyalı xarakaterikterin ilk tedgigatları psixiatırların eserlerinde ilk defa işlenib. Herhalde aksentuasiyalı xarakaterikterin problemleri belki de daha cox umümi psixologiyaya aiddir.
Meşhur alman psixiatrı K.laungardın fikrince %20-50 insanlarda xarakaterikterin elametleri o geder keskinleşir ki mübahiselere ve esb pozuntusuna getirip cıxarır. Xarakaterikterin aksentuasiyası onun ayrı ayru xususiyyetinin, digerlerinin eksine olarak inkişafına şişirdilmesidir.Ve onun neticesinde ise etrafdaki adamlarla karşılıklı elageni çetinleşdirir. Launqard aksentuasiyasının 12 tipini ayırır.
Xarakaterikterin aksentuasiyasına daha cox yeniyetmelerde ve genclerde rast gelinir ”%50-80”.
Leonqard aksentuasiya tiplerinin aşağıdaki tiplerini vermişdir.
1. Gipertim tip – bu tipe mensub olan adamlar heddinden artıq temasda olmağı sevmekle, ifadeli jest, mimika ve ve pantomimikaları, çox danışan, azdanışan, başladıqları söhbetten spontan şekilde uzaqlaşmaları, hemişe birinci olaraq konflikt yaratmaqla ferqlenirler. Müspet cehetlerine geldikte bu cür adamlar, hemsöhbeti celb eden , optimist , teşebbüskar olurlar. Onlar çetin işi , tenhalığı sevmirler.
2. Distim tip – onlar üçün zeif temas az danışmaq, pessimist ehval ruhiyenin üstünlüğü xarakterik haldır. Konflikte az girir, qapalı heyat keçirmeye meyiilldirler. Onlarla dosluq edeni sevir, ona tabe olmağa hazırdırlar. Ciddiliği , heqiqeti sevirler. Passivistlik, lenglik, ferdicilik onlar üçün xarakaterik haldır.
3. Tsikloid tip – bunlara ehvali ruhiyenin tez-tez deyişmesi xarakateriktir ve bunun neticesinde etrafdakılarla ünsiyyet qaydaları değişir, ehvalları yaxşı olduqda ünsiyyetli, pis olduqda ünsiyyetsiz olurlar.
4. Tesirlenen ( qıcıqlanan ) tip – ünsiyyetde temas az hevesliliğe, mübahiselere ve söyüşe meyiilldirler.
5. Lengiyen tip – orta ünsiyyet, öyüd- nesihet vermeye meyillilik, az danışan, bezen hetten artık özüne güvenen, kıskanc, şöhretperest, yakınlarına ve işçilerine teleb ireli süren.
6. Pedant ( xırdaçı ) – münaqişeye çox az halda girişir. Mübahiselerde passiv mövqe tutur. İşde özünü bürokrat kimi aparır. Seliqeli, ciddi eyni zamanda konflikte meyillik xususiyyeterine malikdir.
7. Heyecanlı tip – ünsiyyeti sevmir, özüne inamsızlıq, qorxaqlıq gösterir, qemgin ehvali ruhiyede olur. Az halda münaqişede olurlar. Dostluğa özünütenqide , işgüzarlığa meyillidirler.
8. Emativ tip – seçtiği çox az adamla ünsiyyetde olmağa üstün tutur. Nadir hallarda mübahiseye girişir. Hedden artık hessas ve ağlağandır.
9. Nümayişkar tip – ünsiyyetlidir , liderliğe can atır, hakimiyyete ve terife çox heveslidir. İnsanlara yüksek uyğunlaşmağa qabiliyyetini ve bununla birlikte xüdbinlik ,ikiüzlülük, lovqalıq, intriqalara meyilini nümayiş etdirir.
10. Coşkun tip – yüksek ünsiyyetlilik bacarığı, çox danışan( qeybetçi ) , tez-tez aşıq olmaq onlar üçün xasdır. Onlar alturistdirler, üreği yumuşaqdırlar, hisslerinde semimi ve acıqdırlar.
11. Ekstravert tip – ünsiyyetlidirler, onların çoxlu dostları var, çox danışırlar, her bir melumatı müzakire etmeyi xoşlayırlar. Tez-tez liderliği başkalarına verirler. İtaet p – etmeyi ve kölgede kalmayı üstün tuturlar, tez tesire düşürler, yüngül xasiyyetlidirler, eğlencelere, dedikodulara meyilldirler.
12. İntrovert tip – az temaslıdır, qapalıdır, xeyalperverdir, filozofluğa meyiilldirler. Hemçinin bu insanlar tekliği sevirler. Prinsipiallıq ve temkinlilik cezbedici xüsiyyetlere malikdirler. Xoşagelmez xüsusiyyetleri bunlardır : inadkarlıq, tefekkürde lenglik, öz ideyalarına( hetta sehv olsa bele ) inadkarcasına müdafie etmek. Sonralar yeniyetmelerde xarakaterin aksentuasiyasının tesnifatını A.E.Liçko(1983) vermişdir. Bunlar aşağıdakılardır:
1. Gipertim tip – hereketlidir, ünsiyyetlidir, şuluqluğa meyilldirler, onların ehvalı hemişe yüksek olur. Tez-tez konflikte girirler. Onlar çox şeye heves gösterirler lakin axıra qeder çatdırmırlar.
2. Tsikloid tip – tez qıcıqlanır, fealiyyetsizliğe meyilldirler, ehvalı tez-tez deyişir Evde tek qalmağa üstünlük verirler.
3. Qerarsız tip – evhalı ruhiyyesi tez -tez deyişir hem de daha çox gözlenilmez suretde deyişir.
4. Astenonevrotik – bu tip hedden artıq vasvasılığı, şiltaqlığı, yoruculuğu ve tündmecazlığı ile xarakaterize olunur.
5. Senzitiv tip- o, herşeye qarşı yüksek hessaslığı gösterir. Bu yeniyetmeler büyük meclisleri ve hereketli oyunları sevmirler, onlar hem de qorxaq ve utanqancdırlar.
6. Psixoastenik tip – bu yeniyetmeler intellektin erken ve sürekli inkişafıyla düşünce ve xeyallara dalmaqla xarakaterize olunurlar. Buna baxmayaraq onlar çox vaxt işde değil sözde güclü olurlar, özüneinam qerarsızlıqla uyğunlaşır. Tanış adamlar arasında özlerini daha yaxşı hissedirler.
7. Şizoid tip – esas xüsiyyetlerden biri qapalılıqdır. Onların iç dünyası müxtelif fantaziyalarla zengindir. Hisslerini büruze vermekte onlar kifayet qeder temkinlidirler. Heç de hemişe etrafdakılar onları başa düşmezler. Qaradinmez , bir iş olanda özünü kenara çekendir.
8. Epileptoid tip – bu tipli yeniyetmeler tez- tez ağlayırlar, etrafdakıları tenge getirirler, xüsusile erken uşaqlıqda. Liçkonun qeyd etdiği kimi bu uşaqlar hemçinin heyvanlara ezab vermeyi , özlerinden balacalara sataşmağı, kömeksizlere lakap koymağı sevirler. Uşaq komponiyalarında özlerini diktator kimi aparırlar. Onların tipik xüsiyyetleri – qeddarlıq, hökmranlıq, özünevurğunluqdur.
9. İsteroid tip – bu tipin esas elametleri – egosentrizm, şexsen özüne daima diqqet duyğusudur. Bu cür yeniyetmelerde teztez şiltaqlığa , özünügöstermeye, tiyatrlığa meyl özünü büruze verir. Onlar üçün her terefin diqqetini çekmek ve öz ünvanına una meftun olduqlarını terifledikleri işitmek en zeruri ehtiyaçlarına çevrilir.
10. Qeyri- sabit – bu tipi hemişe sehv olaraq zeif iradeli kütleden seçilmeyen bir tip kimi xarakaterize olunur. Onlarda eğlencelere böyğk heves meyl özünügösterir. ,
11. Konform tip – bu tipe aid olan yeniyetmeler herhansı avtoritete sözsüz nümayiş gösterirler ( hamı nece mende ele ) ideyasını esas götürürler. Öz sexsi maraqları namine yoldaşlarını satmağa hazırdırlar, can atırlar.
Fəsil.2 . Xarakter ve şəxsiyyət
2. 1. Xarakter haqqında ümumi anlayış
Xarakterin tiplerinin mövcud olan bütün kompsesiyalarının cox ciddi bir çatışmazlıgı var. mesele ondandır ki herbir insan ferddir ve hec de hemişe müeyyen bir tipe aid edilmeye biler. Cox vaxt eyni insanda xarakaterik en müxtelif elametleri kifayet kadar inkişaf etmiş olur.praktik olarak xarakaterikteri düzgün en müktelif qebilden olan xususiyyetlerini birleşmesini tapmakl olar.
Başqa cür desek onlarda bütöv şekilde hem xarakaterikterin hem de şexsiyeyyetin xususiyyetleri mövcuddur. Mesele şizoidlerin xarakateriktkasını vererken E.KRECMER formal, yeni davranışın yönümünde asılı olmayan(xarakterin xususiyyetleri):ünsiyyetsizlik,temkinlilik, ciddilik, qorxaqlık kimi xususiyyetleri , öbür terefden ise daha mezmunlu, şexs esaslı”insanları xoşbext etmeye çalışmak”,”nezerriyebaz prinsiplere meyl”,”sarsılmayan eqide möhkemliyi”,”baxışlarının temizliyi”, öz ideyaları ugrunda mübarizeye metin olarak çalışmak ves.. kimi xususiyyetleri sıralayır.
P.B.Ganuşkinin paranoyalı tiplere verdigi tesvirde hemcinin psixoloji xarakaterikaları-dinamikliyinde tutmuş dünyagörüşü qeder xususiyyetlerini tapmak olar. Bu cür misalları çogaltmak da olar. Xarakaterin tiplerinin tesvirine daxil olan müktelif tipli elametler tamamile tabidir, ama Gippinreyterin fikrince xarakaterikterin tam, tesvirlerini geniş tehlile ehtiyacı var,lakin xarakaterikterin tesvirinin müellifleri bunu etmirler.
Psixoloji edebiyyatında şexsiyeyyetin xarakateriklerini formalaşması haqqında umümi nezeriyyelerin işlenib hazırlanması haqqında degerli tecrübeler var. Buna biz texminen yüz il bundan evvel yazılmış A.F.Lazorskinin esrlerinde rast gelirik.Lazorski
“endokpsixika ve ekzopsixika” anlayışlarını tesdiq etmişdir. Endokpsixika dedik de o xarakater, temperament ve eqli qabiliyyetlerinde qebul edildigi daxili psixi funksiyaların mecmusunu nezerde tutur. Şexsiyyetin münasibetini tebiete, cemiyyete, menevi degerlere münasiplerini cemini ise o ekzopsixikaya aid etmeyi teklif edir. Şexsiyeyyetin yetkinliyini müktelif derecelerini nezerden keçirerek lazorski üç seviyye ayırır. Bunlar aşagı,orta ve yüksek seviyyeye ayırır. Seviyyeler arasında esas fergin ise endokpsixikadan ekzopsixikaya keçid de görür.
Aşağı seviyyenin nümayendelerini lazorski aşağıdakı tiplere bölür: “ derrakeli”, “ tez qızışan”, “feal”, ehtimal ki burada tesnifat müeyyen şexslerin nece hareket etdikleri ve nece yaşadıklarının elametlerine göre aparılır. Müellif ali seviyyeli insanların aparıcı fealiyyet növlerinde iştirakına göre müeyyen edilir. Ali seviyye aid olan şexsler, neye asıl meyilli olduqlarını ( meselen, biliye, gözelliye, alturizme ) tez müeyyen edilir.
