AZƏRBAYJAN RESPUBLIKASI TƏHSIL NAZIRLIYI
BAKI DÖVLƏT UNIVERSITETI
Əlyazması hüququnda
RUHƏNGİZ MEHMAN qızı QARAYEVA
YENİYETMƏ QIZLARIN ŞƏXSİYYƏTİNİN
ETNOPSİXOLOCİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
19.00.05 – Sosial psixologiya
psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəjəsi
almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın
A V T O R E F E R A T I
Bakı – 2010
Dissertasiya işi Bakı Dövlət Universitetinin Sosial elmlər və psixologiya kafedrasında yerinə yetirilmişdir.
Elmi rəhbər: AMEA-nın müxbir üzvü,
psixologiya elmləri
doktoru, professor
Bəxtiyar Həmzə oğlu Əliyev
Rəsmi opponentlər: Psixologiya elmləri doktoru
İsfəndiyar Məmmədhüseyn oğlu Novruzlu
Psixologiya elmləri namizədi
Şəfahət Yusif qızı Abdullayeva
Aparıcı təşkilat: Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Ümumi psixologiya kafedrası
Müdafiə «___» «_________» 2010-cu il saat ____da Bakı Dövlət Universitetinin nəzdindəki N.02.014 dissertasiya şurasının iclasında keçiriləcəkdir.
Ünvan: Az1148, Bakı şəhəri, Z.Xəlilov küçəsi 23, BDU-nun II korpus
Dissertasiya ilə BDU-nun elmi kitabxanasında tanış olmaq olar.Avtoreferat «___» «______» 2010-cu ildə göndərilmişdir.
N.02.14 Dissertasiya şurasının psixologiya elmləri namizədi
elmi katibi Rəşid Vəkil oğlu Cabbarov
İŞİN ÜMUMİ SƏJİYYƏSİ
Mövzunun aktuallığı. Azərbayjanın müstəqillik əldə etməsi ijtimai hə¬¬ya¬tın bütün sahələrinə o jümlədən, insan müna¬sibət¬lə¬rinə yeni kontekstdən yanaşma zərurəti yaratmışdır.
Müasir dövrdə fərdlərə ənə¬nəvi ölçülərlə ya¬naş¬ılması, onların təbii fərdi fərqlərinin nəzərə alınmaması mo¬dern¬¬ləş¬mə yolu tutan jəmiyyətlərin inkişafında effektiv nətijələr vəd etmir.
Ümumiyyətlə jinsi və fərdi fərq¬ləri nəzərə almadan hazırda ijtimai əlaqələri, mü¬na¬si¬¬bət¬ləri nizamlamaq da mümkün deyildir. Münasi-bətlərin nor¬mal, reallığa uyğun olaraq, dövrün ijti¬mai-iqtisadi tələblərinə münasib qay¬da¬da tənzim¬lən¬məsi üçün həm jinsi, həm də etnopsixoloci xüsu¬si¬yətlərin öyrənil¬mə¬si vajibdir. Çünki, jinsi və etnopsixoloci fərqlərin nəzərə alınması təlim-tərbiyə prosesinin düzgün təşkilinə, o jümlədən fərdlərin özlərini pozitiv istiqamətdə gerçəkləşdirməsinə zəmin yaradır.
Müxtəlif yaş mərhə¬lələ¬rində, xüsusilə mən¬lik şüurunun yarandığı, «Mən-kon¬sep¬si¬ya»¬¬nın formalaşdığı yeniyetməlik dövründə etno¬psi-xoloci xüsusiy¬yətlərin xarak¬terinin öyrənilməsi xüsusi aktu¬allıq kəsb edir.
Bununla yanaşı qeyd olunmalıdır ki, jinsi fərqlərin əhatəli öyrənilməsi jinslərarası mü¬na¬si¬bət¬lə¬rin məqsəd¬yön¬lü qaydada tənzimlənməsinə kömək edir. Bu, hazırda jəmiyyətin, makro və mik-roqrupların idarə olunması, onla¬rın fəaliyyətinin müasir tələblər əsasında tən¬zimlənməsi baxımından mü¬hüm məsələdir. Anjaq, məlum olduğu kimi, bu problem psixologiyada, eləjə də Azərbay¬jan psixologiyasında daha az tədqiq edilmiş sahələrdən hesab olu¬nur.
Dünyanın hər bir yerində qadınlar və kişilər iqtisadi, sosial, hüquqi və psi¬xo¬¬loci eyniliyə malik deyillər. O jümlədən, Azər¬bay¬¬¬janda bu fərqlər özünü aydın gös¬¬tərir. Şərqdə qadının əsrlər boyu belə qeyri-bərabər, kişilərdən asılı vəziy¬yətdə yaşaması onların psixologiyasından tə¬sir¬siz ötməmişdir. Nətijədə bu təsir ümu¬milikdə jəmiyyətdə spesifik prob¬lem¬lər əmə¬lə gətirmişdir.
