Kurs işi

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi
Psixologiya kafedrası
Ümumi psixologiya fənni üzrə
KURS İŞİ
MÖVZU: TƏLƏBƏLƏRDƏ MOTİVASİYA SAHƏSİNİNİ TƏDQİQİ
Tələbə: Merve Süngü
III kurs, qrup 1558a
Kafedra müdiri: AMEA-nın müxbüzvi,prof.B.H.Əliyev
Elmi rəhbər: dos.T.Musayeva
BAKI-2010
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ………………………………………………………………………………………………………3
I.FƏSİL. MOTİVASİYANIN ELMİ-NƏZƏRİ TƏDQİQİ MƏSƏLƏSİ ……..4
1.1 Motivasiya Nədir?…………………………………………………………………………………4
1.2 İç Motivasiya…………………………………………………………………7
1.3 Motivasiya və Öyrənmə ………………………………………………………………………..9
II .FƏSİL: MOTİVASİYANIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ…………………………..12
2.1 Ümumi xüsusiyətləri ………………………………………………………….12
2.2 Arcs Modeli ………………………………………………………………..…13
2.3 Motivlənməyi təsir edən fərdi faktorlar………………………………………..14
2.4 Motivasiyanın əhəmmiyyəti…………………………………………..………..17
2.5 Maslounun ehtiyaclar iyerarxiyası……………………………………….…….18
2.6 Tələbələri motivləmə yolları ……………………………………….…………..19
III.FƏSIL.TƏLƏBLƏRƏDƏ MOTİVASYA SAHƏSİNDE TƏDQİQİ SƏBƏBLƏRİNİN PSİXOLOJİ EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ…………………………21
3.1. Tədqiqatın Təşkili və Keçirilməsi……………………………………………………………..21
3.2. Alınmış Nəticələrin İşlənilməsi…………………………………………………23
NƏTİCƏ……………………………………………………………………………………………………….24
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI……………………………………………….25
GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı. Motivasiya fərdi ehtiyaclar, istəklər və impulslarda qaynaqlanar və adama bir davranışda tapılma istəyi verər. Tələbələrdə öyrənməyə və bacarmağa istiqamətlendirmə də motivasiyası vacibdir. Tələbələrə motivasiyanın təsiri sözsüz ki ötüşə bilməz. Tədqiqatda biz motivasyanın ölçülmesini öyrənməyə çalışacağıq. Motivasiyayi artdırmaq yollarını axtaracağıq.Çünki tələbələrdə motivasiya öyrənməyə nə qədər rahat ve gələcəkdə onların normal şəxsiyyət kimi formalaşması bir o qədər rahat olacaqdır. Problemə bu baxımdan yanaşmaq aktualdır.
Tədqiqatın obyekti.Tələbələrdə motivasiya səviyyəsin müəyyən etməkdir.
Tədqiqatın predmeti.Motivasiyanın mahiyyətini müəyyənləşdirmək, Tələbələrdə motivasiyanı təzahür xüsusiyyətlərini təhlil etməkdir.
Tədqiqatın məqsədi. Tədqiqatda əsas məqsədimiz Tələbələrdə motivasiya səviyyəsin ölçmək yollarını müəyyənləşdirməkdir.
Tədqiqatın vəzifələri. Tədqiqatda ilk öncə motivasiyanın əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək, motivasiyanın tələbələr ve öyrənmedi arasında ki faktorlarla əlaqəsini yoxlamaqdır .
Tədqiqatın əsas fərziyyəsi. Tədqiqatda qarşımıza qoyduğumuz əsas fərziyyə ondan ibarətdir ki, tələbələrin motivasiya nəticəsində , öyrənmə fəaliyyətlərini mənalı və qiymətli tapması, bunlardan fayda verməsi olaraq təyin olunmaqdadır.
Tədqiqatda istifadə edilmiş metodlar. Tədqiqatda tələbələrin motivasiyani eksperimental tədqiq etmək üçün tədqiqatda motivasyanın ölçülmesi metodikasından istifadə etdik
Tədqiqatın strukturu. Giriş, I fəsil, II fəsil, III fəsil, nəticə, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı.
I.FəSİL. MOTİVASİYANIN əLMİ-NəZəR TƏDQİQİ MƏSƏLƏSİ
1.1 Motivasya Nədir?
Motiv, davranışa enerji və istiqamətə verən gücdür; bu güc orqanizmi təsir edərək bir məqsəd üçün hərəkətə keçməyə sövq edər. Motiv, istəkləri, arzuları, ehtiyacları, impulsları, v əlaqələri əhatə edən ümumi bir anlayışdır. Aclıq, susuzluq, cinsilik kimi fizioloji mənşəli motivlərə impuls, bilmə və bacarma istəyi kimi insani impulslara isə ehtiyac deyilir.
Motivasiya anlayışı, hər vaxt qulağa bir az sirrli gəlir. Motivasiya deyilincə, sanki insanların üstünə septiğinizde hər kəsin birdən-birə enerjiylə, tilsimli bir güclə yüklü hala gəldiyi və məhsuldar bir iş istəyi ilə dolduğu sehrli bir toz kimi bir şey düşünülər. Motivasiya anlayışı heç də elə sirrli bir şey deyil.
Motivasiya sözü Latınca “movere” , yəni “hərəkət etdirmə, hərəkətləndirmə” sözündən gəlməkdədir. Psixoloji bir fakt olan motivasiyanın dəyişik bucaqlardan ələ alınmış olması bir çox tərifinin edilməsinə səbəb olmuşdur. Aşağıda bu təriflərdən bəziləri verilmişdir.
“Motivasiya bir ehtiyacı aradan qaldırmaq üçün lazımlı davranışları başladan bir qüvvətdir. Motivasiya, özdə insanların müvəffəqiyyətli olmalarına, fərdi təminə çatmalarına köməkçi olmaqdadır.”