Belelikle demek olar ki, aşağı seviyyeden ali seviyyeye geçerken Lazorski, insan şexsiyeyyetinin xarakater elametlerini şexsiyeyyetin xüsiyyetleriyle evez edir.
2. 2. Xarakterin aksentuasiyası
Xarakter elametleri müxtelif ve çox cehetli olsa da, ekser hallarda onların biri veya bir neçesi insanın davranış ve reftarından daha qabarıq şekilde özünü gösterir. İnsanlar birbirlerini xarakaterize ederken bu ceheti adeten nezere alırlar : biz herhansı bir şexsi ( mehriban ) veya ( kobud) qiymetlendirende onu müyyen bir xarakter elametini nezere çatdırırıq. Lakin bir sıra hallarda bu veya diğer xarakaterinin daha ifrat formalarda özünü gösterir. Adamlar bele hallarla rastlaşanda: ( bu ki, emelli başlı deliymiş), “ hiç bele qeribe adam görmemişim”, “ bele de adam olar” öz teccüblerini gizletmirler. Bele müşahideler ne derecede doğrudur. Elmi baxımdan nece izah etmek olar? Herhansı bir xarakter elameti normada müxtelif variantlarda tezahürler edir. Lakin öz-özlüyünde normal olan bir xarakater elametinin adi variantları adeten diqqeti celb etmir. Kenar variantları ise adamlarda neise qeyri adi teessürat yaradır. Psixiatria da xarakaterin kenar variantlarını ifade etmek üçün müxtelif dövrlerde istifade olunmuşdur. 60-cı illerin sonlarında alman alimi K.Leongardın teklif etdiği şexsiyyetin aksentuasiyası terimini müasir psixiatriada ve psixologiyada daha geniş yayılmışdır.qerb psixologiyasında çox vaxt şexsiyeyyetle xarakater eynileşdirir. Halbuki xarakatere nisbeten şexsiyeyyet son derece mürekkeb anlayışdır. K.Laungardın tesvirlerinde de eslinde söhbet mehz xarakater tipleri hakkında gedir. Bu menada da psixologiyada xarakaterin aksentuasiyası terminden istifade olunur.
Aksentuasiyası latınca vurğu demektir. Biz adeten danışanda herhangi bir fikri nezere çarptırmak üçün müeyyen bir sözü xüsusi vurğu ile deyirik. Xarakterin aksentuasiyası dedikte de onun ayrı ayrı elametlerını heddınden artıg güclenmesi netıcesinde daha keskin suretde nezere çatması başa düşülür.
Xarakterin aksentuasiyası tipleri psikopatiyanın tiplerine çox oxşayır ve hetta bezen gismen onlara uyğun gelir. Lakin onları eynileşdirmek ciddi sehv olardı.
Xarakaterin aksentuasiyası ile psikopatiya arasındaki fergleri meşhur rus psixiatırları P.B.Ganuşkinin ve O.V.Kerbıkovun diagnostik meyarlarına esasen müeyyen edirler. Psixopatiya xarakaterin anomaliyasıdır. Gannuşkin ve Kerbikovun diagnostik meyarlarına göre onun üç esas elametı vardır :
1. patoloji xarakater elametlerınin ümumiliği – onlar ferdin psixi simasının bütünlükte müeyyen edir. Psixopatın xarakater tipi istenilen şeraitde- aile de,mektebde, hemyaşıt uşaglar ve yaşlılarla, emekte ve oyunda, adi ve qeyri adi şeraitlerde özünü gösterir.
2. Patoloji xarakter elametlerinin nisbi sabitliyi- onlarda ferdin bütün heyatı boyu esaslı deyişiklik baş vermir.
3. patolojik xarakter elametleri ferdin etraf mühite uyğunlaştırmasını çetinleşdirir. Bele adamlar özlerinin qabiliyyetlerini çatışmaması, ağlının aşağı olmaması veya başga sebeblere göre deyil, mehz öz xarakterlerinin xüsusiyyetlerine göre adamlar içerisinde, nece deyerler, baş aça bilmir, ailede, mektebde veya hemişe onlarla konfliktte olurlar.
Psikopatiya halları Qannuşkin- Kerbikovun bu diagnostik meyarlarının üçüne uyğun gelir. Eger xestelik bu üç meyardan her hansı birine uyğun gelmirse onu psikopatiya ya aid etmirler. Xarakterin aksentuasiyası zamanı bu elametlerin ya heç biri müşahide olunmur ya da onlardan biri veyaxut ikisi özünü gösterir, daha doğrusu, her üç elamet birlikde müşahide edilmir.
A.L.Liçkonun tedgigatlarına esasen Qannuşkın- Kerbikovun diagnostik meyarlarına xarakterin aksentuasiyasını psikopatiyadan ferqlendirmek imkanı veren bir mühim elameti de ilave etmek olur. Psixopatiya halları her bir şeraitde istenilen eseb sarsıntısı neticesinde, hetta esaslı sebeb olmadıqda bele emele gelir.
Xarakterin aksentuasiyası şeraitinde ise her bir tipin öz^^zeif yeri^^ vardır. Bele hallarda pozğunlug ancag müeyyen eseb sarsıntısı zamanı, yalnız bezi çetin situasiyalarda, etrafta baş veren hadiseler mehz hemin adamın zeif yerine toxunanda baş verir. Onun ^^zeif yerine ^^toxunan çetinlikler ve sarsıntılar pozğunlugla neticelenir.
Belelikle de biz xarakterin aksentuasiyası dedikde, normada onun ayrı-ayrı xarakter elametlerinin heddinden artıq güclenmesi neticesinde emele gelen kenar variantların nezerde tutacağıq.
Norma sözüne digget edin: burada söhbet normaya uyğun olan xarakter elametleri haggında qedir.(eger bele olmasaydı biz onları psikopatiya halları kimi tehlil edirdik.)
Xarakterin aksentuasiyası problemi ilk defe psixiatriada ve psixonevroloqiyada öyrenilmeye başlanılsa da, o, müasir dövrde psixologların diggetini daha çox celb edir. Burada müeyyen terminoloji çetinlikler özünü gösterir: hemin meseleni ilk defe psixiatrlar öyrendikleri üçün xarakterin aksentuasiyası hallarını tesvir etmek üçün psixiatria terminlerinden (^^şizoid elametler^^, ^^epileptoid elametler^^ ves.kimi)istifade etmişler. Bu ise onları psixoloji baxımdan tehlil etmek üçün müeyyen çetinlikler yaradır.
Xarakterin aksentuasiyası tiplerini alman psixiatr K.Leongard ve rus psixiatr A.E.Liçko tedgig etmişler. Liçkonun tesnifatına esasen müvafiq tipler üçün seciyyevi olan elametler gösterir. Xarakterin aksentuasiyası mahiyyeti hele kifayyet qeder öyrenilmemiştir. Psixiatrik müşahideler gösterir ki onun esas tipleri yeniyetmelik yaşında formalaşsa da, ayrı ayrı elemetleri hele kiçik yaşlarında heyat şeraitinin , terbiyenin neticesi kimi özünü gösterir. Uşağın yaşı arttıqça xarakterin aksentuasiyası sahesinde de müeyyen deyişiklikler baş verir. Lakin bu deyişikliklerden yalnız bezileri yaş xüsiyyeti kimi meydana çıxır, onların böyük ekseriyyeti ise keçici xarakter daşıyan ümumi dinamik deyişiklikliklerdir. Keskin affektiv reaksiyaları, situatif amillerle şertlenen fatoxarakteroloji reaksiyaları ve s. buna misal göstermek olar. Bezi hallarda ise xarakterin aksentuasiyası fonunda müxtelif psixi pozğunluqlar- nevroz, reaktiv depressiya ve s. inkişaf edir.
Yaş artdıqca, heyat tecrübesi zenginlşdikce bir çox hallarda xarakterin aksentuasiyası açıq formada özünü göstermir : onun ayrı-ayrı elametleri perdelenir, başqa elametlerle kompensasiya olunur, yeni gizli forma kesb edir. Lakin bezi psixogen amillerin tesirile onlar üçün seciyyevi olan, lakin perdelenmiş elametler bütün aydınlığı ile üze çıxabiler. Bundan başqa, xarakterin aksentuasiyası tipleri de bir çox hallrda deyişilir- bir tipde yaxın tipin elametleri formalaşır.
A.E.Liçkonun təsnifatı : tiplərin əsas əlamətləri
1. Gipertim tip – ehvalı hemişe yaxşı, çox vaxt ise yüksek olur, tek olanda darıxır, bu veya diğer işe hevesle girişir, lakin onu axıra qeder çatdırmır, olduqca söhbetcildir.
2. Tsikloid tip – xarici şeritden asılı olaraq ehvalı keskin suretde deyişir: ehvalı pisleşdikte tenbelleşir, etrafdakı adamlarla ünsiyyetden bezir, usanır, yoldaşlarından qaçır, ehvalı yaxşolaşdıqda ise zarafatçıl olur, rastlaşdığı adamlara sataşmağa başlayır.
3. Labil tip – ehvalı heddinden artıq tez tez deyişir, onun iştahası da iş qabiliyyeti de, ünsiyyetliliği de bundan asılı olaraq deyişilir. Bezen adi bir xoş söz ona böyük sevinc bexş edir, bezen ise tesadüfen rastlaşdığı her hansı bir adamın sert baxışı onu asanlıqla sarsıdır.
4. Astenonevrotik tip – bir şey olmamış heyecanlnır, lazım geldikde qetiyyetle hereket etmir, tez yorulur, ruh düşkünlüğüne mely edir.
5. Senzitiv tip – qorxaq, cesaretsiz ve utancaqdır. Çox hessasdır, tükü tükden seçir, özünde müxtelif nöksan ve çatışmazlıqlar görür, dostları ile mehribandır.
6. Psixoastenik tip – hemişe nedense ehtiyat edir, qorxur, herşeyden şüphelenir ve heyecanlnır, qetiyyetsizdir, tanışlarında özünü daha yaxşı hiss edir.
7. Şizoid tip – adamlara yovuşmur, onlarla soyuq reftar edir, çetinlikle ülfe bağlayır, qaradinmezdir, bir iş olanda özünü kenara çekir.
8. Epileptoid tip – özünü kifayet qeder idare edebilmir, davranışı impulsiv xarakter daşıyır. Hövselehizdir, heçneden dava dalaş salır, uzun müddet sakitleşmir.
9. İsteroid tip – şöhretperestdir, yerli yersiz lövğalanır, hamının diqqetini özüne celb etmeye çalışır, yalan dalışır, heç neden cürbecür ehvalatlar uydurur, bu yolla meqsedine nail olmadıqda özünü xesteliğe vurur.
10. Sebatsız tip – asanlıqla tesir altına düşür, adamlarlatez dil tapır, gününü saatlarla boş-boşuna keçirir, günle yaşayır, sabahki gün , öz geleceği haqqında fikirleşmir.
11. Konform tip – heyat qaydası beledir : “hamı kimi” fikirleşmek, hereket etmek, “hamı nece , men de ele”; etrafdakı adamlardan geri kalmamağa, eyni zamanda onlardan ferqlenmemeye çalışır, başqa adamların teleblerine asanlıqla uyğunlaşır.
12. Konform tipin konform-gipertim variantı – başqa adamaların istediği kimi hereket edir, eyni zamanda özünün geleceğine optimistcesine yanaşır, sağlam ve qüvvetli olduğunu nezere çatdırır, lakin teşebbüs göstermir, passivdir.
13. Qarışıq tip – davranışında müxtelif tiplerin ( labil tiple astenonevrotik ve senziv tipin, astenonevrotik tiple senzitiv tipin , şizoid tiple senzitiv, psixastenik, epileptoid, isteroid tipin ve s. elametleri özünü gösterir ).