Hazırda inkişaf etmiş jəmiyyətlərdə gender tədqiqatları gün¬dən-günə ak¬tu¬¬allaşır. Təjrübə göstərir ki, qadınların özlərinin iştirakı olmadan, həyatın bü¬tün sa¬hələrinə (təhsil, mədəniyyət, səhiyyə, iqtisadiyyat və s.) onları jəlb etmədən, qa¬¬¬dın təşkilatları, birlikləri, jəmiyyətləri yaratmadan gender prob¬lem¬lərini həll et¬mək mümkün deyildir.
Bu məsələlər hazırda Azərbayjanda həyata ke¬çi¬ri¬lən gender siya¬sə-tinin tərkib his¬səsidir. Bu siyasətin əsasında qadınların sosial fə¬al¬lığı durur. Sosial fəallığın əsası isə yeniy¬etməlik dövründə qoyulur. Çün-ki, insan məhz bu mər¬¬hələdə ilk dəfə olaraq özünü, öz imkanlarını dərk etməyə başlayır, öz «Mən»i¬¬ni başqaları ilə müqa¬yisə imkanı qazanır, özünü tapmağa çalışır.
Problemə geniş aspektdən yanaşdıqda yeniyetmə qızların şəxsiyyətinin etno¬psi¬xoloci xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi bir neçə aspektdən xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Əvvəla, yeniyetməlik yaş dövründə qızların şəxsiyyət kimi formalaşmasında etnopsixoloci amillərin təsir dərəjəsinin hərtərəfli tədqiqinin aparılmaması. Bunun¬la bağlı qeyd etmək istərdik ki, yeniyetməlik yaş dövründə böhrandan qaçmaq üçün ye¬niyetmə qızların etnopsixoloci xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.
İkinjisi, problemlə bağlı sistemli tədqiqatların olmaması və yaxud da bu tədqiqatlarda məkan və zaman fərqlərinin özünü göstərməsi.
Üçünjüsü, əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq son illər inteqrasiya prosesinin güjlənməsi, müxtəlif əjnəbi dəyərlərin mədəniy¬yəti¬mi¬zə daxil olması yeniyetmə qızların psixikasına jiddi təsir göstərir və on-ların milli-mənəvi dəyərlərdən uzaqlaşmasına zəmin yaradır. Bunlar nəzərdən qaçırılmamalıdır.
Bütün bunları nəzərə alıb «Ye¬niyetmə qız¬ların şəxsiyyətinin etnopsixoloci xüsusiyyətləri» mövzusunun tədqiqini məqsədəuyğun hesab etmişik.
Mövzunun işlənmə səviyyəsi. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, yeniyetməlik yaş dövrü geniş spektrdə tədqiq olunmuşdur. Xüsusilə də ədəbi-bədii irsimizdə, klas¬sik ədəbiyyatımızda yeni¬yet¬mə qızların et¬no¬psixoloci xüsusiyyətləri N.Tusi, Ə.Xəqani, N.Gənjəvi, Ə.Ma-rağalı, S.Şi¬¬¬razi, İ.Nəsimi¬, maarif¬çilər¬dən A.Bakı¬xanov, M.F.Axundov, M.Ə.Sabir F.Kö¬çərli, Y.Çə¬¬mən¬zə¬¬minli, J.Məm¬¬¬məd¬¬¬-qulu¬zadə, M.Ə.Möjüz, M.S.Or¬du¬badi, S.Müm¬taz və b. əsərlərində bədii dildə təsvir olunmuşdur.
Azərbayjan tədqiqatçı¬ları Ə.S.Bayra¬mov, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həm¬¬¬¬¬¬¬zəyev, B.H.Əliyev, Q.E.Əzimov, S.M.Quliyev, H.Ə.Əli¬za-də, H.İ.Əliyeva, R.İ.Əli¬yev, R.V.Jab¬barov və b. də yeni¬yet¬məlik yaşının təhlili kon¬tek¬s¬tin¬də yeniyetmə qız¬ların yaş xüsusiy¬yət¬¬lə¬ri psixoloci baxımdan mənalandırılmışdır.
Xariji ölkə tədqiqatçıları problemlə bağlı müxtəlif araşdırmalar apar¬mışlar. L.S.Vıqotski, Z.Freyd, M.Mid E.Fromm, E.Erikson, A.Bandura, Q.Olport, J.Kelli, K.¬Xorni, Q.Merrey A.Freyd, İ.Kon, İ.İ.Rı¬da¬nova, T.K.Ko¬marova, S.V.Kon¬drat¬yeva, E.R.Kali¬tev¬¬s¬ka¬¬¬ya, D.A.Le¬ontyev, L.M.Zapu¬tina tərə¬findən ye¬ni¬yetmə¬lə¬rin xü¬susiy-yətləri yaş və jinsi fərqlər ba¬xımın¬dan öyrənilmişdir. D.İ.Feldşte¬yn, İ.V.Dub¬rovina, L.İ.Boco¬viç, L.S.Slavina tər¬bi¬¬yə prosesində ye¬¬ni¬yet¬-mə¬lərin sosial nor¬ma¬la¬rı mə¬nim¬¬sə¬mə¬sini, şəx¬siy¬yə¬tin mühüm struk¬¬tur kom¬¬ponentləri: özü¬nü¬qiy¬mət¬lən¬dirmə, intel¬lekt və ref¬leksiya kimi amillərlə əla¬qə¬¬lən¬¬di¬rmiş, problemin həllində ailə¬¬¬nin rolu¬nu, özü¬nü¬dər-k¬et¬¬mə, özünüidentifikasiya, özünüdeterminasiyanı və etnik-mədəni təsirləri önə çəkmişlər. Lakin bütün bunlara bax¬ma¬¬yaraq problem sosial-psixoloci kontekstdən sistemli təhlil olun¬mamışdır. Bu da problemin aktual olduğundan xəbər verir.