“Kəslərin müəyyən bir məqsədi reallaşdırmaq üçün öz arzu və istəkləri ilə davranmaları” “Təşkilatın və fərdlərin ehtiyaclarının təminlə nəticələnəcək bir iş mühiti meydana gətirərək fərdin hərəkətə keçməsi üçün təsirlənməsi və istəkləndirilməsi müddəti” “Fərdləri , onların xüsusi bir rəftarla hərəkət etmələrinə , davranmalarına təşviq edən ; özlərindən və ya ətraflarından qaynaqlanan müxtəlif motiv və motivlər birliyi” “Bir hərəkətin istiqaməti , şiddəti və davamlılığı üzərinə tez və dərhal edilən təsir” “Davranışın necə başladığı , davam etdirildiyi , istiqamətləndirildiyi , dayandırıldığı və bütün bunlar sürərkən orqanizmdə mövcud olan öznel reaksiyalar”
“Bir şey etmə istəyidir və edilən hərəkətin fərdin ehtiyaclarını təmin etmə qabiliyyəti sürdükcə fərddə tapılar.” “Motivlərin təsiriylə hərəkətə keçmə və reallaşdırma müddətidir.”
Təməl olaraq motivasiyanın iki səviyyəsi vardır. Həyatda qalmaq və müvəffəqiyyət. İnsan həyatda qalmaq üçün təhlükəsizliyə, bəslənməyə, sığınmağa ehtiyac duyar. Bunlar gündəlik həyatımızın təməl fiziki ehtiyaclarıdır. Bu təməl ehtiyaclar aradan qaldırılsa bizlər müvəffəqiyyət, romantik təminlər, fərdi inkişaf, qiymətli olmaq, qəbul edilmək kimi digər ehtiyac sahələrinə baxmağa başlarıq və bu ehtiyacların aradan qaldırılmasına yönələrik. Yəni insanı hərəkətə keçirən və hərəkətlərin istiqamətlərini təyin edən, onların düşüncələri, ümidləri, inancları, qısaca arzu, ehtiyac və qorxularıdır. Bu sözlər isə aktiv və motivasiya edici qüvvətlərdir.
Motivlər ümumiyyətlə daxili və ya xarici olmaq üzrə iki ana kateqoriyaya ayrılar. Xarici motiv, fərdin xaricindən gələn təsirləri ehtiva edər. Bir şagirdin götürdüyü yüksək qeyd səbəbindən müəllimi tərəfindən təriflənməsi buna nümunədir. Daxili motiv isə, fərdin içində var olan ehtiyaclarına istiqamətli reaksiyalardır. Maraq, bilmə ehtiyacı, kafi olma istəyi, inkişaf arzusu daxili motivlərə nümunə göstərilə bilər.
Motiv orqanizmi müəyyən reaksiyalarda tapılmağa və nəticə olaraq bir şeylər öyrənməyə məcbur etməkdədir. Buna bağlı olaraq, motivlənmə öyrənmə üçün lazımlı ön şərtlərdən biri olmaqdadır. Kifayət qədər motivlənməmiş bir şagird, öyrənməyə hazır hala gəlməmiş deməkdir; adamı öyrənməyə sövq edəcək əhəmiyyətli bir səbəb olmadıqca öyrənməyə qarşı əlaqə inkişaf etməz. İnsanlar ümumiyyətlə maraq eşitdikləri və maraqlı tapdıqları mövzuları daha tez öyrənərlər. Lakin, məktəbdəki bütün mövzuların şagirdin əlaqəsini çəkməsi gözlənilə bilməz. Bu səbəblə şagirdi güdülemenin yollarını tapmaq əsl sualın halına gəlməkdədir.
Motivasiya əskikliyi yoluxucudur, diş ağrısına bənzər, həyatınızı təhdid etməz amma çox narahatlıq verə bilər. İnsanların etdikləri işdən məmnun olmadıqlarını fərq edə bilmək, onları motivasiya etmə yolunda atılacaq ilk əhəmiyyətli addımdır. Motivasiya etmək istədiyiniz insanları yarılma masasında detallı şəkildə incelmeye ehtiyac yoxdur. Amma nə üçün işlədiqları və işləri qarşılığında nə gözlədikləri mövzusunda müəyyən bir fikir sahibi olmaq şərtdir. Motivasiya eynilə gözəllik kimi, nazirin gözlərindədir. O səbəblə, birini motivasiya edən bir şey, başqa birinin motivasiyasını poza bilər. .
Bütün bu tərifləri yığışdırsaq , motivasiyası anlayışının təməlini meydana gətirən üç ana faktorla qarşılaşırıq :
• İnsan davranışını tətikləmə
• Bu davranışı istiqamətləndirmə
• Bu davranışı davam etdirmə
İnsan davranışını tətikləmə , insanın içində onu müxtəlif şəkillərdə davranmasını təmin edən güclər (motivlər) və bu motivləri hərəkətə keçirən ekoloji faktorlarla əlaqədardır. İkinci faktor , müəyyən bir hədəfə yönəlmə ilə əlaqəlidir. Üçüncü faktor isə ilk iki faktora bağlı olaraq , fərdin davranışını davam etdirməsi ya da davam etdirməməsi ilə əlaqəlidir. Bu üç faktor da çalışan bir insanı analiz etməmiz və onu anlamamız baxımından açardırlar. Motivasiya Nəzəriyyələri də bu üç faktor üzərində sıxlaşar.
Motiv orqanizmin hərəkətini başladan, istiqamətləndirən və davam etdirən vəziyyətdir. Motivlər bir dəfə ortaya çıxıb doyurulduqları zaman tamamilə ortadan qalxmazlar, bir müddət sonra yenidən ortaya çıxarlar. Buna motivlərin döngüsel olma xüsusiyyətləri deyilir. Motiv dövrü bu şəkildə meydana gəlir:
1-İhtiyaç hiss edilər
2-İhtiyacı aradan qaldırmağa istiqamətli davranış meydana gələr
3-ihtiyaç aradan qaldırılar və ya Ehtiyac duyma – Xəbərdar edilmə – Davranış – Doyum (məqsəd)
Motivlərin varisliklə köçürüldükləri fikiri yanında doğuşdan sonra əldə edilən motivlərin də olduğu qəbul edilir. Sonradan ibarət yaranan motivlər “Davranışçı Psixologiyaya” görə şərtlənmə və modeldən öyrənmə nəticəsni meydana gələrlər. Motivlərin “gücləndirmə” nəticəsni də qazanıla biləcəkləri ifadə edilmişdir.