2. 3. Xarakterin aksentuasiyası tipine malik tələbələrdə özünüqiymətlendirmənin və iddia səviyyəsinin öyrenilməsi haqqında psixoloji tətqiqad
SUALLAR
1. Sizin əhval – ruhiyyəniz bir qayda olaraq yüksək və gözəl olur?
2. Siz təhqirlərə və tənbehlərə qarşı həssassınızmı?
3. Asanlıqla ağlaya bilərsinizmi?
4. Hər hansı bir işi tamamladıqdan sonra sizdə onun ijraatı ilə bağlı şübhələr yaranırmı və siz onun yoxlanması ilə bağlı təlaş hissi keçirirsinizmi?
5. Uşaqlıqla həmyaşıdlarınız kimi kobud və çılğın olmusunuzmu?
6. Sizdə əhval – ruhiyyənin dəyişkənliyi tez – tez hallardamı müşahidə olunur?
7. Siz hər hansı bir şənlik zamanı diqqət mərkəzində olursunuzmu?
8. Sizin səsbəbsiz yerə deyinən və qıjıqlı vaxtınız olurmu? Bel vaxtlarda başqaları sizə toxunmamağın vajib olduğunu hesab edirlərmi?
9. Siz hər hansı bir məktubu oxuyarkən ona dərhal javab verməyə üstünlük verirsinizmi?
10. Siz jiddi insansınızmı?
11. Siz müəyyən müddətə hər hansı bir işə aludə olduğunuz zaman qalan işlər sizin üçün əhəmiyyətini itirirmi?
12. Siz həddən artıq tədbirlisinizmi?
13. Siz təhqirldəri və tənbehləri tez unudursunuzmu?
14. Sizin ürəyiniz yumşaqdırmı?
15. Siz məktubu poçt yeşiyinə atan zaman onun yeşiyə düşüb – düşmədiyini yoxlayırsınızmı?
16. Siz işdə də birinjilərdən olmağa üstünlük verirsinizmi?
17. Siz uşaq yaşlarında itdən və şimşəkdən qorxurdunuzmu?
18. Siz hərdən əxlaqsız zarafatlara gülürsünüzmü?
19. Sizin tanışlarınız arasında sizi pedant hesab edən tanışlarınız varmı?
20. Sizin əhval – ruzhiyyəniz xariji şəraitdən və hadisələrdən asılı olurmu?
21. Sizi tanışlarınız sevirmi?
22. Siz daxili ehtirasın və çılğınlığın təsiri altında olursunuzmu?
23. Sizin əhval – ruzhiyyəniz adətən üzün olurmu?
24. Sizin ağladığınız, daxili sarsıntı keçirdiyiniz vaxtlar olurmu?
25. Siz bir yerdə uzun müddət oturmaqda çətinlik çəkirsinizmi?
26. Sizə qarşı ədalətsizlik törədildikdə maraqlarınızı müdafiə edirsinizmi?
27. Siz hərdən lovğalıq edirsinizmi?
28. Siz zəruri hallarda ev heyvanını və ya quşu kəsə bilərsinizmi?
29. Sizi əşyaların səhv qoyuluşu qıjıqlandırırmı və siz onları düzəltməyə jan atırsınızmı?
30. Siz uşaqlıqda evdə tək qalmaqdan qorxurdunuzmu?
31. Sizin əhval – ruzhiyyəniz səbəbsiz yerə əksər hallarda korlanırmı?
32. Siz peşəkar və ya tədris fəaliyyətinizdə siz ən yaxşıların yaxşısı olmağı bajarmısınızmı?
33. Siz asanlıqla əsəbləşirsinizmi?
34. Siz hədən artıq şən ola bilərsinizmi?
35. Sizin bəxtəvər olduğunuz anlar olurmu?
36. Siz şənliklərdə konfransye rolunu oynaya bilərsinizmi?
37. Siz həyatınızda yalan danışmısınızmı?
38. Siz insanlara öz firinizi ifadə edə bilirsinizmi?
39. Siz qana sakit baxa bilirsinizmi?
40. Sizin məsuliyyətdaşıdığınız iş xoşunuza gəlirmi?
41. Siz ədalətsizlik ilə qarşılaşanları müdafiə etməyi bajarırsınızmı?
42. Siz tək – tənha qaranlıq yerə və ya qəbirstanlığa gedə bilərsinizmi?
43. Siz həddən artıq zəhmət tələb edən işdən yapışaraq onu sürətlə yerinə yetirməyə qadirsinizmi?
44. Siz ünsiyyətjilsinizmi?
45. Siz məktəbdə bədii qiraət ilə böyük həvəslə məşğul olmusunuzmu?
46. Siz uşaqlıqda evi tərk etmisinizmi?
47. Adətən siz nəqliyyatda yerinizi qojalara verirsinizmi?
48. Sizə həyat əksər hallarda ağır gəlirmi?
49. Sizin hər hansı bir münaqişədən dilxor olduğunuz vaxtlar olurmu və siz bndan sonra özünüzü ələ alıb işə gedə bilirsinizmi?
50. Sizin uğursuzluq zamanı yumor hissini qoruduğunuzu demək olarmı?
51. Siz kimin isə xətrinə dəydiyiniz zaman onunla barışmağa jan atırsınızmı?
52. Siz heyvanları sevirsinizmi?
53. Siz evdən gedərkən geriyə qayıdıb hansısa bir hadisənin baş verib – vermədiyini yoxlamısınızmı?
54. Sizi sizin il əvə ya qohumlarınız ilə bir xoşaəlməz hadisənin baş verməsi fikri narahat edibmi?
55. Sizin əhval – ruzhiyyəniz havadan asılı olurmu?
56. Böyük auditoriya qarşısında çıxış etmək sizin üçün çətindirmi?
57. Siz səbləşərək döyüşə bilərsinizmi?
58. Siz şənlənməyi sevirsinizmi?
59. Siz hə zaman düşündüyünüzü deyirsinizmi?
60. Siz peşmançılıq hissinin təsiri altında ümidsizlikə qapıla bilərsinizmi?
61. Sizi hər hansı bir işdə təşkilatçılıq rolu jəlb edirmi?
62. Hər hansıbir maneə ilə qarşılışdığınız zaman inadkarlıq nümayiş etdirirsinizmi?
63. İnsanların uğursuzluğu zamanı siz işdən həzz ala bilmisinizmi?
64. Siz hər hansı bir fajiəni seyr edərkən həyajandan ağlaya bilərsinizmi?
65. Keçmiş və ya indiki problemlər sizi yatmağa qoymurmu?
66. Məktəb illərində yoldaşlarınıza dəstək olaraq onlara köçürməyə izn vermisinizmi?
67. Siz qaranlıqda qəbirsanlaqdan tək keçə bilərsinizmi?
68. Siz düşünmədən artıq aldığınız pulu xəzinəyə qaytara bilərsinizmi?
69. Siz əşyaların yerində olmasına böyük əhəmiyyət verirsinizmi?
70. Siz yaxşı əhval – ruzhiyyədə yatdığınız zaman səhərlər siz bir neçə saat davam edən pis əhval – ruzhiyyədə oyana bilərsinizmi?
71. Siz yeni vəziyyətə asanlıqla uyğunlaşırsınızmı?
72. Sizdə baş fırlanmaları olurmu?
73. Siz əksər hallarda gülürsünüzmü?
74. Siz haqqında pis fikirdə oduğunuz insana digərlərinin bunu hiss etməyəjəyi şəkildə yaxşı yanaşa bilərsinizmi?
75. Siz hərəkətli insansınızmı?
76. Ədalətsizlik baş verərəkən siz əab çəkirsinizmi?
77. Siz təbiətsevərsinizmi?
78. Evdən gedərkən və ya yaatmağa uzanarkən siz kranın bağlı olduğunu, işığı və ya qapıloarı yoxlayırsınızmı?
79. Siz qorxaqsınızmı?
80. Spirti içki içib əhval – ruzhiyyənizi dəyişə bilərsinizmi?
81. Bədii yaradıjılıq dərnəklərində fəal şəkildə işqtirak edirsinizmi?
82. Bəzən siz evdən qaçmaq istəyirsinizmi?
83. Siz gələjəyə bədbin baxırsınızmı?
84. Sizdə xoş əhval – ruzhiyyədən pis əhval – ruzhiyyəyə keçid vaxtları olurmu?
85. Siz jəmiyyətə əyləndirərək məjlisin janı ola bilərsinizmi?
86. Siz kini və qəzəb hissini uzun müddət qoruyub saxlamağı bajarırsınızmı?
87. Siz uzun müddət başqalarının dərdinə həyan dura bilirsinizmi?
88. Ünvanınıza yönələn şikayətlər ilə razılaşa bilirsinizmi?
89. Məktəb illərində qaralamaya örə vərəqi köçürdüyünüz ünlər olubmu?
90. Siz insanlara etibar etməkdən çox onlara şübhə ilə yanaşırsınızmı?
91. Sizdə qorulu yuxular tez – tezmi olur?
92. Siz peronda dayandığınız zman qatarın altına və ya üçünjü mərtəbənin pənjərəsindən tullanmaq kimi hərəkətin üstündə düşünürsünüzmü?
93. Siz şən insanların məjlisində şən olursunuzmu?
94. Siz mürəkkəb problemlər haqqında düşünməyən və onlar ilə uzun müddət məşğul olmayan insansınızmı?
95. Spirtli içkinin təsiri altında gözlənilməz impulsiv hərəkətlər edə bilərsinizmi?
96. Söhbətlər zamanı siz danışmaqdan çox susursunuzmu?
97. Siz əylənmək üçün kimi isə təqlid edərkən şənlik ilə aludə olduğunuz üçün vaxtın nejə keçdiyini hiss etməmisinizmi?
Nəticələrin işlənib hazırlanması.
Tədqiqat Bakı dövlet ünüversiteti sosial elmler ve psixlogiya fakultesi III kurs telebeleri 1558- ci grupu üzerinde keçirilmişdir.Tədqiqatda iştirak edənlərin yaşları 19 – 21yaş arasında dəyişir.Tədqiqatda 10 telebeden hamısı iştirak edib. Tədqiqatda iştirak edənlərin 1 – i demonstrativ tip , 1 – i ilişib qalan tip, 2- si gipertim tip, 5 – i ekzaltiv tip , 3 – ü emotiv tip , 4 – ü tsiklotim tip aşkar olunmuşdur. Pedantik tip, oynanıq tip, distim tip , heyecanlı tiplerine bu telebelerde aşkar edilmemişdir.
Qrupun ekser faizi ekzaltiv tipdir. Ondan sonra en çox teşkil olan tsiklotim tip olmuşdur. Daha sonra emotiv tip olduğu aşkar edilmişdir.
Nəticələr aşağıdakı formula əsasən hesablanır
Bu suallara verilen «Bəli» «Xeyr» cavablarına esasen müxtelif ballar üzre hesaplar neticesinde telebenin hansı tipe malik olduğu müeyyen edilmişdir. Bu balların aşağıda verilmişdir.