Tədqiqatın obyekti. Azərbayjanlı yeniyetmə qızların davra¬nı¬şın-da, rəf¬tarında və münasibətlərində etnopsixoloci xü¬su¬siy¬yət¬¬¬lər¬in təzahürünün öyrənilməsidir.
Tədqiqatın predmeti. Tədqiqatın predmetini azərbayjanlı yeni-yetmə qız¬ların şəxsiyyətində et¬no¬¬psixoloci xü¬su¬siy¬yət¬lərin öyrənil-məsi təşkil edir.
Tədqiqatın məqsədi. Aparılmış tədqiqatda başlıja məqsəd yeni-yetmə qızların etnopsixoloci xü¬su¬siy¬yətlərini araşdırmaqla şəxsiyyətin struktu¬run¬da onun yerini, xa¬rak¬¬te¬ri¬ni, özünüinkişafdakı rolunu və müxtəlif sosial qrup¬¬¬¬¬lar tərəfindən qiy¬mət¬ləndirilməsinin psixoloci şərt¬lərini müəyyən¬ləş¬dir¬¬¬məkdir.
Tədqiqatın fərziyyəsi. Yeniyetmə qızların davranışında etnik xüsusiy¬yətlərin təşəkkülü və təzahürü, yeniyetmə qızlarda etnik xüsusiyyətlərin inkişa¬fı, onların sərvət meylləri və sosializasiya prosesində milli mənsubiyyət yaşantılarının xarakteri ilə şərtlənir.
Əsas fərziyəyə uyğun olaraq köməkçi fərziyyələr də götürül¬müş-dür.
– Yeniyetmə qızlarda etno¬psi¬xoloci xüsusiyyətlərin for¬malaşması ailə tər¬bi¬yə¬¬sindən, valideynlərin mə¬nəvi ideallarından, tərbiyə işin¬¬də milli adət¬-ənə¬nələrə əsaslanmalarından və milli mədə¬niy¬yə¬tə münasi-bə¬tindən asılıdır.
– Yeniyetmə qızların ünsiyyətdə olduqları həmyaşıd qızların və oğ¬-lanların et¬nik mənşəyi, etnik mə¬də¬niyyətə münasibəti onlarda etnopsi-xo¬loci xüsu¬siy¬yət¬lərin formalaşmasına təsir gös¬tərir.
– Yeniyetmə qızlar sosiallaş¬ma prosesində özünüaktu¬allaşdır¬ma¬ya mane olan etnik xüsusiyyətləri zəif, ək¬si¬nə, bu tələbatların ödənil¬mə-sinə pozitiv tə¬sir göstərən xüsu¬siy¬yət¬lər¬i fəal şə¬kildə mənim¬səyirlər.
Tədqiqatın vəzifələri. Tədqiqatın məqsədini həyata ke¬çirmək üçün aşa¬¬¬ğı¬dakı vəzifələrin həlli vajib hesab edilmişdir:
– Şərq fəlsəfi fikrində və elmi psixologiyada problemin qoyu¬luşu və¬ziyyətini öyrənmək;
– Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyət¬lərin formalaş¬ma¬sına etno¬mə¬dəni faktorların təsirini, təbii və sosial amillərin qarşı¬lıq¬lı əla¬qə-si¬ni aydın¬laş¬dır¬maq;
– Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin for¬ma¬¬laş¬masını ailə mühitinin təsiri kontekstindən öyrənmək;
– Həmyaşıd oğlan¬la¬rın milli xarakterinin yeni¬yet¬mə qızlarda etnopsi¬xo¬loci xüsusiyyətlərin formalaşmasına təsirini müəyyən¬ləş-dirmək;
– Qızlarda yeniyetməlik böhranının etnopsixoloci xüsusiy¬yət¬lə¬ri¬ni öyrən¬mək;
– Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin formalaşdırıl-ması¬nın sosial-psixoloci əsaslarını müəyyənləşdirmək.
Tədqiqatın elmi yeniliyi. Azərbayjan psixologiyasında yeniyet¬mə qız¬la¬rın et¬no¬psixoloci xüsusiyyətlərinin valideynlər, əks jins¬dən olan həmyaşıdlar, on¬la¬rın özləri və digər sosial qruplar tərə¬fin¬¬dən sosial qiymətləndirilməsi haq¬qın¬da ilk empirik məlu¬mat¬lar əldə edilmiş, nətijələrin digər etnik mənşəli eyni¬jins¬li qruplarla korrelyasiyası aparılmışdır. Əldə edilmiş nətijələr yeniyetmə qızla¬rın təhsili, onlarda özünütərbiyənin istiqamət¬lən¬di¬ril¬məsi, sosial münasi¬bət¬lərin tənzim-lənməsi baxımından yeni elmi faktlar verir.