1.2 İç Motivasiya
Psixologiya elmində son illərdə Judith Rich Harris adını tez-tez eşitməyə başladı. Harris digər psixoloqlardan fərqli olaraq, uşaqların şəxsiyyətlərinin meydana gəlməsində ana və ataların təsirinin çox olmadığını, buna qarşı əsl uşaqların şəxsiyyəti üzərindəki təməl faktorun uşaqların axaranları olduğunu ifadə edir.
Qısaca uşaqların şəxsiyyətlərinin meydana gəlməsində, uşaqların yaşıdlarını nümunə götürdüklərini və onlar tərəfindən qəbul edilmənin son dərəcə əhəmiyyətli olduğunu söyləyirdi. Bura qədər ki hissə əslində bizim yazımızın ana təmasını meydana gətirməməkdədir. Əsl bundan sonra Harrisini bu nəticəyə çatdıran müddət maraqlıdır. Harris, Harvard Universiteti Psixologiya Fakültəsində mütəxəssislik təhsili görürdü. 1960-cı ildə hissə başçısı, ona elmi kafiliyi və azad düşünmə bacarığına sahib olmadığı üçün həkimə işlərinə son vermək məcburiyyətində olduğunu yəni məktəbdən qovulduğunu ifadə edən bir məktub göndərdi.
Məktəbdən qovulmaq Harris üçün son dərəcə qürur incidici bir hərəkət olmasına qarşı o tam 25 il sonra, Amerikan Psixiatriya Dərnəyi tərəfindən Corc A Millər mükafatını qazanmışdı. Bu mükafat onun üçün son dərəcə əhəmiyyətli idi çünki, Harrisin məktəbdən atıldığını ifadə edən məktubun altında da Millərin imzası tapılmaqda idi. Yaxşı Harrisin digərlərində ayıran ünsür nə idi? Harris müvəffəqiyyətin ancaq iç motivasiyanın təmin edilməsi ilə əldə ediləcəyini bilirdi. O zaman bunu söyləmək lazım olsa, bizi müvəffəqiyyətli ya da müvəffəqiyyətsiz edən şəxsən öz iç motivasiyamızdır.
Motivasiya bu sıralarda işlətmə və psixologiya elminin üzərində son dərəcə əhəmiyyətlə dayandığı bir mövzudur. Motivasiya mövzusunda bir çox kitab və məqalə nəşr olunmuşdur. Bunlardan bibi/hələ ən çox rəğbət görən Abraham Maslowun “Ehtiyaclar İyerarxiyası”dır. Bu yanaşmaya da müxtəlif istiqamətlərdən tənqid gəlməsinə baxmayaraq təməl olaraq etibarlılığını davam etdirdiyi mövzusunda şübhə yoxdur.
Nəzəriyyəyə görə hər insanı eyni şəkildə motivasiya edə bilmərik. İnsanları motivasiya edə bilmənin ən əhəmiyyətli ünsürü onların ehtiyaclarını bilmə. Ehtiyacları təyin edərkən də cəmi olaraq ehtiyacları beş qrupa ayırmışdır.
Bunlar sıra ilə,
1-Fizyolojik Ehtiyacı: İnsanların həyatının davam etdirə bilməsi üçün lazımlı olan ehtiyaclar. Yemək yemə, içmək, yatmaq, nəfəs almaq kimi zəruri ehtiyaclar.
2-Güven Ehtiyacı: Burada hər cür təhlükəsizlik ehtiyacı sözkonusudur. Gələcək zəmanəti, iş zəmanəti, sığınma, xəstəlikdən qorunma kimi.
3-Sosyal Ehtiyaclar: Fizioloji ehtiyaclar və güvən ehtiyacın təminindən sonra ictimai ehtiyaclar dövrəyə girər. Bir qrupun parçası olmaq, birlik birlik, aidiyyət kimi ehtiyaclardır. Bu ehtiyaclar qarşılanmadığı müddətcə kəslər özlərin tək və tərk edilmiş hiss edəcək.
4-Saygı Ehtiyacı: Bunu ikiyə ayıra bilərik. a) Başqaları tərəfindən özünə göstərilən hörmət və verilən dəyərlə əlaqədar ehtiyaclardan olan; mövqe, şöhrət, təqdir edilmə v. b b) İnsanın özünə duy/eşitdiyi hörmət və əhəmiyyətlə əlaqədar ehtiyaclardan olan, özünə güvən, müstəqillik, başarş, v. b lazımdır.
Yuxarıdakı addımları belə açıqlamaq lazım olsa; Kosavadakı Serb zülmündən qaçmış olan bir ailə ölkəmizə ilk gəldiyində ilk istədiyi şey yemək yemək, yatmaq və təməl ehtiyaclarının qarşılanmasını istəyəcək. Bu təməl ehtiyaclara qarşılıq gəlməkdədir. Daha sonra, bir iş tapma və başlarını soxacaq bir ev etmə kimi bir istəklə qarşı-qarşıya gələcəklərdir. Buda onların təhlükəsizlik ehtiyacına qarşılıq gələcəkdir. Bu iki ehtiyac qarşılandıqdan sonra cəmiyyət içində olma və özləri kimi immiqrant ailələrlə və qonşuları ilə əlaqəyə girmək istəyəcəklər. Bəlkə də irəli ki günlərdə “Kosovalı İmmiqrantlar Dərnəyini kuracaklatır.
1.3Motivasiya və Öyrənmə
Təbiətdə heç bir obyekt bir səbəb olmadan öz statik vəziyyətindən hərəkətli vəziyyətə keçə bilməz. O halda insan orqanizminin də hərəkət edə bilməsi, davranışda tapılması üçün, təbiət qanunu gərəyi , bir sıra səbəblər olmalıdır. Bu səbəblər insan orqanizminin içindən və ya xaricindən gələn bir təzyiq, bir impuls, bir motiv, bir itələmə, bir xəbərdarlıqçı və ya xəbərdarlıqçılar bütünü ola bilər. İnsan orqanizmini hərəkət və ya reaksiya etməyə itələyən səbəb və ya səbəblər, eyni zamanda bu hərəkət və ya reaksiyalara müəyyən bir , istiqamət müəyyən bir hədəef, müəyyən bir sürət də təyin etmiş olarlar.