Hipertimlik 3 1,12,25,36,50,61,75,85,10,23,48,83,96 –
Distimlik 3 10,23,48,83,96 34,58,73
Siklotimlik 3 6,20,31,44,55,70,80,93 –
Emosionallıq 3 3,14,52,64,77,87 28,39
Nümayişkarənəlik 2 7,21,24,32,45,49,71,74,81,94,97 56
Durğunluq 2 2,16,26,38,41,62,76,86,90 13,51
Pedantizm 2 4,15,19,29,43,53,65,69,78,89,92 40
Həyacan 3 17,30,42,54,79,91 5,67
Oyanma 3 8,22,33,46,57,72,82,95 –
Ekzaltirolluq 6 11,35,60,84
Nətice
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi
Psixologiya kafedrası
Ümumi psixologiya fənni üzrə
KURS İŞİ
MÖVZU: Xarakterin aksentuasiyası tipine malik tələbələrdə özünüqiymətlendirmənin və iddia səviyyəsinin öyrenilməsi
Tələbə:Şen Hacı
III kurs, qrup 1558a
Kafedra müdiri: AMEA-nın müxbüzvi,prof.B.H.Əliyev
Elmi rəhbər:dos.R.H.Qədirova
BAKI-2010
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ………………………………………………………………………………………………………………………………. 3
Ι FƏSİL. Xarakter haqqında ümumi anlayış
1.1 xarakterin psixoloji mahiyyeti …………………………………………. 4
1.2 xarakterin quruluşu …………………………………………………………5
1.3 Xarakter haqqındatəlimlər ……………………………………………….6
II FƏSİL. Xarakter ve şəxsiyyət
2.1 Xarakter haqqında ümumi anlayış ……………………………………………11
2.2 Xarakterin aksentuasiyası …………………………………………………………12
2.3Xarakterin aksentuasiyası tipine malik tələbələrdə özünüqiymətlendirmənin və iddia səviyyəsinin öyrenilməsi haqqında psixoloji tətqiqad…………………………………………………………………………….18
NƏTİCƏ………………………………………………………………………………………..25
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI………………………………………………………………..28
Giriş
Xarakter insanın ən başlıca ferdi-psixoloji xüsusiyyetlerinden biridir. İnsanlar özlerinin xarakterine göre bir-birinden ferqlənirler. Onlar həmişə bir-birlərinin xarakterine böyük əhəmiyyət verir, özlərinin davranışlarında biri digerinin xarakterini nəzərə alırlar. Her bir adamın şexsiyyət kimi fərdi xüsiyyetləri vardır. Qədim zamanlardan başlayaraq xarakter problemi filosofların, moralistlerin, şairlerin , həkimlərin, pedaqoqların diqqətini cəlb etmişdir. Qedim yununistanda aristotelin sevimli şagirdi tofrastın”etik xarakterler” traktatı bir çox əsərler boyu meşhur olmuşdur. Orta əsərlərdə, xüsusilə, 17-18 əsrlərdə monten, labıryurer, laloşfuq kimi mütefekkirlerin traqtarlarında müxtelif insan tipleri ustalıqla tesvir olunmuşdur. Meşhur Azerbaycan alimi Məhəmməd tusinin “exlaqi-nasir” əsəri de insan xarakterleri sahesinde ince müşahidələrlə zengindir. Xarakter problemine filosofların, exlaq nəzəriyyəçilərinin, pedaqoqların ve s. diqqet yetirmesi hec de tesadüfi deyildir. Xarakter insanların birbirlerini tanıması, başqa sözle ünsiyyət problemi idi. Çox maraqlıdır ki, bütün dövrlərde başqa adamı tanımaq, onun xarakterini müəyyən etmək psixoloji maharetin əsas elaməti həsab olunmuşdur.
Xarakterin aksentuasiyası dedikdə ise insan xarakterinin həddindən artıq özünü göstərməsidir. İfadə dərəcəsinə görə bu açıq və gizli mərhələdən ibarət olur. Xarakterin aksentuasiyası konkret situasiyadan, bazar mühitindən, həm də işçinin psixoz, nevroz vəziyyətindən, pataloji davranış pozulmalarından asılı olur.
Aksentuasiya latınca vurğu demektir. Biz adeten danışanda her hansı bir fikri nezere çarpdırmaq üçün müeyyen bir sözü xüsusi vurğu ile deyirik. Xarakterin aksentuasiyasında da onun ayrı-ayrı elametlerinin heddinden artıq güclenmesi neticesinde daha keskin suretde nezere çarpması başa düşülür. 60- cı illerin sonunda alman alimi K.Leonqardın teklif etdiyi şexsiyeyyetin aksentuasiyası termini müasir psixiatriyada ve psixologiyada daha geniş yayılmışdır. Bir ceheti deqiqleşdirek: Qerb psixologiyasında çox vaxt şəxsiyəyyətlə xarakter eynileşdirir. Halbuki xaraktere nisbətən şexsiyəyyət son dərəcə mürekəkb anlayışdır.
Fəsil.1. Xarakter haqqında ümumi anlayış
1.1. XARAKTERİN PSİXOLOJİ MAHİYYETİ
İnsanları birbirinden ferqlendiren şeysiyyetin davamlı ferdi psixi xasselerinden biri de xarakterlerdir. Adeten, insanları birbirinden ferqlendirerken onların xasiyyetini, xarakterini ön plana çekirler. Bu bakımdan yunanca ‘xarakter’,’ möhür’,’ naxış’ menasını bildirir. Xarakter bir növ insanın yalnız özünemexsus davranış formasını eks etdirir. Onun en mühüm ceheti ondan ibaretdir ki, xarakter şexsiyyetin her cür xüssiyyetlerini deyil, mühüm ve davamlı ferdi xususiyyetlerinin mecnusunu özünde eks etdirir. Diğer terefden xarakteri bir psixi fenomen kimi ferqlendiren başlıca cehet ondan ibaretdir ki, o hemişe fealiyyet ve ünsiyyet prosesinde ,insanın onu ehate eden gerçek aleme ve insanlara münesebetde tezahür edir. Xarakter heyatda qazanılmış davranış formasıdır. Heç kim anadan tenbel veya işgüzar, kobud veya mehriban , qeddar veya humanist, seliqeli veya pinti, tevazükar doğulmur. Bu kimi keyfiyyetleri heyat prosesinde, tipik şeraitin, telim ve terbiyenin tesiri altında elde edir. Hemin elametler kimi formalaşır ve tipik şeraitde derhal özünü göstermeye başlayır.
Bütün bunlarla yanaşı olaraq insan xarakteri onun dünyagörüşü ve eqidesile de sıx bağlıdır. İnsanın münasibetler sistemini teşkil eden dünyagörüşü ve eqidesi ister-istemez onun xarakter elametlerinin formalaşmasına zemin yaradır. Adeten, xarakter formalaşdıqdan sonra bu veya diger davranış terzini heyata keçirmeye tehrik edir.
Konkret şexsiyyet üçün tipik olan fealiyyet ve ünsiyyet prosesinde formalaşan ve tezahür eden, tipik şeraitde üze çıxan ve şexsiyeyyetin bu şeraite olan münasibeti ile müeyyen edilen özünemexsus ferdi psixoloji xüsiyyetlerinin mecmusuna xarakter deyilir.
Psixoloqların apardıkları tetqiqatlar bele bir neticeye gelmeye imkan vermişdir ki, şexsiyyetin münasibetleri xarakter elametlerinin ferdi özünemexsusluğunu iki cehetden müeyyenleşdirir. Birinci , insanın düşdüyü her tipik şeraitde emosional heyecanların ferdi özünemexsusluğu şexsiyeyyetin münasibetlerinden asılıdır. Heyati faklar xarakterin her bir xüsiyyetinin mehz bu cür tipik şeraitde özünü büruze verdiğini gösterir. İkincisi, her bir tipik şeraitde şexsiyeyyetin tezahür eden davranış formasının özünemexsus ferdi xususiyyetleri de onun münasibetinden asılıdır.
1. 2. Xarakterin quruluşu və xarakter əlamətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi .
Heyati faktlardan göründüyü kimi, insan xarakteri çoxcehetli xüsiyyette maliktir. İnsan xarakterinde müxtelif özünemexsus elametleri müşahide etmek mümkündür. Bu elametler birbirinden ayrı , tecrid olunmuş şekilde değil, vehdet halında birleşerek xarakterin vahid strukturunu yaradır.
Xarakterin strukturunda olan elametler birbiriyle qanunauyğun şekilde bağlıdır. Tecrübe gösterir ki, eger insan qorxadırsa o düşünmeye bele bir esas verir ki, hemin adam teşebbüskarlıq, qetiyyetlilik ve ve müsteqillik, eliaçıqlıq keyfiyyetlerine malik olabilmez. Bununla bele xarakterce qorxaq olan adamda mütleq sünilik ve yaltaqlıq, konformluq, acgözlük, xesislik, satqınlığa hazır olmaq, inamsızlıq ves.. elametler özünü gösterecektir. Lakin bu zaman hemin elametler arasında qorqaqlıq üstünlük teşkil edecektir.
Xarakter elametleri içerisinde bezileri esas aparıcı elamet kimi özünü gösterecek ve bütün komplekslerin tezahürünün inkişafına istiqamet verecekdir. Bununla yanaşı olaraq xarakterde ikinci dereceli elametler de mövcud olur ki, onlar bir halda esas elametlerle uyğunlaşa bilmir.
Xarakter elametleri şexsiyeyyetin müxtelif münasibetler ile müeyyen edilen xasseler sistemine malikdir. Bu münasibetler eyni zamanda xarakterin mühüm elametlerini tesnif etmek üçün esas rol oynayır. Bu baxımdan şexsiyeyyetin münasibetler sistemini ve xarakter elametlerini aşağıdaki şekilde qrublandırmak olar:
1. insanın başka adamlara: doğma ve yaxın adamlara, tehsil ve iş yoldaşlarına, tanıdığı ve az tanıdığı adamlara münasibetde ifade olunan xarakter elametleri. Bunlara sedaqetlilik, prinsipliği, ve prinsipsizliği, ünsiyyet ve qapalılıq, doğruculuk ve yalançılıq, merifetlilik ve kobudluq, qayğıkeşlik ve laqeydlik ve s. aid etmek olar.
2. İnsanın özünün özüne münasibetini bildiren xarakter elametleri. Bunlara hessiyyet öz gücünü inam ve inamsızlıq ,şöhretperestlik, lovğalıq, tevazükarlıq, özü haqqında yüksek fikirde olmaq ve s. aid etmek olar.
3. Emeye münasibetde özünü gösteren xarakter elametleri. Bunlara vicdanlılıq, emekseverlik, tenbellik,teşebbüskarlıq, işe mesuliyyetli ve mesuliyyetsiz münasibet, ciddilik ve s. aid etmek olar.
4. İnsanın eşyalara münasibetini ifade eden xarakter elametleri. Bunlara seliqelilik veya pintilik, eşyalara qayğılı ve qayğısız münasibet ve s. aid etmek olar.
1. 3. Xarakter haqqında təlimlər
Xarakter tetqiq etmek cehdleri hele qedim zamanlardan olmuşdur. Xarakterin tesnifatı üzre ilk cehd Platon a mexsusdur. O etik prinsipler esasında xarakterin tipologiyasını yaratmışdır. Qedim yunan edebiyyatında Afina cemiyyetinde yayılmış xarakter tipologiyasını Teofrast tesvir etmişdir. Xarakterin tetqiqatına zahiri görünüşün onun müeyyen şexsiyeyyet tipine mexsusluğu arasında bağlılıq hakkında elm-fizioqnomika ehemiyyetli derecede tesir göstermişdir.
XIX esrin birinci yarısında xarakter haqqında elm yaranmağa başla.dı. Frenologiyanın yaradıcısı Qall insan xararkterini teşekkül tapdığı 27 elementar psixi xüsiyyetleri sadalayır, onların arasaında artıq töreme instinkti, övlada mehebbet, bağlılıq, dostluq, dağıdıcı instinknt, mübarizeye ve özünümüdafieye meyilliği qeyd etmek olar.
XIX esrin sonlarında xarakter problemleri üzre ilk maraqlı eserler kimi: F.Cordon un “ insanın geneologiya ve bedeni nöqteyi nezerden xarakter” ve F.Polan ın “ xarakterin psixologiyası” kitapları meydana gelir.