Müdafiəyə təqdim olunan əsas müddəalar:
1. Yeniyetmə qızlarda formalaşmış etnopsixoloci xüsusiyyətlər onların baş¬qa¬ları ilə münasibətlərində əsas xarakter əlamətləri kimi tə-zahür edir, onların davranış və rəftarının, “eqo”nun tənzim¬ləyicisi kimi çıxış edir.
2. Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin forma¬laş¬ması bir sıra amil¬lərlə yanaşı onla¬rın ailə tərbiyəsindən, mövjud stereotip və yönümlərdən, həm¬¬¬¬¬ya¬şıdların milli mənsubiy¬yə¬tindən və mühitin mə-də¬ni tə¬sir¬lərindən də ası¬lı¬dır.
3. Yeniyetmə qızların simpatiya bəslədikləri oğlanların, qəhrə¬man-ların, ide¬al insanların milli mənsubiyyəti və milli xarakteri onlarda etnopsixoloci xü¬susiy¬yətlərin inkişaf dinamikasına təsir göstə¬rir, onlarda şəxsiyyətin pozitiv yönümdə formalaşmasını şərt¬lən¬dirir.
4. Qızlarda yeniyetməlik böhranının etnopsixoloci xüsusiyətləri müxtəlif amillərin təsir dərəjəsi ilə, o jümlədən yaşlıların sosial təjrü-bəsi ilə şərtlənir.
5. Qızlar özünütərbiyə və özünüdərketmə prosesində özünüger-çəkləş¬dirməyə ləngidiji təsir gös¬tə¬rən etnopsixoloci xüsusiy¬yət¬lər¬dən imtina etməyə meyl¬lidirlər.
6. Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin formalaş¬dırıl-ması¬nın sosial-psixoloci modelində özünüinkişafa dina¬mik təsir göstərən etnik xarak¬ter, stereotip və meyllər əsas yer tutur.
Tədqiqatın metodoloji əsasları və metodikası. Tədqiqatın metodoloci əsasını şərq fəlsəfi fikrində etnopsixoloci xüsu¬siy¬¬yət¬lə¬rin formalaşması və inkişafı haqqındakı fikirlər, milli-mə¬də¬ni də¬yər¬¬¬lər, adət-ənənələr, etnopsixoloci yanaş¬malar, tər¬bi¬yənin so¬si¬al¬-psixoloci və sosial-pedaqoci konsep¬¬siyası, şəxsiyyət və şəx¬siy¬¬¬¬yət¬¬lərarası mü¬na¬si-bətlər haqqında psixoloci nəzəriyyələr təşkil edir.
Tədqiqatda nəzəri təhlil, müşahidə, müsahibə, anket, sorğu və testlərdən istifadə edilmişdir.
Tədqiqatın nəzəri əhəmiyyəti. Yeniyetmə qızların etnopsixo¬lo¬ci xüsusiy¬yətlərinin öyrənilməsi mürəkkəb və çoxjəhətli proses olduğundan yeniyetmə qızlara məxsus etnik keyfiyyətlərin və sosial münasibətlərin tədqiqinin nətijələri sosial və etnik psixolo¬giyanı yeni biliklərlə zənginləşdirməyə imkan verir. Bununla belə yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin öyrənil¬məsin¬dən əldə olunmuş nətijələr yeni sosial-psixoloci istiqamətlərin yaran¬ma¬sı¬na şərait yarada bilər.
Tədqiqatın praktik əhəmiyyəti. Tədqiqatın nətijələrindən ailə tərbiyə¬sin¬də, məktəb təjrübəsində və yeniyetmə qızlara psixoloci xidmət işində istifadə oluna bi¬lər. Bu nətijələr, həmçinin gender problemləri sahəsində çalışan mü¬tə¬xəs¬sis¬lər üçün də prak¬tik əhəmiyyət kəsb edir.
Tədqiqatın aprobasiyası. Tədqiqatın nətijələri BDU-nun və Bakı Ali Pedaqoci Qızlar Seminariyasının psixologiya kafedrasının elmi seminar¬ların¬da, beynəlxalq elmi-praktik konfranslarda, eləjə də digər elmi konfranslardakı məruzə və çıxışlarda müzakirə edilmişdir. Eyni zamanda tədqiqatdan əldə edilən nətijələr etnopsi¬xologiya və yaş psixologiyasının problemlə bağlı olan möv¬zuların tədrisində isti¬fadə olunmuşdur. Bununla yanaşı dissertasiyanın əsas məzmunu, başlıja müddəaları, bir neçə elmi məqalə və məruzə tezisləri şəklində çap olunmuş əsərlərdə öz əksini tapmış və bu yolla aprobasiyadan ke第-mişdir.
Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya işi giriş, iki fəsil, nətijə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahı¬sın¬dan iba¬rətdir.
İŞİN ƏSAS MƏZMUNU
Girişdə mövzunun aktuallığı əsaslandırılır, onun məqsədi vəzifələri, fər¬ziy¬¬yəsi, metodoloci əsasları, tədqiqatın metodları, el¬mi yeniliyi, nəzəri və prak¬tik əhəmiyyəti, müdafiəyə təqdim olun¬muş müddəalar şərh olunur.