Motivasiya anlayışı insan orqanizmini davranışa itələyən, bu davranışların şiddət və enerji səviyyəsini təyin edən, davranışlara müəyyən bir istiqamət verən və davamını təmin edən müxtəlif iç və xarici səbəbləri və bunların işləyiş mexanizmlərini ehtiva etməkdədir. Etdiyimiz davranışların hansılarının motivasiya edilmiş, hansılarının edilməmiş olduğuna qərar vermək hər vaxt çox asan olmamaqla birlikdə motivasiya edilmiş bir davranışdakı hərəkətlər digərlərinə nisbətlə daha mütəşəkkil olmuş, daha istiqamətləndirilmiş bir şəkildə cərəyan edər. Bu davranışların quruluşundakı 4 canlılıq, sərf edilən enerji, dəyişməyə, dağılmağa qarşı olan müqaviməti, davam müddətləri vs. bizə bu davranışların motivasiya edildiklərini göstərər. Yəni motivasiya hədəfə istiqamətli bir davranış serialını başladan, istiqamətləndirən, davamını təmin edən və dayandıran bir davranışlar serialıdır.
Öyrənmə motivasiyası isə, öyrənən fərdin, öyrənmə fəaliyyətlərini mənalı və qiymətli tapması, bunlardan fayda verməsi olaraq təyin olunmaqdadır. Motivasiya əskikliyi çox vaxt dərsə hazırlaşmadan uzaqlaşmağı və təhsillə əlaqədar olmayan fəaliyyətlərə ( yoldaşlarla zaman xərcləmə, telefon görüşmələri, televiziya izləmə kimi) yönəlməyi özü ilə gətirər. Bu vəziyyətdəki bir şagird olaraq dərsə hazırlaşmaq, cansıxıcı bir məşğul ol halına gələ bilər. Dərsə hazırlaşma ilə əlaqədar fəaliyyətləri təxirə salarsınız. Yalnız müəyyən məcbur etmələr nəticəsni dərsə hazırlaşmağa başlar və çox vaxt daxili motivasiyalardan məhrum olan dərsə hazırlaşma fəaliyyətini müvəffəqiyyətlə nəticələndirə bilməzsiniz.
Öyrənmə motivasiyasını təsir edən daxili və xarici faktorlar vardır. Xarici faktorlar çox müxtəlifdir. Daxili faktorlar isə daha çox öyrənməyə və bacarmağa qarşı olan tutumlarınız, əlaqələriniz, diqqət səviyyəniz və şəxsiyyət xüsusiyyətləriniz kimi daxili səbəblərlə əlaqədardır. Xarici faktorların motivasiyası artırmadakı rolu əhəmiyyətli olmaqla birlikdə, daxili faktorlar olmadan xarici faktorlar çox vaxt lazımlı motivasiyası təmin etməz. Öz iç dünyanızda müvəffəqiyyətin ən böyük motivasiya olduğunu qəbul etməyib öz məqsədlərinizi yalnız xarici faktorlar üzərinə sıxlaşdırsanız hədəfə çatmada çətinlik çəkmə edilərsiniz.
İnsanın məlumat miqdarı artdıqca daha çox öyrənmə ehtiyacı hiss edər. Ancaq təməl səviyyədəki ehtiyaclarınızın (yemək, su, hava, təhlükədən uzaq olma və sığınma kimi) qarşılanmaması vəziyyətində, desə və işə istiqamətli mənfi təsirlənmələr ortaya çıxacaq. Bəzən kafi motivasiyanız olduğu halda dərslərə konsentrə ola bilmədiyinizi söyləyərsiniz. Bu vəziyyətdə konsentrə çətinliyinə gətirib çıxaran səbəblər təyin olunmalı və bunların həllinə istiqamətli tədbirlər alınmalıdır.
Xarici faktorlar əksəriyyətlə işlediğiniz və içində olduğunuz mühitin uyğun olmamasından qaynaqlanar. Daxili faktorlar romantik, ictimai və fiziki vəziyyətiniz ilə əlaqədardır.Nəticə olaraq motivasiyanızı artırmada ən əhəmiyyətli faktor, yenə düşüncələriniz və fəaliyyətlərinizdir. Boş vermişlik və laqeydliyi təməl alan/sahə və yalnız başqalarının 5 təzyiqləriylə dərsə hazırlaşan bir şagirdin müvəffəqiyyətli olması olduqca gücdür. Bu səbəblə dərslərə əlaqə göstərmək hər dərsi faydalı istiqamətləriylə görmək və gərək sinif içində, gərəksə sinif xaricindəki dərslə əlaqədar fəaliyyətlərə bu gözlə baxmaq motivasiyanızı artırmanıza köməkçi olacaq.
Daxili və xarici motivlənmə qaynaqları :Motivlənmə olduqca kompleks bir mövzudur. Motivlənmə qaynaqlarının çoxu şagirddən gəlirkən, bir çoxu da öyrənmə ətrafından gəlməkdədir. Aşağıda şagird və xarici ətraf ilə əlaqədar motivlənmə qaynaqları iştirak etməkdədir.