XX esrin evvellerinde A.F.Lazorski ilk defe olaraq tekçe insanın subyektiv xüsiyyetlerini değil hemde onun dünyagörüşünü”ictimai baxışlarını” nezere alan xarakterin psixososial tesnifatını yaratmağı teklif etdi.Lazorski insanın etraf mühite uyğunlaşma derecesinden ve etraf mühitin insana hansı derecede tezyiq föstermesinden asılı olaraq üç psixoloji seviyyeye ayırt edirdi: aşağı seviyye- kifayet qeder uyğunlaşma olamayan insanlar ; orta seviyye- et raf mühitte öz yerini tapabilen ve ondan öz meqsedi üçün istifade edebilen insanlar; ali seviyye- yaradıcı seviyyedir. O, etraf mühiti değiştirmye çalışan insandır. Bu üç uyğunlaşma ve üstünlük seviyyelerini nezere alma esasında Lazorski xarakterin aşağıdaki tesnifatını vermişdir:
Aşağı seviyye: 1) ağıllı tip ; 2) affektiv tip(hereketli, hissiyatlı,xeyalperest ) 3) feal tip(impulsiv,enerjili,itaetkar,feal,inadkar).
Orta seviyye: 1) praktik olmayan nezeriyyeçiler, idealistler( alimler, ressamlar, dini perestler); 2) praktikler – realistler, alturistler, ictimaiyetçiler,hökümlüler, evdarlar.
Ali seviyye: bu insanlara şuurluluq, ruhi duyğuların uzlaşması, ali insani ideallar xasdır. Sonraki tetqiqatlar xarakterin daha deqiq anlaşılmasına getirib çıxardı.
Ferdi xarakterin tipologiyasını tehlil eden Z.Freyd xarakterin strukturu ideyasını esas götürerek sübut edir ki, müeyyen elametlerden esas xarakterin formalaşdırılması formulunu çıxarrtmak olar, hemde nezere almaq lazımdır ki, daimi elametler ya deyişilmeyen ilkin impulsları ya da onların sublimasıyasını veya onların yaratdığı reaktiv töremelerini temsil edir. Erken uşaqlığın xüsiyyetleri, psixoseksual merhelenin inkişaf etmesinin spesifikası, müeyyen psikoseksual merhelenin tespit edilmesi insanın xarakterinin xüsiyyetlerini şertlendirir. Freyd xarakteri oral-passiv, oral-tecavüzkar, anal -xaraktere, genital xaraktere ayırırdı.
Müasir psixoanalitikler xüsusile A.Louenin tipoloji modelinde xarakterin aşağıdaki tiplerini ayırırlar: aral, mazoxist,esebi, fallik-narsis, şizoid.
A.Louen xarakter anlayışını yalnız pataloji hallarla mehdudlaştırmadığı teklif edirdi. İnsan- eger onun tipik davranış vasiteleri, yeni xarakteri yoxdursa o sağlamdır. Bu o demektir ki, o real hayatta şeraitin müeyyen teleblerine uyğunlaşaraq özünü çox gözlenilmez aparır. Müasir amerika psixologiyasında xarakterin iki alternativ terefinden istifade olunur: “xarakter-şexsiyyetin exlaqi ve menevi baxışıdır”; “xarakter- şexsiyeyyetin sübutlara nöqteyi-nezeridir.”
R.Kettel şexsiyeyyetin esas amilleri arasında güc ve zeifliyi qeyd edirdi. Onun funksiyası “ali-men”in gücü sert ve prinsipial hereket eden insanın iradesinin gücünü, ali men in zeifliyi ise öz hereketlerinde qeyri sabit olan insanın iradesinin zeifliyini bildirmekten ibaretdir. Kettel e göre xarakter – insanın müeyyen münasibetlerde davranışında özünü büruze veren şexsiyeyyetin elde etdiyi daha sabit zeruri xususiyyetlerinin ferdi uyğunluğudur. Bunlar aşağıdakılardır:
1. özüne münasibet ( telebkarlığın, tenqidin , özünüqiymetlendirmenin derecesi)
2. Başqalarına münasibet ( ferdilik veya kollektivçilik, eqoizm, alturizm, qeddarlıq, xeyirxahlıq, laqeydlik, hessaslıq,kobudluq ve s.)
3. Tapşırılan işe münasibet ( tenbellik veya işgüzarlıq, seliqelilik veya pintilik, mesuliyyetli veya mesuliyyetsiz, teşkilatçılıq ve s.)
4. varakterde iradi keyfiyyetler de öz eksini tapır: çetinlikleri, menevi ve fiziki ağrıları def etmeye hazır olmaq, serbestliyin, intizamın dereceleri.
Xarakterin ayrı-ayrı xususiyyeteri birbirinden asılıdır ve birbirile sıx bağlıdır. Xarakterin elametleri dedikde insan şexsiyeyyetinin bu veya başka xüsiyyetleri başa düşülür. Bu xüsiyyetler insanın müxtelif fealiyyet növlerinde sistemli şekilde özünü büruze verir ve bunlara göre müeyyen şeraitde şexsiyeyyetin etdiyi hereketleri qiymetlendirmek olar. Elametlerin birinci qrupuna şexsiyeyyetin istiqametini ifade eden xüsiyyetler xüsiyyetler etraf mühite münasibetler ve bu münasibetleri heyata keçirmenin ferdi- özünemexsus vasitelerini temsil eden sistem daxildir. İkinci qrupa xarakterin intellektual, iradi ve emosional xüsiyyetleri daxildir.
Xarakterin tiplerinin başka tesnifatları da var. meselen, insanın heyata , cemiyyete, menevi deyerlere münasibeti esasında qurulmuş xarakter tipologiyası çox meşhurdur. Onun müellifi bu tipologiyanı xarakterin sosial tipologiyası adlandırılan E.Frommdur. E.Fromm adamları bir şexsiyeyyet kimi dörd tipe ayırır : mazoxist, sadist,konformist, tenha.
E.Fromm fikrince mazoxist tipe malik olan adam uğursuzluqlarla qarşılaşılan adamdır. Bu uğursuzluqda o yalnız özünü günahkar sayır.
Sadist tip öz uğursuzluqlarının sebebini özünde deyil, başka adamlarda , cemiyyetde görür. O, adamalrı ve dünyanı düşman kimi qavrayır ve onları mehv etmeye cehd gösterir. Daima hakimiyyete hökmranlığa, ezmeye dağıtmaya can atır.
Konformist tip umumi kütleye qarışır. Başkaları nece diyirse onlar kimi olmaya onlardan ferqlenmmeye çalışır. O, hemişe mövcud şeraite uyğunlaşır.
Tenha tip hemişe mübarizede cemiyyetden uzaqlaşır, stiasiyadan kenar olmağa, ondan kaçmaya çalışır.
K.Junq terefinden ireli sürülmüş ekstravert ve introvert tipli xarakterlerin tesnifatını geniş ayırmıştır. Ekstravertlere coşkunluq,teşebbüskarlıq, uyuşqanlıq, ünsiyyetlilik xasdır.introvertler üçün öz daxili aleminde başverenlerde şexsi maraqlarını gütmesi, ünsiyyetsiz, qapalı, özünü tehlile meyl, uyğunlaşmada çetinlik çekmek xarakterikdir. Hemçinin xarakaterik konform ve serbest, hakim ve itaetkar, normativ ve anarxist tiplere ayırmak olar.
Psixoloq S.Mecidovanın işlyib hazırladığı tipologiya( 69) adlanan xarakaterin tipologiyası da maraq doğurur. Bu tipologiyanın şexsiyeyyetinin özünü derk etmesinin seviyyeleridir. Onun terefinden insanın inkişafının teqamül merhelelerini ifade eden özüne derrkin üç seviyyesi ayrılmışdır. Özünederkin birinci seviyyesine aid olan insanlar aşağıdakı xüsiyyetlerle xarakaterize olunurlar: egosentrizle, meyyarlarından birinin – “ menim – menimki olmayan” münasibetler sistemi olan etraf alemin ferqli qebul edilmesiyle: herşeye qarşı istehlaqçı, eşyavi münasibetle; meneviyyet üzerinde bütün maddi olanın hakimliğyle.
Özünederkin ikinci seviyyesinde olan insanlar onunla xarakaterize olunur ki, soğukluğun , egosentrizmin yerine birliğin ve cemiyyetin müeyyen hissesiyle tamlığın derk edilmesi gelir. Köhne qalıq kimi saxlanan, etraf mühitin ( menim) – ( menim olmayana) ayrılmasına yeni ferqlendirme genişlenir. Şexsiyeyyetin zamanı menim , mevcudluğunun real zamanından kenara çıxarak bizim mevcud olduğu zamanlar daxil olur.
Özünederkin üçüncü seviyyesinin esas xarakateristiqası – ferqlendirmenin olmaması, mekan zaman sonmsuzluğu etraf aleme qarşılıqlı münasibetlerin derk edilmesi, onun birliğinin qebul edilmesi , güclü şexsiyeyyetin başkalarıyla konkret münasibetlerinin olmaması , ümumbeşeri menevi prinsiplere emel etmekdir.
Demek olar ki , tipologiyanın bütün müellifleri qeyd edirler ki, xarakter az ya da çox ifade edile biler. Eger xarakaterlerinin tezahürlerinin intensivliğini gösteren oks tesevvür etsek, onda aşağıdakı üç zonanı qeyd etmek olar : tamamile ( normal) xarakaterler zonası, seçilen xarakterler zonası ( aksentuasiyalı xarakterler adını alır ) ve güclü deyişikliye meruz qalmış yeni psixopatiyalı xarakaterler zonası. Birinci ve ikinci zonalar normaya uyğundur,ücüncü zona ise,xarakterin zonasına aiddir.Müvafıg olaraq xarakterin aksentuasiyasını normanı son variantları kimi nezerden kecirirler.Onlarda öz növbesinde aşkar ve gizli aksentuasiyalara bölünürler.Aksentusiyalı patoloji ve normal xarakterler arasında ferq cox ciddir.İkinci ve ücüncü zonalar ayıran elametlerin bir terefinden ümumi psixologiyaya mexsus ferqler durur.Elbette xarakter cox yıgcam seslenir.Buna baxmayaraq,onu xarakterin intevsliyi mehverinde texmili olaraq lokallaşdırmaya imkan veren meyarlar mövcuddur.
Bu meyarlar üçdür ve onlar Gannuşkin-kerbikovun”psixopatiyanın meyarları” kimi meşhurdur.Xarakteri patoloji hesap etmek, yeni psixopatiya kimi qiymetlendirmek olar.A.E.L.Lickonun fikrince bu ilk elamet ataalar sözünde yaxsi misal getirir” nece gelipsense ele de gedeceksin”. İkinci elamet-xarakterin umümilik elametidir; psixopatiyalarda xarakterin eyni bir xususiyyetine her yerde rast gelinir:Evde, işde,isterahet ederken, ve tanışlarında özgelerinde arasında.Eger insan evde bir cür, adamlar arasında başqa cürdürse o psikopat deildir.Nehayet,ücüncü demek olar ki psikopatiyanın en güclü elameti sosyal uygunsuzlukdur.
Bu elamet ondan ibaretdir ki insan daima heyati çetinliklerle karşılaşır.
Normal xarakterlerin son variantları kimi xarakaterikterin aksentuasiyasına geldik de ise,bu xarakaterik insanlar icinde bezi problemler ve çetinlikler xarakateriktir.Buna göre de hem terminin özü,hemde aksentuasiyalı xarakaterikterin ilk tedgigatları psixiatırların eserlerinde ilk defa işlenib. Herhalde aksentuasiyalı xarakaterikterin problemleri belki de daha cox umümi psixologiyaya aiddir.