Dissertasiyanın «Yeniyetmə qızların şəxsiyyətinin etnopsi¬xo¬loci xüsusiy¬yət¬ləri probleminin nəzəri məsələləri» adlanan I fəsli üç yarımfəsildən ibarət¬dir. Bi¬rinji yarımfəsildə «Şərq fəlsəfi fikrində problemin qoyuluşu» araşdırılır. Şərq¬də, eləjə də Azər¬bay¬janda qadına münasibət, ailədə yeniyetmə qızların mil¬¬¬li tərbiyəsi, yaş xüsusiyyətləri təhlil olunur. Bu yarımfəsildə yeniyet¬mə qız¬ların etnopsixoloci xüsusiyyətləri haqqında mi¬¬fo¬loci¬ mənbə¬lər, folklor nümu¬nələri, «Bil¬qamus», «Avestada», «Dədə-Qor¬¬qud» dastanları, «Qurani-Kərim», Midiya hökmdarı To¬mi¬ris haq¬qın¬da mən¬bələr, fəl¬sə-fi-psixoloci yanaşmalar araşdırılır, yeniyetməlik döv¬rünün özünə¬məx¬¬-sus etno¬psi¬xo¬lo¬ci xüsu¬siy¬yət¬ləri səjiyyələn¬dirilir. Gös¬tərilir ki, XX əsrin əvvəllərinə qədər yeniyetmə qızlar¬da etnopsixoloci xü¬su-siyyətlərin formalaş¬dı¬rıl¬ması prosesi bütöv¬lük¬də ailədə milli mədəniyyət, adət-ənənələr kontekstində həyata keçi¬rilmişdir. Azərbayjan mədəniyyətində yeniyetmə qızların etno¬psi¬¬xo¬loci xüsu-siy¬yət¬lə¬ri ümumilikdə qadınlıq xüsusiyyətləri kimi izah olu¬nur. Çün¬ki həmin dövr¬¬lərdə elmlərdə hələ differensiasiya getməmiş, prob¬lem elmi-psixoloci deyil, fəl¬səfi-bədii məzmunda izah edilmişdir. Bu yarımfəsildə X.N. Tusinin «Əxlaqi-Nasi¬r» əsərində qız (qadın) tər¬bi-yəsi məsələləri, Ə.Xaqanidən qadına humanist müna¬sibəti, N.Gənjəvinin qadın-qız probleminə münasi¬bəti, Ə.Ma¬ra¬ğa¬¬lının yaradı¬jılığında yeniyetmələrin tər¬bi¬yə¬si haq¬qın¬¬dakı fikirlər ge¬niş yer alır. Bununla yana¬şı bu yarımfəsildə İ.Nəsiminin qadına münasibəti də təhlil olu¬nur.
XIX əsrdən başlayaraq XX əsrin 20-ji illərinə qədər Azər¬bayjan maarif¬çi¬lərinin bədii-publisistik yazı¬la¬rın¬da ailədə və jəmiyyətdə qadına (yeniyetmə qı¬za) münasibət baş¬lıja mövzudur. Maarifçilərdən A.Bakıxanov bu baxımdan tər¬¬biyə məsələlərinə geniş yer ver¬ir. M.F.Axundov qadın və qızların hü¬quq¬suz¬lu¬ğunun səbəbini islam dininin yanlış təbliği ilə əlaqələndirir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbayjanda qız tərbiyəsi, onların hü¬¬quqlarının qorun-ma¬¬sı, şəxsiyyət kimi formalaşması sahəsində mübarizə apa¬ranlar ara-sın¬da Y.V.Çə¬¬¬mənzəminli, J.Məmməd¬quluzadə, M.Ə.Sabir, F.Kö¬çərli, Ə.Möjüz, M.S.Or¬¬¬du¬badi, S.Müm¬taz və başqaları da var idi. Bu maarifçilər Azərbayjanın inki¬şa¬fını qızların ev tərbi¬yə¬sinə müna¬si¬bətin də¬yiş¬məsində, onların insanlıq hü¬quq¬¬larının qorunmasında, jəhalətdən qur¬tar¬malarında, təhsil alma¬larında gö¬rür¬¬dülər.
Dissertasiyanın I fəslinin «Elmi ədəbiyyatda yeniyetmə qızla¬rın sosial¬laş¬ması problemi» adlanan ikinji yarımfəslində Avropa, Amerika, Rusiya və Azərbayjan tədqiqatçılarının da araşdırma¬larına istinad edilərək göstərilir ki, etnik xarakter jinsi fərqlərə, əksinə, jinsi fərqlər özü də et¬nik mənşəyə malikdir. Bu baxımdan qızların et¬no¬-psixoloci xüsusiyyətlərinin formalaşması ailədə quru¬lan jinsi tərbiyədən bi¬la¬vasitə asılı olur.
Burada aparılan təhlildən aydın olur ki, yeniyetmə qızların etno-psixoloci xüsusiyyətləri problemi dünya elmində hə¬lə XVII əsrdən sosial-psixoloci aspektdən öyrənilirdi.