Şagirdlərdən gələn qaynaqlar
• Fərdi hədəflər və niyyətlər
• Bioloji və psixoloji impulslar və ehtiyaclar
• Özünü təyin etmə, özünə güvən və özünə hörmət
• Fərdi inanclar, dəyərlər, gözləmələr, və müvəffəqiyyət və ya müvəffəqiyyətsizlik tərifləri
• Öz şüur, öz həyatlar və öz yetərlik
• Fərdi faktorlar, məsələn risk götürmə, qayğı ilə başetme, maraq
Öyrənmə ətrafından gələn qaynaqlar
• Müəllimləri, valideynləri və yoldaşlarının hədəfləri
• Sinifin hədəf quruluşu
• İctimai qarlılıqlı təsirlərin nəticələri
• Sinif pekiştireçleri, mükafat və cəza sistemləri
• Naməlumluq, yenilik və komplekslik kimi öğretimsel xəbərdar edənlər
• Şagirddən, müəllimlərin və digərlərinin gözləmələri
• Performans modelləri
• Müvəffəqiyyətə aparan, özünə inam inkişaf etdirən, maraqlı və diqqət təmin edən təhsil tətbiqləri
Yuxarıda ifadə edildiyi kimi, şagirdin öyrənməyə motivlənməsini təsir edən bir çox qaynaq vardır. Eyni mövzu üzərində əlaqədar davranan və müvəffəqiyyətli olan iki şagirdin səbəbləri fərqli ola bilər. şagirdlərdən biri mövzuya maraq duyduğu üçün işlərkən digəri müvəffəqiyyətli olsa yüksək qeyd edəcəyi üçün çalışmaqdadır. Şagirdlərin fərdi fərqlilikləri burada rol oynamaqdadır.
II .FəSİL: MOTİVASİYANIN XÜSUSİYYəTLəRİ
2.1 Umumi Xüsusiyətləri
• Motivasiya bir məqsədə və ya mükafata istiqamətlidir. İşyerində sərf etdiyimiz güc, mükafat qazanmağı, statümüzü dəyişdirməyi, v. b. şeyləri ümid etdiyimiz üçündür. Yəni motivasiyadakı açar xüsusiyyət məqsədə və istənilən nəticəyə istiqamətli olmasıdır.
• Bəzən bu istənilən nəticə istənməyən bir şeydən qaçışdır(mənfi motivlənmə).
• Məqsədlər davranışı idarə etməz, yalnız təsir edər və adamı ehtiyacını təmin etmək üçün xəbərdar edər.
• Motivasiya olduğumuz zaman etdiyimiz şey bizim motivasiya olmadığımız zaman etmədiyimiz şeydir.
• İdarəçilər, liderlər çalışanların motivasiyasına təsir edə bilər lakin bunları idarə edə bilməz.
Bir ehtiyac təmin edildiyində digəri ortaya çıxar.
• Təmin edilmiş bir ehtiyac artıq motivasiya vasitəsni deyil.
• Davranışın dəyişməsinə gətirib çıxaran üç duyğu vardır: Qorxu, vəzifə, sevgi. Qorxudan ötəri motivasiya olduğumuzda bunu məcburiyyətdən edərik. Vəzifədən ötəri motivasiya olduğumuzda bunu etməmiz lazım olduğu üçün edərik. Sevgidən ötəri motivasiya olduğumuzda isə bunu istədiyimiz üçün edərik.
• İnsan davranışı təsadüfidir. Bütün davranışlarımız daxili motivasiyamıza bağlıdır.
• Motivasiya hər vaxt şüurlu və müşahidə edilə bilən ehtiyaclara istiqamətli olmaz, Adamı fərqində olmadan motivasiya edən şeylər vardır.
• Kəslər hər vaxt öz motivasiyalarının səbəblərini anlamazlar. Bəzən fərqində olmadığımız şeylərdən ötəri motivasiya olarıq.
2.2 Arcs Modeli
Şagirdin öyrənməyə və bacarmağa istiqamətli motivasiyası, professional təhsil proqramlarında əhəmiyyəti çox vaxt gözardı edilən bir ünsürdür. Halbuki təhsili alan çalışanların motivasiyası təhsil proqramlaşdırarının ən kritik komponentidir. Ən yaxşı şəkildə hazırlanmış və tətbiq olunmuş olan təhsil proqramlaşdırarının dahi bacarıq olmasındakı tək səbəb proqramı sahə şagirdlərin aşağı motivasiyasıdır. Ayrıca mövzuya maraqsız olan şagirdlər təhsili yüksək bir qeyd ilə tamamlamış olsalar belə təhsil əsnasında öyrəndikləri qabiliyyətləri və məlumatları bir müddət sonra unutma meylindədirlər. Xüsusilə çalışanların, qatılmağa zəruri tutulduqları təhsil proqramlarında keçər qeyd edib, proqramdan xilas olma istiqamətində motivasiya olma ehtimalları yüksəkdir. Bu səbəblə təhsil dizaynçıları, şagirdləri yeni məlumatlar və qabiliyyətlər qazanıb bunları ən məhsuldar şəkildə işlərinə əks etdirmələri üçün motivasiya etməlidir.
Bunun üçün, ilk addım, təhsil dizaynçılarının hədəf şagird kütləsini motivasiya edən ünsürləri bildikləri və ya anladıqları yanılmasından xilas olmalarıdır. Təhsil dizaynçıları proqramı götürəcək olan şagirdlərin motivasiya ünsürlərini analiz etmək üçün aşağıdakı suallara bənzər suallar soruşmalı və cavablarını axtarışlıdırlar.
• Proqram sizin üçün nə qədər qiymətlidir?
• Proqram sonunda nə kimi faydalar təmin etməyi gözləyirsiniz?
• Proqramın mövzuları arasında hansılarına maraq duyursunuz?
• Ən çox problemə gətirib çıxaran problemlər nələrdir?
Bu sualların cavabları dizaynçının şagirdin motivasiyasını anlamasına köməkçi olacağı kimi hədəflənən davranışsal nəticələndirərin əldə edilməsinə də yarayacaq.
1987-ci ildə John Kellər motivasiya mövzusundakı edilən araşdırmaları sintez edərək ARCS modelini (1987) ortaya atmışdır. ARCS, diqqət(Attention), uyğunluq(Relevance), güvən(Confidence) və təmin(Satisfaction) sözlərinin baş hərfləridir.