Meşhur alman psixiatrı K.laungardın fikrince %20-50 insanlarda xarakaterikterin elametleri o geder keskinleşir ki mübahiselere ve esb pozuntusuna getirip cıxarır. Xarakaterikterin aksentuasiyası onun ayrı ayru xususiyyetinin, digerlerinin eksine olarak inkişafına şişirdilmesidir.Ve onun neticesinde ise etrafdaki adamlarla karşılıklı elageni çetinleşdirir. Launqard aksentuasiyasının 12 tipini ayırır.
Xarakaterikterin aksentuasiyasına daha cox yeniyetmelerde ve genclerde rast gelinir ”%50-80”.
Leonqard aksentuasiya tiplerinin aşağıdaki tiplerini vermişdir.
1. Gipertim tip – bu tipe mensub olan adamlar heddinden artıq temasda olmağı sevmekle, ifadeli jest, mimika ve ve pantomimikaları, çox danışan, azdanışan, başladıqları söhbetten spontan şekilde uzaqlaşmaları, hemişe birinci olaraq konflikt yaratmaqla ferqlenirler. Müspet cehetlerine geldikte bu cür adamlar, hemsöhbeti celb eden , optimist , teşebbüskar olurlar. Onlar çetin işi , tenhalığı sevmirler.
2. Distim tip – onlar üçün zeif temas az danışmaq, pessimist ehval ruhiyenin üstünlüğü xarakterik haldır. Konflikte az girir, qapalı heyat keçirmeye meyiilldirler. Onlarla dosluq edeni sevir, ona tabe olmağa hazırdırlar. Ciddiliği , heqiqeti sevirler. Passivistlik, lenglik, ferdicilik onlar üçün xarakaterik haldır.
3. Tsikloid tip – bunlara ehvali ruhiyenin tez-tez deyişmesi xarakateriktir ve bunun neticesinde etrafdakılarla ünsiyyet qaydaları değişir, ehvalları yaxşı olduqda ünsiyyetli, pis olduqda ünsiyyetsiz olurlar.
4. Tesirlenen ( qıcıqlanan ) tip – ünsiyyetde temas az hevesliliğe, mübahiselere ve söyüşe meyiilldirler.
5. Lengiyen tip – orta ünsiyyet, öyüd- nesihet vermeye meyillilik, az danışan, bezen hetten artık özüne güvenen, kıskanc, şöhretperest, yakınlarına ve işçilerine teleb ireli süren.
6. Pedant ( xırdaçı ) – münaqişeye çox az halda girişir. Mübahiselerde passiv mövqe tutur. İşde özünü bürokrat kimi aparır. Seliqeli, ciddi eyni zamanda konflikte meyillik xususiyyeterine malikdir.
7. Heyecanlı tip – ünsiyyeti sevmir, özüne inamsızlıq, qorxaqlıq gösterir, qemgin ehvali ruhiyede olur. Az halda münaqişede olurlar. Dostluğa özünütenqide , işgüzarlığa meyillidirler.
8. Emativ tip – seçtiği çox az adamla ünsiyyetde olmağa üstün tutur. Nadir hallarda mübahiseye girişir. Hedden artık hessas ve ağlağandır.
9. Nümayişkar tip – ünsiyyetlidir , liderliğe can atır, hakimiyyete ve terife çox heveslidir. İnsanlara yüksek uyğunlaşmağa qabiliyyetini ve bununla birlikte xüdbinlik ,ikiüzlülük, lovqalıq, intriqalara meyilini nümayiş etdirir.
10. Coşkun tip – yüksek ünsiyyetlilik bacarığı, çox danışan( qeybetçi ) , tez-tez aşıq olmaq onlar üçün xasdır. Onlar alturistdirler, üreği yumuşaqdırlar, hisslerinde semimi ve acıqdırlar.
11. Ekstravert tip – ünsiyyetlidirler, onların çoxlu dostları var, çox danışırlar, her bir melumatı müzakire etmeyi xoşlayırlar. Tez-tez liderliği başkalarına verirler. İtaet p – etmeyi ve kölgede kalmayı üstün tuturlar, tez tesire düşürler, yüngül xasiyyetlidirler, eğlencelere, dedikodulara meyilldirler.
12. İntrovert tip – az temaslıdır, qapalıdır, xeyalperverdir, filozofluğa meyiilldirler. Hemçinin bu insanlar tekliği sevirler. Prinsipiallıq ve temkinlilik cezbedici xüsiyyetlere malikdirler. Xoşagelmez xüsusiyyetleri bunlardır : inadkarlıq, tefekkürde lenglik, öz ideyalarına( hetta sehv olsa bele ) inadkarcasına müdafie etmek. Sonralar yeniyetmelerde xarakaterin aksentuasiyasının tesnifatını A.E.Liçko(1983) vermişdir. Bunlar aşağıdakılardır:
1. Gipertim tip – hereketlidir, ünsiyyetlidir, şuluqluğa meyilldirler, onların ehvalı hemişe yüksek olur. Tez-tez konflikte girirler. Onlar çox şeye heves gösterirler lakin axıra qeder çatdırmırlar.
2. Tsikloid tip – tez qıcıqlanır, fealiyyetsizliğe meyilldirler, ehvalı tez-tez deyişir Evde tek qalmağa üstünlük verirler.
3. Qerarsız tip – evhalı ruhiyyesi tez -tez deyişir hem de daha çox gözlenilmez suretde deyişir.
4. Astenonevrotik – bu tip hedden artıq vasvasılığı, şiltaqlığı, yoruculuğu ve tündmecazlığı ile xarakaterize olunur.
5. Senzitiv tip- o, herşeye qarşı yüksek hessaslığı gösterir. Bu yeniyetmeler büyük meclisleri ve hereketli oyunları sevmirler, onlar hem de qorxaq ve utanqancdırlar.
6. Psixoastenik tip – bu yeniyetmeler intellektin erken ve sürekli inkişafıyla düşünce ve xeyallara dalmaqla xarakaterize olunurlar. Buna baxmayaraq onlar çox vaxt işde değil sözde güclü olurlar, özüneinam qerarsızlıqla uyğunlaşır. Tanış adamlar arasında özlerini daha yaxşı hissedirler.
7. Şizoid tip – esas xüsiyyetlerden biri qapalılıqdır. Onların iç dünyası müxtelif fantaziyalarla zengindir. Hisslerini büruze vermekte onlar kifayet qeder temkinlidirler. Heç de hemişe etrafdakılar onları başa düşmezler. Qaradinmez , bir iş olanda özünü kenara çekendir.
8. Epileptoid tip – bu tipli yeniyetmeler tez- tez ağlayırlar, etrafdakıları tenge getirirler, xüsusile erken uşaqlıqda. Liçkonun qeyd etdiği kimi bu uşaqlar hemçinin heyvanlara ezab vermeyi , özlerinden balacalara sataşmağı, kömeksizlere lakap koymağı sevirler. Uşaq komponiyalarında özlerini diktator kimi aparırlar. Onların tipik xüsiyyetleri – qeddarlıq, hökmranlıq, özünevurğunluqdur.
9. İsteroid tip – bu tipin esas elametleri – egosentrizm, şexsen özüne daima diqqet duyğusudur. Bu cür yeniyetmelerde teztez şiltaqlığa , özünügöstermeye, tiyatrlığa meyl özünü büruze verir. Onlar üçün her terefin diqqetini çekmek ve öz ünvanına una meftun olduqlarını terifledikleri işitmek en zeruri ehtiyaçlarına çevrilir.
10. Qeyri- sabit – bu tipi hemişe sehv olaraq zeif iradeli kütleden seçilmeyen bir tip kimi xarakaterize olunur. Onlarda eğlencelere böyğk heves meyl özünügösterir. ,
11. Konform tip – bu tipe aid olan yeniyetmeler herhansı avtoritete sözsüz nümayiş gösterirler ( hamı nece mende ele ) ideyasını esas götürürler. Öz sexsi maraqları namine yoldaşlarını satmağa hazırdırlar, can atırlar.
Fəsil.2 . Xarakter ve şəxsiyyət
2. 1. Xarakter haqqında ümumi anlayış
Xarakterin tiplerinin mövcud olan bütün kompsesiyalarının cox ciddi bir çatışmazlıgı var. mesele ondandır ki herbir insan ferddir ve hec de hemişe müeyyen bir tipe aid edilmeye biler. Cox vaxt eyni insanda xarakaterik en müxtelif elametleri kifayet kadar inkişaf etmiş olur.praktik olarak xarakaterikteri düzgün en müktelif qebilden olan xususiyyetlerini birleşmesini tapmakl olar.
Başqa cür desek onlarda bütöv şekilde hem xarakaterikterin hem de şexsiyeyyetin xususiyyetleri mövcuddur. Mesele şizoidlerin xarakateriktkasını vererken E.KRECMER formal, yeni davranışın yönümünde asılı olmayan(xarakterin xususiyyetleri):ünsiyyetsizlik,temkinlilik, ciddilik, qorxaqlık kimi xususiyyetleri , öbür terefden ise daha mezmunlu, şexs esaslı”insanları xoşbext etmeye çalışmak”,”nezerriyebaz prinsiplere meyl”,”sarsılmayan eqide möhkemliyi”,”baxışlarının temizliyi”, öz ideyaları ugrunda mübarizeye metin olarak çalışmak ves.. kimi xususiyyetleri sıralayır.
P.B.Ganuşkinin paranoyalı tiplere verdigi tesvirde hemcinin psixoloji xarakaterikaları-dinamikliyinde tutmuş dünyagörüşü qeder xususiyyetlerini tapmak olar. Bu cür misalları çogaltmak da olar. Xarakaterin tiplerinin tesvirine daxil olan müktelif tipli elametler tamamile tabidir, ama Gippinreyterin fikrince xarakaterikterin tam, tesvirlerini geniş tehlile ehtiyacı var,lakin xarakaterikterin tesvirinin müellifleri bunu etmirler.
Psixoloji edebiyyatında şexsiyeyyetin xarakateriklerini formalaşması haqqında umümi nezeriyyelerin işlenib hazırlanması haqqında degerli tecrübeler var. Buna biz texminen yüz il bundan evvel yazılmış A.F.Lazorskinin esrlerinde rast gelirik.Lazorski
“endokpsixika ve ekzopsixika” anlayışlarını tesdiq etmişdir. Endokpsixika dedik de o xarakater, temperament ve eqli qabiliyyetlerinde qebul edildigi daxili psixi funksiyaların mecmusunu nezerde tutur. Şexsiyyetin münasibetini tebiete, cemiyyete, menevi degerlere münasiplerini cemini ise o ekzopsixikaya aid etmeyi teklif edir. Şexsiyeyyetin yetkinliyini müktelif derecelerini nezerden keçirerek lazorski üç seviyye ayırır. Bunlar aşagı,orta ve yüksek seviyyeye ayırır. Seviyyeler arasında esas fergin ise endokpsixikadan ekzopsixikaya keçid de görür.
Aşağı seviyyenin nümayendelerini lazorski aşağıdakı tiplere bölür: “ derrakeli”, “ tez qızışan”, “feal”, ehtimal ki burada tesnifat müeyyen şexslerin nece hareket etdikleri ve nece yaşadıklarının elametlerine göre aparılır. Müellif ali seviyyeli insanların aparıcı fealiyyet növlerinde iştirakına göre müeyyen edilir. Ali seviyye aid olan şexsler, neye asıl meyilli olduqlarını ( meselen, biliye, gözelliye, alturizme ) tez müeyyen edilir.