XVII əsrdə insan psixo¬lo¬giyası ilə bağlı məsə¬lələrə yeni ya¬naş-malar əmələ gəldi. İnsan azadlığı çağı¬rış¬ları güjlənməyə başladı. Bu dövrdə F.Fenelon, da¬ha sonra M.Hüy¬¬yo, E.Fabenos, L.Küm¬men, Q.Kompeyre, Q.Nilsen, S.Xoll, Z.Freyd kimi təd¬qi¬qat¬çılar tərə¬findən ilk dəfə olaraq müxtəlif jə¬miy¬yətlərdə ye¬ni¬yet¬mə qızların yaş, jins və etnik xüsusiyyətləri sahəsində araş¬dırmalar apa¬rıldı. Problem elmi nöqteyi-nəzərdən şərh olundu.
XX əsrdə E.Erikson, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinski, Ə.Ə.Əli¬-zadə, İ.Kon, A.Q.Xripkova, D.İ.Feldşteyn, İ.V.Dub¬rovina, L.İ.Bocoviç, L.S.Sla¬¬¬¬¬vi¬na və b. yeniyetmə¬lə¬rin xü¬susiy¬yətlərini yaş, jins və etnik fərq¬¬¬lər baxımından öyrəniblər. Bu məsə¬lələr həmin tədqiqatçılar tərə¬findən ye¬niyetmə qızların ailədə, jə¬miyyətdə tərbiyəsi, həmya¬şıd¬¬lar¬la, xüsu¬silə oğ¬lan¬larla qarşılıqlı münasi¬bətləri, dostluq əlaqələri zəmi¬¬nin¬də araşdırılır. Məsələn, Ə.Ə.Əli¬zadə yeniyetmə qızlarda etno¬psi¬¬xoloci xüsusiyyətlərin forma¬laşmasını ailə-də ana tərbiyəsinin xüsu¬siy¬¬¬yətləri ilə əlaqələndirir. Qızlarda özü¬nüi-den¬tifi¬ka¬siyanın səmərə¬liliyi onun ana ilə münasi¬bətlərindən əhəmiyyətli dərəjədə ası¬lı¬¬dır. İ.Konun gəldiyi qənaət belədir ki, böyük yeniyetmə (15 yaş¬lı) qız¬larda baş¬qa¬larını dərk edərək özü¬nü-kəşfetmə tələbatı artıq yaran¬mış olur.
L.S.Vıqotski etnopsixoloci xüsusiyyətlərin mə¬nim¬sənilməsində jinsi ins¬tinktləri, İ.İ.Rıdanova, T.K.Komarova, S.V.Kondratyeva, E.R.Ka¬li¬¬¬tev¬¬s¬ka¬ya, D.A.Leontyev, L.M.Zaputina ailə¬nin rolunu, özünüdərk¬et¬mə, özünüidenti¬fi¬ka¬siya, özünüdeterminasiya və d. amilləri önə çəkmişlər.
Yeniyetmələrdə özünüdərketməni təhlil edərkən E.R.Kalitev-skaya, D.A.Leontyev və R.V.Jabbarov özünüinkişafa, özü¬nütərbi-yəyə daha çox üstün¬lük verirlər. Bu dövr¬¬də özünüdeterminasiyanın ölçüləri ro¬lun¬da azadlıq və məsuliy¬¬yət hissləri çıxış edir. Bu hisslərdən yaranan rəftar və müna¬si¬bətlər özünü fəallıq for¬ması kimi göstərir. L.M.Zaputina nəzarət tipinin qənaətbəxş olmadığı ailə¬lərdə yeni¬yet¬mə qız¬¬lar¬da aqressiya hallarına daha çox təsadüf edildiyini gös¬tərir. Onlarda «joş¬¬ğun davranış», gigiyenik və estetik çatışma¬z-lıqlar, öz jin¬sinə hörmətsizlik his¬si ya¬ran¬ır.
Azərbayjan tədqiqatçılarından Ə.S.Bayra¬mov, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həm¬zə¬yev, X.Fətəliyev, B.H.Əliyev, R.İ.Əliyev, R.V.Jab¬ba¬¬rov və b. problemlə bağlı olaraq yeni¬yet¬mə qızların etnik-yaş və jinsi xüsusiy¬yət¬¬lə¬rin¬dən bəhs edirlər. Bu sırada: qa¬¬dınların etnik tipologiyası, yeniyetmələrin ünsiyyətinin yaş xüsu¬siy¬yət¬ləri, jin¬si təsəv¬vürlər, «qız tərbiyəsi», oğlan-qız münasibətləri prioritet¬dir.
Dissertasiyanın I fəslinin «Etnomədəniyyət və yeniyetmə qızlar-da özünü¬identifikasiya prob¬lemi» adlı üçünjü yarım¬fəslin¬də ji¬nsi yetişkənliklə əlaqələndirilən ziddiyyətlərin qız¬la¬rın sosiallaşmasına təsiri, bu təsirin etnomədəni mühitlə əlaqəsi araş¬dı¬rılır. Göstərilir ki, yeniyetməlik dövründəki psixososial para¬metrlər müxtəlif sahə¬lər¬¬də, daha çox özünübənzətmə, özünü¬qiymət¬ləndirmə və özü¬nütən-zimetmədə mü¬şahidə olunur.