2.3 Motivlənməyi Təsir Edən Fərdi Faktorlar
Motivlənmə biliş, davranışlar, ətraf və digər fərdi faktorların qarlılıqlı təsiri nəticəsində ortaya çıxmaqdadır. Burada haqqında danışılan fərdi faktorları dörd qrupda yığmaq mümkündür: 1. Xəbərdar edilmə 2.İhtiyaçlar 3.İnançlar 4.Amaçlar
Xəbərdar edilmə və qayğı : Ümumiyyətlə xəbərdar edilmişlik halı, orqanizmin məhsuldar bir öyrənmə təmin edə bilməsi üçün hazır və tətikdə olmasıdır. “canım dərsə hazırlaşmaq istəmir” deyən şagirdlər əslində kafi xəbərdar edilmişlik səviyyəsinə çata bilməmişdir. Bufetdə ya da yataqda dərsə hazırlaşmaq, fərdin ümumi xəbərdar edilmişlik halına girməsini, bu səbəbdən öyrənməsini çətinləşdirməkdədir. Xəbərdar edilmə müəyyən bir nöqtəyə gəldiyində optimal çatmaqdadır. Optimal səviyyə öyrənmə üçün ideal olandır. Qayğı içində eyni şeyləri söyləmək mümkündür.
Ehtiyaclar: Ehtiyac arzulanan və ya lazımlı olan bəzi şeylərin əskikliyidir. Əskiklik qəbul edilən ya da gerçək ola bilər. Ehtiyaclar sadə və konkret ola biləcəyi kimi kompleks və mücərrəd də ola bilər.
İnanclar: Kəslərin motivlənməsini təsir edən üçüncü fərdi faktor, onların inanclarıdır. Yükləmə qaydasnı və bəzi araşdırma tapıntıları, qabiliyyətlərin qərarlı və denetlenemez olduğunu ifadə edərkən, bəzi görüşlər də qabiliyyətlərin səylə inkişaf etdirilə biləcəyini ifadə etməkdədir. Digər tərəfdən qabiliyyətlə əlaqədar inanclarda gelişimsel fərqliliklər vardır.
Məqsədlər: Şagirdlərin dərslərlə əlaqədar məqsədlər, onların motivlənmə səviyyələrini təsir etməkdədir. Müəllimlər şagirdlərin məqsədlərinə baxaraq onların motivlənmə səviyyələri və məqsədlərinin reallaşma səviyyələri haqqında qiymətləndirmə edə bilərlər. Müəllimlərin xüsusilə müvəffəqiyyətsizlik həyatı keçirən şagirdlərin məqsədləri üzərində qiymətləndirmə etmələri lazımdır.
Təhsildə motivasiyası Eggen & Kauchakın öyrənmə mərkəzli sinif modelində belə açıqlamışlar :
1- müəllim xüsusiyyətləri : Müəllimin yaxşı bir model olması, coşğulu olması, isti və empatik bir yanaşmasnı daşıması motivasiyası artırar.
2- İqlim dəyişənləri : Sinif mühitinin nizamlı və isti olması, müvəffəqiyyətə istiqamətləndirən və dəstəkləyə bir atmosferdə olması, çox şiddətli olmağa yarışma havasının olması motivasiyası artırar.
3- Təhsil dəyişənləri : Təhsildə mövzuya uyğun bir giriş, təhsilin fərdiləşdirilmiş olması, şagirdin müddətcə daxil edilməsi və geri elanın mümkün olması motivasiyası artırar.
Yükləmə :Şagirdin motivlənmə davranışı şagirdin vəziyyətləri və hadisələri qəbul etdiyi və necə şərh etdiyiylə də əlaqəlidir. İmtahandan çıxan şagirdlərin tez-tez “suallar həmişə işləmədiyim yerdən çıxdı”, “pis bir imtahan olacağı içimə doğulmuşdu”, “bu müəllim mənə taxdı, bilirəm”, həmişə arxamda oturanın üzündən edə bilmədim”, “çox çalışmışdım, ona görə imtahanım yaxşı keçdi” dediklərini eşidərik. Bu kimi vəziyyətlərdə, şagirdlər müvəffəqiyyət ya da müvəffəqiyyətsizliklərini birinə ya da bir şeyə yükləməkdədirlər. Şagirdlərin müvəffəqiyyət ya da müvəffəqiyyətsizlik səbəbləriylə əlaqədar hissləri motiv səviyyələrini təsir etməkdədir.
Təməldə iki cür yükləmə vardır. Bunlar daxili və xarici yükləmələrdir. Daxili yükləmə adamın davranışın və vəziyyətin səbəbi olaraq özünü görməsidir. Xarici yükləmədə isə davranışın və ya vəziyyətin səbəbinin adam xaricindəki faktorlarda axtarılmasıdır.
Gücləndirmə:Motivlənməyi təmin edən ən əhəmiyyətli faktordur gücləndirmə. İstənilən bir davranışın qazandırılması və ya istənməyən bir davranışın söndürülməsi üçün istifadə edilən bir müdaxilədir. Bu müdaxiləyə “pekiştireç” deyirik. Pekiştireçler müsbət( mükafat) ya da mənfi (cəza) ola bilər. Eyni zamanda içdən gələnlər (qaynaq baxımından) və maddi ya da mənəvi(xüsusiyyətlərinə görə) ola bilərlər.
Pekiştireç öyrənilən davranışın performansa çevrilməsində hərəkətə keçirici olaraq rol oynayar. Yəni pekiştireç, öyrənilənlərin edilməsini və istifadə edilməsi üçün fərdi motivlər.
“Şagirdin göstərdiyi səyi mükafatlandırın”, şagirdin göstərdiyi səy mükafatlandırılması çox daha təsirlidir. Nəticə mükafatlandırılsa nəticə bacarıla bilmədiyi zaman mənfi bir təsir meydana gələ bilər, halbuki müddət təkrarlana bilər və bu da motivasiyada davamlılıq təmin edər.