Belelikle demek olar ki, aşağı seviyyeden ali seviyyeye geçerken Lazorski, insan şexsiyeyyetinin xarakater elametlerini şexsiyeyyetin xüsiyyetleriyle evez edir.
2. 2. Xarakterin aksentuasiyası
Xarakter elametleri müxtelif ve çox cehetli olsa da, ekser hallarda onların biri veya bir neçesi insanın davranış ve reftarından daha qabarıq şekilde özünü gösterir. İnsanlar birbirlerini xarakaterize ederken bu ceheti adeten nezere alırlar : biz herhansı bir şexsi ( mehriban ) veya ( kobud) qiymetlendirende onu müyyen bir xarakter elametini nezere çatdırırıq. Lakin bir sıra hallarda bu veya diğer xarakaterinin daha ifrat formalarda özünü gösterir. Adamlar bele hallarla rastlaşanda: ( bu ki, emelli başlı deliymiş), “ hiç bele qeribe adam görmemişim”, “ bele de adam olar” öz teccüblerini gizletmirler. Bele müşahideler ne derecede doğrudur. Elmi baxımdan nece izah etmek olar? Herhansı bir xarakter elameti normada müxtelif variantlarda tezahürler edir. Lakin öz-özlüyünde normal olan bir xarakater elametinin adi variantları adeten diqqeti celb etmir. Kenar variantları ise adamlarda neise qeyri adi teessürat yaradır. Psixiatria da xarakaterin kenar variantlarını ifade etmek üçün müxtelif dövrlerde istifade olunmuşdur. 60-cı illerin sonlarında alman alimi K.Leongardın teklif etdiği şexsiyyetin aksentuasiyası terimini müasir psixiatriada ve psixologiyada daha geniş yayılmışdır.qerb psixologiyasında çox vaxt şexsiyeyyetle xarakater eynileşdirir. Halbuki xarakatere nisbeten şexsiyeyyet son derece mürekkeb anlayışdır. K.Laungardın tesvirlerinde de eslinde söhbet mehz xarakater tipleri hakkında gedir. Bu menada da psixologiyada xarakaterin aksentuasiyası terminden istifade olunur.
Aksentuasiyası latınca vurğu demektir. Biz adeten danışanda herhangi bir fikri nezere çarptırmak üçün müeyyen bir sözü xüsusi vurğu ile deyirik. Xarakterin aksentuasiyası dedikte de onun ayrı ayrı elametlerını heddınden artıg güclenmesi netıcesinde daha keskin suretde nezere çatması başa düşülür.
Xarakterin aksentuasiyası tipleri psikopatiyanın tiplerine çox oxşayır ve hetta bezen gismen onlara uyğun gelir. Lakin onları eynileşdirmek ciddi sehv olardı.
Xarakaterin aksentuasiyası ile psikopatiya arasındaki fergleri meşhur rus psixiatırları P.B.Ganuşkinin ve O.V.Kerbıkovun diagnostik meyarlarına esasen müeyyen edirler. Psixopatiya xarakaterin anomaliyasıdır. Gannuşkin ve Kerbikovun diagnostik meyarlarına göre onun üç esas elametı vardır :
1. patoloji xarakater elametlerınin ümumiliği – onlar ferdin psixi simasının bütünlükte müeyyen edir. Psixopatın xarakater tipi istenilen şeraitde- aile de,mektebde, hemyaşıt uşaglar ve yaşlılarla, emekte ve oyunda, adi ve qeyri adi şeraitlerde özünü gösterir.
2. Patoloji xarakter elametlerinin nisbi sabitliyi- onlarda ferdin bütün heyatı boyu esaslı deyişiklik baş vermir.
3. patolojik xarakter elametleri ferdin etraf mühite uyğunlaştırmasını çetinleşdirir. Bele adamlar özlerinin qabiliyyetlerini çatışmaması, ağlının aşağı olmaması veya başga sebeblere göre deyil, mehz öz xarakterlerinin xüsusiyyetlerine göre adamlar içerisinde, nece deyerler, baş aça bilmir, ailede, mektebde veya hemişe onlarla konfliktte olurlar.
Psikopatiya halları Qannuşkin- Kerbikovun bu diagnostik meyarlarının üçüne uyğun gelir. Eger xestelik bu üç meyardan her hansı birine uyğun gelmirse onu psikopatiya ya aid etmirler. Xarakterin aksentuasiyası zamanı bu elametlerin ya heç biri müşahide olunmur ya da onlardan biri veyaxut ikisi özünü gösterir, daha doğrusu, her üç elamet birlikde müşahide edilmir.
A.L.Liçkonun tedgigatlarına esasen Qannuşkın- Kerbikovun diagnostik meyarlarına xarakterin aksentuasiyasını psikopatiyadan ferqlendirmek imkanı veren bir mühim elameti de ilave etmek olur. Psixopatiya halları her bir şeraitde istenilen eseb sarsıntısı neticesinde, hetta esaslı sebeb olmadıqda bele emele gelir.
Xarakterin aksentuasiyası şeraitinde ise her bir tipin öz^^zeif yeri^^ vardır. Bele hallarda pozğunlug ancag müeyyen eseb sarsıntısı zamanı, yalnız bezi çetin situasiyalarda, etrafta baş veren hadiseler mehz hemin adamın zeif yerine toxunanda baş verir. Onun ^^zeif yerine ^^toxunan çetinlikler ve sarsıntılar pozğunlugla neticelenir.
Belelikle de biz xarakterin aksentuasiyası dedikde, normada onun ayrı-ayrı xarakter elametlerinin heddinden artıq güclenmesi neticesinde emele gelen kenar variantların nezerde tutacağıq.
Norma sözüne digget edin: burada söhbet normaya uyğun olan xarakter elametleri haggında qedir.(eger bele olmasaydı biz onları psikopatiya halları kimi tehlil edirdik.)
Xarakterin aksentuasiyası problemi ilk defe psixiatriada ve psixonevroloqiyada öyrenilmeye başlanılsa da, o, müasir dövrde psixologların diggetini daha çox celb edir. Burada müeyyen terminoloji çetinlikler özünü gösterir: hemin meseleni ilk defe psixiatrlar öyrendikleri üçün xarakterin aksentuasiyası hallarını tesvir etmek üçün psixiatria terminlerinden (^^şizoid elametler^^, ^^epileptoid elametler^^ ves.kimi)istifade etmişler. Bu ise onları psixoloji baxımdan tehlil etmek üçün müeyyen çetinlikler yaradır.
Xarakterin aksentuasiyası tiplerini alman psixiatr K.Leongard ve rus psixiatr A.E.Liçko tedgig etmişler. Liçkonun tesnifatına esasen müvafiq tipler üçün seciyyevi olan elametler gösterir. Xarakterin aksentuasiyası mahiyyeti hele kifayyet qeder öyrenilmemiştir. Psixiatrik müşahideler gösterir ki onun esas tipleri yeniyetmelik yaşında formalaşsa da, ayrı ayrı elemetleri hele kiçik yaşlarında heyat şeraitinin , terbiyenin neticesi kimi özünü gösterir. Uşağın yaşı arttıqça xarakterin aksentuasiyası sahesinde de müeyyen deyişiklikler baş verir. Lakin bu deyişikliklerden yalnız bezileri yaş xüsiyyeti kimi meydana çıxır, onların böyük ekseriyyeti ise keçici xarakter daşıyan ümumi dinamik deyişiklikliklerdir. Keskin affektiv reaksiyaları, situatif amillerle şertlenen fatoxarakteroloji reaksiyaları ve s. buna misal göstermek olar. Bezi hallarda ise xarakterin aksentuasiyası fonunda müxtelif psixi pozğunluqlar- nevroz, reaktiv depressiya ve s. inkişaf edir.
Yaş artdıqca, heyat tecrübesi zenginlşdikce bir çox hallarda xarakterin aksentuasiyası açıq formada özünü göstermir : onun ayrı-ayrı elametleri perdelenir, başqa elametlerle kompensasiya olunur, yeni gizli forma kesb edir. Lakin bezi psixogen amillerin tesirile onlar üçün seciyyevi olan, lakin perdelenmiş elametler bütün aydınlığı ile üze çıxabiler. Bundan başqa, xarakterin aksentuasiyası tipleri de bir çox hallrda deyişilir- bir tipde yaxın tipin elametleri formalaşır.
A.E.Liçkonun təsnifatı : tiplərin əsas əlamətləri
1. Gipertim tip – ehvalı hemişe yaxşı, çox vaxt ise yüksek olur, tek olanda darıxır, bu veya diğer işe hevesle girişir, lakin onu axıra qeder çatdırmır, olduqca söhbetcildir.
2. Tsikloid tip – xarici şeritden asılı olaraq ehvalı keskin suretde deyişir: ehvalı pisleşdikte tenbelleşir, etrafdakı adamlarla ünsiyyetden bezir, usanır, yoldaşlarından qaçır, ehvalı yaxşolaşdıqda ise zarafatçıl olur, rastlaşdığı adamlara sataşmağa başlayır.
3. Labil tip – ehvalı heddinden artıq tez tez deyişir, onun iştahası da iş qabiliyyeti de, ünsiyyetliliği de bundan asılı olaraq deyişilir. Bezen adi bir xoş söz ona böyük sevinc bexş edir, bezen ise tesadüfen rastlaşdığı her hansı bir adamın sert baxışı onu asanlıqla sarsıdır.
4. Astenonevrotik tip – bir şey olmamış heyecanlnır, lazım geldikde qetiyyetle hereket etmir, tez yorulur, ruh düşkünlüğüne mely edir.
5. Senzitiv tip – qorxaq, cesaretsiz ve utancaqdır. Çox hessasdır, tükü tükden seçir, özünde müxtelif nöksan ve çatışmazlıqlar görür, dostları ile mehribandır.
6. Psixoastenik tip – hemişe nedense ehtiyat edir, qorxur, herşeyden şüphelenir ve heyecanlnır, qetiyyetsizdir, tanışlarında özünü daha yaxşı hiss edir.
7. Şizoid tip – adamlara yovuşmur, onlarla soyuq reftar edir, çetinlikle ülfe bağlayır, qaradinmezdir, bir iş olanda özünü kenara çekir.
8. Epileptoid tip – özünü kifayet qeder idare edebilmir, davranışı impulsiv xarakter daşıyır. Hövselehizdir, heçneden dava dalaş salır, uzun müddet sakitleşmir.
9. İsteroid tip – şöhretperestdir, yerli yersiz lövğalanır, hamının diqqetini özüne celb etmeye çalışır, yalan dalışır, heç neden cürbecür ehvalatlar uydurur, bu yolla meqsedine nail olmadıqda özünü xesteliğe vurur.
10. Sebatsız tip – asanlıqla tesir altına düşür, adamlarlatez dil tapır, gününü saatlarla boş-boşuna keçirir, günle yaşayır, sabahki gün , öz geleceği haqqında fikirleşmir.
11. Konform tip – heyat qaydası beledir : “hamı kimi” fikirleşmek, hereket etmek, “hamı nece , men de ele”; etrafdakı adamlardan geri kalmamağa, eyni zamanda onlardan ferqlenmemeye çalışır, başqa adamların teleblerine asanlıqla uyğunlaşır.
12. Konform tipin konform-gipertim variantı – başqa adamaların istediği kimi hereket edir, eyni zamanda özünün geleceğine optimistcesine yanaşır, sağlam ve qüvvetli olduğunu nezere çatdırır, lakin teşebbüs göstermir, passivdir.
13. Qarışıq tip – davranışında müxtelif tiplerin ( labil tiple astenonevrotik ve senziv tipin, astenonevrotik tiple senzitiv tipin , şizoid tiple senzitiv, psixastenik, epileptoid, isteroid tipin ve s. elametleri özünü gösterir ).