Ə.S.Bayramov etnik xüsusiyyətlərə xarakter, stereotiplər, av¬to¬¬ste¬-re¬¬otip¬lər, yönəlişlik və s. aid edərək hər birinin ayrılıqda təhlili¬ni verir. Ə.Əliza¬də və A.Abba¬sov azərbayjanlı ailə¬lərdə məhəb¬bətin əsasında qarşılıqlı səmi¬miy¬¬yət, inam, eti¬bar, hörmət, mehri¬ban¬çılıq, bir-birini başa düşmək, bir-biri¬nin qayğı¬sına qalmaq və s. ilə yanaşı, həm də dostluq, ümumi mənafe birliyi dayan¬dığını vurğulayırlar, hansı ki, bu keyfiy¬yət¬lə¬rin mənimsənilməsi, yeniyet¬məlik yaşın¬da baş verir. Ə.Ə.Əlizadə, B.H.Əliyev, R.İ.Əliyev və H.Ə.Əli¬¬zadə tərə¬fin¬¬¬dən prob¬lem – «uşaqlar aləmi və mədəniyyət», Azərbayjan ailə¬sinin ab-ha-vasın¬da böyü¬yən yeniyetmə qızların özünüidentifikasiyası kontek¬s¬tin-də açıq¬¬lanır.
B.H.Əliyev göstərir ki, etnik mənlik şüurunda etnik stereotip¬lərdə möh¬kəm¬¬lənmiş etnik fərq, tərbiyə stereotiplərində öz ifadəsini tapır. Öz birliyini di¬gə¬rinə qarşı qoymaq, üstün tutmaq, ayırmaq prosesində meydana gələn möh¬kəm¬lənmiş etnik fərqlər müxtəlif mədəniyyətlərdə müxtəlif tərbiyə stereotip¬lə¬rini for¬malaşdırır. R.İ.Əliyev qlobal¬laş¬¬ma şəraitində etnomədəniyyət faktor¬ları¬nın tərbiyədə¬ki rolunu ay¬dın¬¬laşdırır. Bununla belə bu fəsildə şəxsiyyət nəzəriyyəçiləri Z.Freyd, A.¬Freyd, E.Fromm, E.Erikson, Q.Oll¬port, J.Kelli, K.Xorni, K.Yunq və başqaları şəxsiy¬yətin inkişafı kontekstində yeni¬yet¬mə qızla¬rın so¬si¬allaşması və özünüidentifikasiyası məsələləri interpretasiya olu¬¬nur.
Bir sıra psixoloqların əsərlərində də bu problemlər geniş şəkildə təsvir olunmuşdur. İ.S.Kon, O.Y.Artyomovanın və b. tədqiqatlarında ibti¬dai mədə¬niy¬¬yətin analoqu olan mədəniyyətlər təhlil edilərkən qızların 85, oğlan¬ların 63 faizində inisiasiya (keçid dövrünə xas olan xüsusiy¬yət¬lər) faktları aşkar edil¬miş¬dir. Beləliklə, ailə yeniyet¬mə¬nin yalnız etnik şü¬uru¬na deyil, həm də etnik özü¬¬nü¬dərkinə, əsasən də etnik iden¬tifi¬¬kasiyasına təsir göstərir. Qarışıq etnik mən¬¬şəli ailələrdə yeni¬yet¬¬mələrin özünüidentifikasiyası valideynlə¬rin nəzarət for¬ma¬ların-dan asılı olur.
Dissertasiyanın II fəsli «Yeniyetmə qızların sosializasiyasında etno¬¬psixoloci xüsusiyyətlərin rolu» adlanır. Azərbayjanlı¬ların ailə tər¬biyəsində bu təsir mil¬¬li adət-ənə¬¬nə¬lər, ste¬¬¬¬reotip yanaş¬malar, əxlaq və davranış normaları kontekstindən izah olunur (Ə.S.Bayra¬mov). Ailənin psixoloci iqlimi etno¬psi¬xol¬oci xüsu¬siy¬¬yət¬lərin inkişa¬fı¬nı şərtləndirir. Yeniyetmə qızların şəxsi həya¬tında, xüsusilə on¬ların jinsi maarif¬lən¬diril¬¬məsində ananın rolu daha böyük oldu¬ğundan ailədə ananın tə¬siri önə çəkilir. Vali¬deyn¬lər, həmçinin öz övlad¬la¬rının tərbi-yə¬si¬nə jin¬si fərq¬lər baxımından yana¬şırlar (H.Ə.Əlizadə). Məhz bu kimi amil¬lər nə¬zərə alı¬naraq ailə tərbiyə¬sində yeni¬yet¬mələrin, o jümlədən də qızların özünüiden¬ti¬fi¬kasiya ami¬li xüsusi olaraq vur¬ğu-lanır (B.H.Əliyev, R.İ.Əli¬yev).
Dissertasiyanın II fəslinin «Yeniyetmə qızların şəxsiyyət xüsu¬siy-yətləri üzrə sosial qiymətlən¬dir¬mə¬lər» adlı birinji yarım¬fəslində yeniyetmə qızların etnopsixoloci xüsusiyyətləri prob¬lemini əhatəli tədqiq etmək üçün onun metodikası müəyyənləşdirilmiş, ilkin məlumatlar əldə edilmişdir.