Gücləndirmə tarifeleri
1- Sabit nisbətli gücləndirmə ( hər 3. davranış)
2- Sabit aralıq gücləndirmə ( hər ay maaş )
3- Dəyişən nisbətli gücləndirmə ( lotereya sizə də çıxa bilər )
4- Dəyişən nisbətli gücləndirmə ( bəzən 3. bəzən 5. davranış )
5- Təsadüfi gücləndirmə və ya birləşdirilmiş tərifələr ( digər gücləndirmə tarifeleri birləşdirilib istifadə edilə bilər)
2.4 Motivasiyanın Əhəmmiyyəti
Motivasiya funksiyaları çox dəyişik şəkillərdə həyatın hər sahəsində və dərhal hər kəs tərəfindən tətbiq olunar. Ən kiçik ictimai qrup olan ailədə ana və ata, sinifini keçsə özünə velosiped (ya da hər hansı bir hədiyyə) götürəcəyini müjdələyərək məktəbə gedən uşaqların davranışlarını istiqamətləndirməyə çalışar. Dövlətlər vətəndaşlarını, sivilizasiya səviyyəsinə yetişdirmək məqsədiylə çox işə etina etdirərlər. Öz üzərinə bir sıra motivasiya ünsürləri tətbiq edilən biri, başqa bir məqsəd qoy yenə digər bir adamı güdülemeye çalışa bilər. Qısaca insan davranışlarına istiqamət vermək istəyən dərhal hər kəsin müraciət edəcəyi ən güclü üsul motivasiya olaraq görülməkdədir.
Ölkələr həm regional mənada həm də qlobal mənada söz sahibi ola bilmək üçün rəqabətə məcburdurlar. Bu rəqabət iqtisadi, siyasi, mədəni, təhsil vs. ola bilər. Bizi maraqlandıran isə təhsildəki rəqabətdir. Bunun içində yaxşı motivasiya edilmiş fərdlər lazımlıdır.
Motivlənmiş ilə motivlənməmiş şagird davranışları arasında əhəmiyyətli fərqlər vardır. Motivlənmiş davranışların istiqaməti müəyyəndir, böyük bir enerji ilə edilər. Hərəkətlərdə dayanıqlılıq, davamlılıq və israr vardır.
Motivlənmiş davranışda maraq duyma və diqqət yetirmə də davamlılıq; davranışın edilməsi üçün səy göstərməyə və lazımlı zaman xərcləməyə istəksizlik; kunu üzərində mərkəzləşmə, özünü vermə və çətinliklərlə qarşılaşdığında istənilən davranışı etməkdən imtina etməmə, nəticəyə getmədə israrlı olma və dayanıqlılıq kimi müsbət davranışlar mövcuddur.
Yuxarıda izah edilənlərdən ümumiyyətlə motivasiyanın çalışan bir insanın ehtiyaclarını anlama ilə əlaqəli olduğu mənfəətimini edə bilərik.
2.5Maslounun Ehtiyaclar İyerarxiyası
İnsan ehtiyaclarının hamısı eyni sıxlıqda deyil. Bəziləri müəyyən bir prioritetə malikdir. İnsanları davranışa yönəldən ehtiyacları təyin etmək və bunları aradan qaldırmaq üçün istifadə ediləcək müxtəlif örgütsel vasitələri təyin etmək lazımdır. Abraham Maslou dinamik bir quruluşda olan insan ehtiyaclarının təbiətini araşdırmağa çalışmışdır. Bu ehtiyacları əhəmiyyət sırasına görə bir iyerarxiya içinə qoymağa və bunları aradan qaldıracaq örgütsel vasitələri təyin etməyə çalışmışdır. Bunu edərkən də bəzi fərziyyələrdə tapılmışdır:
• Təmin edilən bir ehtiyacın motivasiya edici xüsusiyyəti qalmaz. Bir ehtiyac qarşılandığında digəri ortaya çıxar.
• İnsan ehtiyacları kompleksdir və ehtiyaclar adamda hər hansı bir zamanda ortaya çıxa bilər.
• Ümumiyyətlə üst addım ehtiyaclardan əvvəl alt addımdakı ehtiyacların qarşılanması lazımdır.
• Üst addımdakı ehtiyacları qarşılamanın alt addımdakı ehtiyacları qarşılamağa görə daha çox yolu vardır.
• İnsanın bir pillədəki ehtiyacı ancaq alt pillədəki ehtiyacı ödənilsə ortaya çıxar.
• Bu ehtiyaclar əhəmiyyətinə görə aşağıdan yuxarıya doğru qurulmuş bir iyerarxiyada sıralanar.
Maslow bu ehtiyacları təyin etmək üçün beş kateqoriya meydana gətirmişdir. Bunlar fizioloji ehtiyaclar, təhlükəsizlik ehtiyacları, ictimai ehtiyaclar, möhtərəmlik (psixoloji) ehtiyacı və özünü reallaşdırma ehtiyacıdır.
2.6 Tələbələri Motivləmə Yolları
Aşağıda şagirdləri güdülemek üçün bəzi təklifləri yer verilmişdir.
1- Dərs başlarkən maraqlı, çaşdırıcı, maraq oyandırıcı suallar problemi.
2- İşləri mümkün olduğu qədər aktiv, araşdırıcı, həyəcanlı, və faydalı hala gətirin.
3-Bütün şagirdlərin, nəyi necə edəcəklərini və çatacaqları hədəfə necə gedəcəklərini bilib bilmədiklərindən əmin olun.
4-Şagirdlər arasında zəka, sosyo-ekonomik-kültürel keçmiş, məktəbə və bəzi dərslərə qarşı tutum bucaqlarından fərdi ayrılıqlar olduğunu hər vaxt diqqətə alın.
5- Şagirdlərin təməl ehtiyaclarını doyurmalarına köməkçi olun.
6- Sinifin fiziki şərtlərini hesaba qatın.
7- Şagirdlərlə maraqlandığınızı və onların sizin sinifinizin şagirdləri olduğunu hiss etdirin.
8- Bütün şagirdlərin azda olsa möhtərəmlik qazana biləcəkləri öyrənmə həyatları təşkil edin. Hər şagirdin təqdir edilmə ehtiyacını qarşılayacağı dərs içi dərs xarici fəaliyyətlər təşkil edin.
9- Şagirdlərə hər mövzuda variantlar təqdim edin.
10- Müsbət mənlik anlayışı inkişaf etdirmələrinə köməkçi olun.
11- Müsbət yanları vurğulayaraq vurğulayaraq, nəticələndirər haqqında geri elan verin.
12-Şagirdləri, öz öyrənmələrini özlərinin istiqamətləndirmələri üçün cəsarətləndirin.
13- Ehtiyac duyan şagirdləri, öz etibarlarını və müvəffəqiyyət ehtiyaclarını inkişaf etdirmələri üçün cəsarətləndirməyə işleyin.