2. 3. Xarakterin aksentuasiyası tipine malik tələbələrdə özünüqiymətlendirmənin və iddia səviyyəsinin öyrenilməsi haqqında psixoloji tətqiqad
SUALLAR
1. Sizin əhval – ruhiyyəniz bir qayda olaraq yüksək və gözəl olur?
2. Siz təhqirlərə və tənbehlərə qarşı həssassınızmı?
3. Asanlıqla ağlaya bilərsinizmi?
4. Hər hansı bir işi tamamladıqdan sonra sizdə onun ijraatı ilə bağlı şübhələr yaranırmı və siz onun yoxlanması ilə bağlı təlaş hissi keçirirsinizmi?
5. Uşaqlıqla həmyaşıdlarınız kimi kobud və çılğın olmusunuzmu?
6. Sizdə əhval – ruhiyyənin dəyişkənliyi tez – tez hallardamı müşahidə olunur?
7. Siz hər hansı bir şənlik zamanı diqqət mərkəzində olursunuzmu?
8. Sizin səsbəbsiz yerə deyinən və qıjıqlı vaxtınız olurmu? Bel vaxtlarda başqaları sizə toxunmamağın vajib olduğunu hesab edirlərmi?
9. Siz hər hansı bir məktubu oxuyarkən ona dərhal javab verməyə üstünlük verirsinizmi?
10. Siz jiddi insansınızmı?
11. Siz müəyyən müddətə hər hansı bir işə aludə olduğunuz zaman qalan işlər sizin üçün əhəmiyyətini itirirmi?
12. Siz həddən artıq tədbirlisinizmi?
13. Siz təhqirldəri və tənbehləri tez unudursunuzmu?
14. Sizin ürəyiniz yumşaqdırmı?
15. Siz məktubu poçt yeşiyinə atan zaman onun yeşiyə düşüb – düşmədiyini yoxlayırsınızmı?
16. Siz işdə də birinjilərdən olmağa üstünlük verirsinizmi?
17. Siz uşaq yaşlarında itdən və şimşəkdən qorxurdunuzmu?
18. Siz hərdən əxlaqsız zarafatlara gülürsünüzmü?
19. Sizin tanışlarınız arasında sizi pedant hesab edən tanışlarınız varmı?
20. Sizin əhval – ruzhiyyəniz xariji şəraitdən və hadisələrdən asılı olurmu?
21. Sizi tanışlarınız sevirmi?
22. Siz daxili ehtirasın və çılğınlığın təsiri altında olursunuzmu?
23. Sizin əhval – ruzhiyyəniz adətən üzün olurmu?
24. Sizin ağladığınız, daxili sarsıntı keçirdiyiniz vaxtlar olurmu?
25. Siz bir yerdə uzun müddət oturmaqda çətinlik çəkirsinizmi?
26. Sizə qarşı ədalətsizlik törədildikdə maraqlarınızı müdafiə edirsinizmi?
27. Siz hərdən lovğalıq edirsinizmi?
28. Siz zəruri hallarda ev heyvanını və ya quşu kəsə bilərsinizmi?
29. Sizi əşyaların səhv qoyuluşu qıjıqlandırırmı və siz onları düzəltməyə jan atırsınızmı?
30. Siz uşaqlıqda evdə tək qalmaqdan qorxurdunuzmu?
31. Sizin əhval – ruzhiyyəniz səbəbsiz yerə əksər hallarda korlanırmı?
32. Siz peşəkar və ya tədris fəaliyyətinizdə siz ən yaxşıların yaxşısı olmağı bajarmısınızmı?
33. Siz asanlıqla əsəbləşirsinizmi?
34. Siz hədən artıq şən ola bilərsinizmi?
35. Sizin bəxtəvər olduğunuz anlar olurmu?
36. Siz şənliklərdə konfransye rolunu oynaya bilərsinizmi?
37. Siz həyatınızda yalan danışmısınızmı?
38. Siz insanlara öz firinizi ifadə edə bilirsinizmi?
39. Siz qana sakit baxa bilirsinizmi?
40. Sizin məsuliyyətdaşıdığınız iş xoşunuza gəlirmi?
41. Siz ədalətsizlik ilə qarşılaşanları müdafiə etməyi bajarırsınızmı?
42. Siz tək – tənha qaranlıq yerə və ya qəbirstanlığa gedə bilərsinizmi?
43. Siz həddən artıq zəhmət tələb edən işdən yapışaraq onu sürətlə yerinə yetirməyə qadirsinizmi?
44. Siz ünsiyyətjilsinizmi?
45. Siz məktəbdə bədii qiraət ilə böyük həvəslə məşğul olmusunuzmu?
46. Siz uşaqlıqda evi tərk etmisinizmi?
47. Adətən siz nəqliyyatda yerinizi qojalara verirsinizmi?
48. Sizə həyat əksər hallarda ağır gəlirmi?
49. Sizin hər hansı bir münaqişədən dilxor olduğunuz vaxtlar olurmu və siz bndan sonra özünüzü ələ alıb işə gedə bilirsinizmi?
50. Sizin uğursuzluq zamanı yumor hissini qoruduğunuzu demək olarmı?
51. Siz kimin isə xətrinə dəydiyiniz zaman onunla barışmağa jan atırsınızmı?
52. Siz heyvanları sevirsinizmi?
53. Siz evdən gedərkən geriyə qayıdıb hansısa bir hadisənin baş verib – vermədiyini yoxlamısınızmı?
54. Sizi sizin il əvə ya qohumlarınız ilə bir xoşaəlməz hadisənin baş verməsi fikri narahat edibmi?
55. Sizin əhval – ruzhiyyəniz havadan asılı olurmu?
56. Böyük auditoriya qarşısında çıxış etmək sizin üçün çətindirmi?
57. Siz səbləşərək döyüşə bilərsinizmi?
58. Siz şənlənməyi sevirsinizmi?
59. Siz hə zaman düşündüyünüzü deyirsinizmi?
60. Siz peşmançılıq hissinin təsiri altında ümidsizlikə qapıla bilərsinizmi?
61. Sizi hər hansı bir işdə təşkilatçılıq rolu jəlb edirmi?
62. Hər hansıbir maneə ilə qarşılışdığınız zaman inadkarlıq nümayiş etdirirsinizmi?
63. İnsanların uğursuzluğu zamanı siz işdən həzz ala bilmisinizmi?
64. Siz hər hansı bir fajiəni seyr edərkən həyajandan ağlaya bilərsinizmi?
65. Keçmiş və ya indiki problemlər sizi yatmağa qoymurmu?
66. Məktəb illərində yoldaşlarınıza dəstək olaraq onlara köçürməyə izn vermisinizmi?
67. Siz qaranlıqda qəbirsanlaqdan tək keçə bilərsinizmi?
68. Siz düşünmədən artıq aldığınız pulu xəzinəyə qaytara bilərsinizmi?
69. Siz əşyaların yerində olmasına böyük əhəmiyyət verirsinizmi?
70. Siz yaxşı əhval – ruzhiyyədə yatdığınız zaman səhərlər siz bir neçə saat davam edən pis əhval – ruzhiyyədə oyana bilərsinizmi?
71. Siz yeni vəziyyətə asanlıqla uyğunlaşırsınızmı?
72. Sizdə baş fırlanmaları olurmu?
73. Siz əksər hallarda gülürsünüzmü?
74. Siz haqqında pis fikirdə oduğunuz insana digərlərinin bunu hiss etməyəjəyi şəkildə yaxşı yanaşa bilərsinizmi?
75. Siz hərəkətli insansınızmı?
76. Ədalətsizlik baş verərəkən siz əab çəkirsinizmi?
77. Siz təbiətsevərsinizmi?
78. Evdən gedərkən və ya yaatmağa uzanarkən siz kranın bağlı olduğunu, işığı və ya qapıloarı yoxlayırsınızmı?
79. Siz qorxaqsınızmı?
80. Spirti içki içib əhval – ruzhiyyənizi dəyişə bilərsinizmi?
81. Bədii yaradıjılıq dərnəklərində fəal şəkildə işqtirak edirsinizmi?
82. Bəzən siz evdən qaçmaq istəyirsinizmi?
83. Siz gələjəyə bədbin baxırsınızmı?
84. Sizdə xoş əhval – ruzhiyyədən pis əhval – ruzhiyyəyə keçid vaxtları olurmu?
85. Siz jəmiyyətə əyləndirərək məjlisin janı ola bilərsinizmi?
86. Siz kini və qəzəb hissini uzun müddət qoruyub saxlamağı bajarırsınızmı?
87. Siz uzun müddət başqalarının dərdinə həyan dura bilirsinizmi?
88. Ünvanınıza yönələn şikayətlər ilə razılaşa bilirsinizmi?
89. Məktəb illərində qaralamaya örə vərəqi köçürdüyünüz ünlər olubmu?
90. Siz insanlara etibar etməkdən çox onlara şübhə ilə yanaşırsınızmı?
91. Sizdə qorulu yuxular tez – tezmi olur?
92. Siz peronda dayandığınız zman qatarın altına və ya üçünjü mərtəbənin pənjərəsindən tullanmaq kimi hərəkətin üstündə düşünürsünüzmü?
93. Siz şən insanların məjlisində şən olursunuzmu?
94. Siz mürəkkəb problemlər haqqında düşünməyən və onlar ilə uzun müddət məşğul olmayan insansınızmı?
95. Spirtli içkinin təsiri altında gözlənilməz impulsiv hərəkətlər edə bilərsinizmi?
96. Söhbətlər zamanı siz danışmaqdan çox susursunuzmu?
97. Siz əylənmək üçün kimi isə təqlid edərkən şənlik ilə aludə olduğunuz üçün vaxtın nejə keçdiyini hiss etməmisinizmi?
Nəticələrin işlənib hazırlanması.
Tədqiqat Bakı dövlet ünüversiteti sosial elmler ve psixlogiya fakultesi III kurs telebeleri 1558- ci grupu üzerinde keçirilmişdir.Tədqiqatda iştirak edənlərin yaşları 19 – 21yaş arasında dəyişir.Tədqiqatda 10 telebeden hamısı iştirak edib. Tədqiqatda iştirak edənlərin 1 – i demonstrativ tip , 1 – i ilişib qalan tip, 2- si gipertim tip, 5 – i ekzaltiv tip , 3 – ü emotiv tip , 4 – ü tsiklotim tip aşkar olunmuşdur. Pedantik tip, oynanıq tip, distim tip , heyecanlı tiplerine bu telebelerde aşkar edilmemişdir.
Qrupun ekser faizi ekzaltiv tipdir. Ondan sonra en çox teşkil olan tsiklotim tip olmuşdur. Daha sonra emotiv tip olduğu aşkar edilmişdir.
Nəticələr aşağıdakı formula əsasən hesablanır
Bu suallara verilen «Bəli» «Xeyr» cavablarına esasen müxtelif ballar üzre hesaplar neticesinde telebenin hansı tipe malik olduğu müeyyen edilmişdir. Bu balların aşağıda verilmişdir.
Hipertimlik 3 1,12,25,36,50,61,75,85,10,23,48,83,96 –
Distimlik 3 10,23,48,83,96 34,58,73
Siklotimlik 3 6,20,31,44,55,70,80,93 –
Emosionallıq 3 3,14,52,64,77,87 28,39
Nümayişkarənəlik 2 7,21,24,32,45,49,71,74,81,94,97 56
Durğunluq 2 2,16,26,38,41,62,76,86,90 13,51
Pedantizm 2 4,15,19,29,43,53,65,69,78,89,92 40
Həyacan 3 17,30,42,54,79,91 5,67
Oyanma 3 8,22,33,46,57,72,82,95 –
Ekzaltirolluq 6 11,35,60,84
Nətice