14- Şagirdlərə məsuliyyət verərək, özləriylə yarışdıraraq onların müvəffəqiyyət motivini inkişaf etdirici texnikalar istifadə edin.
15- Məktəb müvəffəqiyyətsizliyi bir sonsuz dövrdür. Bu dövr, ancaq müəllimin gözləməsini yüksək tutaraq şagirdi güdülemesiyle qırıla bilər.
Qəbul və diqqət müddətləri, motivlənməklə doğrudan əlaqəlidir. Uşaqlar nəyi öyrənmək istəyərlərsə, onu öyrənərlər. Bu səbəblə, motivləndikləri mövzuda seçici qəbul və diqqət göstərərlər. Müəllimlərin şagird diqqətini təmin etmək üçün ilk planda ələ almaları lazım olan mövzu, onların motivlənməsini təmin etməkdir.
III. FƏSİL.TƏLƏBLƏRƏDƏ MOTİVASYA SAHƏSİNDE TƏDQİQİ SƏBƏBLƏRİNİN PSİXOLOJİ EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ.
3.1. Tədqiqatın Təşkili və Keçirilməsi.
Tədqiqatda tələbələrdə eksperimental olaraq motivasyanı tədqiq etmək üçün biz məktəbdə təhsil alan 24 nəfər 9- cu sinif şagirdləri iştirak edib.
Metodikanın işlənilməsi üçün təlimat belədir: Bu tapşırıq 10 sualdan ibarətdir. Tapşırıq suallarını diqqətlə oxuyun və size uygun olan cevabı yazın.
TEST
1. Əsası aylar 30, əsasıları 31 çəkər; neçə ayda 28 gün vardır?
2.Həkiminiz sizə 3 həb verər və bunları yarimsar saat arayla almanizi tövsiyə etsə, dərmanlayarın tamamını bitirməniz nə qədər sürər?
3. Gecə saat səkkizdə yatıram və yatarkən guguklu saatımı səhər doqquza quruyuram neçə saat yataram?
4. 30′ u yarıma bölüb 10 əlavə etdiniz, neçə etdi?
5. Bir cütçünün 17 qoyunu var idi. Sürüdə salgin xəstəlik oldu, doqquzu agir xəstələndi, digərləri öldü. Cütçünün neçə qoyunu var?
6. Yalnız bir tək kibritiniz var, içində bir qaz lampası, bir qaz sobası, və birdə şam olan qurunluq və soguk bir otağa mədaxiliniz… Əvvəl hansını yalvarsınız?
7. Adamın biri düzbucaqlı formasında və hər cəbhəsi cənub mənzərəli bir ev insə edir. Evi böyük bir ayı ziyarət etsə bu ayı nə rəng olar?
8. 3 alma var idi ikisini götürdüm.Neçə almam var?
9. Musa gəmisinə hər heyvandan qaçar ədəd götürdü?
10. Chicago’ dan hərəkət edən 43 yolçulu bir avtobus istifadə edirsiniz. Pittsburgh’ da 7 yolçu minib, 5 yolçu endi. Cleveland’ da 8 yolçu endi, 6 yolçu tualetə gedib gəldi və 4 yeni yolçu mindi. 20 saat sonra Philadelphia’ ya vardiginizda sürücünün adi nə idi?
Cavablar
1. Hamısında, bütün aylarda 28 gün vardır.
2. Bir saat
3. Guguklu saatlar gecə gündüz ayrimi yapmadigi üçün 1 saat.
4. 70 edər, yarıma bölmək 2 ilə çarpmaq deməkdir.
5. 9 canlı qoyun
6.Kibriti.
7. Ayı ağ olar. Evin hər cəbhəsi cənuba baktigina görə bina şimal qütbündədir.
8. 2 alma
9. Sifir, gəmisinə heyvan sahə Nuh idi.
10. Sürücü siz idiniz.
3.2. Alınmış Nəticələrin İşlənilməsi.
Tədqiqatda biz motivasyanın ölçülmesi metodikasından istifadə etdik. motivasiyanı tədqiq etmək üçün biz motivasyanın ölçülmesi metodikasından istifadə etdik.
Tədqiq olunanlara 10 sualdan ibarət tapşırıqlar verildi. Tədqiq olunanlar özlərinə uyğun cavabı yazdılar.
Tələbələrdə motivasiyanı tədqiq etmək üçün 24 nəfər yeniyetmə yaşlı məktəblilər tədqiqatda iştirak etmişdilər. Tədqiq olunanlara testin işlənilməsi ilə bağlı təlimat tam aydın olduqdan sonra tapşırığın işlənilməsinə başlanıldı.Tələbələr tapşırığı yerinə yetirdikdən sonra alınmış cavablar təhlil edildi.
Motivasyanın ölçülmesi metodikasından istifadə ettik , müəyyən edən metodikanın konkret tələbəler üzərində aparılması aşağıdakı nəticələri verdi:
Tədqiq olunan tələbələrin 64%- motivasiya orta səviyyəsi müəyyən edildi. Buradan aydın olur ki məktəb şagirdlərinin motivasiyası hələ orta səviyyədədir. buradan aydın olur ki məktəb şagirdlərinin motivasiyası orta səviyyədədir
Tədqiq olunan tələbələrin 17%- ində aşağı motivasiya səviyyəsi müəyyən edildi..Bu dəmək olar ki dərsə istek yoxdu .19%-unda yüksek motivasya seviyesi müeyyen edildi. Bu tələbələr özlərini motivasya üsulundə inkişaf etdirmişlər
NƏTİCƏ
Tədqiqatda motivasiyanın tələbələrdə üsulləri müəyyənləşdirməyə çalışdıq. Bunun üçün ilk olaraq biz motivasiyanın xüsusiyyətlərini nəzərə aldiq. Məlum oldu ki Öyrənməyə qarşı istək və müsbət tutum, motivasiyasını təsir edən faktorların başında gəlir. Araşdırmalar tələbələrdə öyrənməyə qarşı olan tutumlarını üç qrupda yığmaqdadırlar. Bunlar müvəffəqiyyətə mərkəzli, müvəffəqiyyətdən qaçınan və