Burada göstərilir ki, yeniyetmə qızların etnopsixoloci xüsusiy-yətlərinin öyrənil¬mə¬sində dəyər¬lə¬rin müəyyənləş¬dirilməsi çox zəru¬ri-dir. Əgər onun dəyərləri milli-mə¬nəvi də¬yərlərlə ey¬ni məzmun¬lu¬dursa, yəni, sosiallaşması tələblərə javab verirsə, de¬mə¬li mədəni mü¬hitin təjrü¬bə¬sini mənimsəyir, eləjə də milli mənsubiyyət yaşan¬tı¬ları güjlənir. Dəyərlərin formalaşması pro¬sesində ailənin rolu şüb¬həsizdir, lakin yalnız valideynlərin deyil, jəmiyyətin, yeniyet¬mə qızları əhatə edən digər sosial qrup¬la¬rın da təsiri qaçıl¬mazdır. Hər bir sosial qrup yeniyetmə qızlara öz idealları baxı¬mından təsir göstərir. Belə vəziyyət sosializasiya prosesində şəxsi dəyərlərdən daha çox, milli dəyərlərin möhkəm¬lənməsinə təsir göstərir. Bu mə¬sələni aydınlaşdırmaq üçün daha bir sorğu aşağıdakı sual əsasında aparıl¬mış¬dır: «Siz azərbayjanlı yeniyetmə qızlarda hansı etno¬psi¬xoloci xüsusiyyətlərin ol¬masını istərdiniz?»
Valideynlər, oğlanlar və qızların azərbayjanlı yeniyetmə
qızlarda görmək istədikləri xüsusiyyətlər
Jədvəl 2.1.
S. Valideynlər Oğlanlar Qızlar
1. Böyüklərə hörmət Sərbəst, kamallı, savadlı Savadlı
2. Ana tərbiyəsinə maraq Mədəni, müasir Böyüklərə hörmət
3. Evdarlıq Milli mentalitetə hörmət edən Valideyni dinləyən
4. Ədəb-ərkanlı, mədəni Xanımlıq Səmimi
5. Səmimi Təvazökar Sadə
6. Mənəviyyatja təmiz Utanjaq Öz yerini bilmək
7. Həyalı Sirli olmaq Dürüst
8. Saflıq İsmətli, abırlı Tədbirli
9. Zövqlü Ailəyə bağlı Qeyrətli, namuslu
10. Öz yerini bilmək Analıq hisslərinə meylli Dözümlü
11. Geniş dünyagörüşlü Zərif, injə Gözüaçıq
12. Təhsilli Mənən zəngin Evdar
13. Doğruçul Vəfalı Öz haqqını tələb edən
14. Sədaqətli Xariji görkəminə fikir verən Yenilikləri öyrənən
15. Tərbiyə etmək bajarığı Təhsilə və inkişafa meylli Namuslu
90 nəfər arasında apardığımız bu sorğuda biz azər¬bayjanlıların mənəvi idealları üçün səjiyyəvi hesab etdiyimiz bir sıra xüsusiy¬yət¬ləri görə bilmədik: qonaqpərvərlik, utanjaqlıq və s. Görünür jə¬miy¬yətdə formalaşmaqda olan ye¬ni dəyərlər artıq valideynlərə və gənj nəslə öz tə¬sirini göstərmişdir. Onlar yeniyetmə qızları müti, fağır, tabeçiliyə meylli deyil, öz taleyini müstəqil həll et¬məyi bajaran, geniş dünyagörüşünə malik, müstəqil şəxsiyyət kimi gö¬rürlər. Bu da bizim irəli sürdüyümüz fərziyyəni bir daha sübut edir.Yəni yeniyetmə qızların davranışında etnik xüsusiyyətlərin təzahürü bir növ onlara olan münasibətdən qaynaqlanır.
Dissertasiyanın II fəslinin «Yeniyetmə qızların özünüqiy¬mətlən-dir¬mə xüsusiyyətləri» adlı ikinji ya¬rım¬fəslində problemi öyrənmək məq¬sə¬dilə azərbay¬jan¬lı, rus, ləzgi və gür¬jü mən¬şəli yeniyetmə qızlarda özünü¬qiy¬mət¬¬ləndirmənin bir neçə sahəsi ilə bağlı «özü¬nüzlə bağlı qiy-mət¬lən¬dirdik¬ləriniz» mühakiməsi əsa¬¬sın¬da anket-sor¬ğu apa¬rıl¬mışdır. Anket-sorğu yeni¬yetmə qız¬lar, oğlanlar və valideynlərlə keçi¬ril¬miş¬dir.
Azərbayjanlı, rus, ləzgi və gürjü mənşəli
yeniyetmə qızların özünüqiy¬mət¬lən¬dirməsinin göstərijiləri
Jədvəl 2.2.
S.S. Yeniyetmə qızlar tərəfindən özü ilə bağlı qiymətləndirilən sahələr Nətijələr faizlə
Az Rus Ləz Gür
I Hər şeydən yüksək qiymətləndirirəm:
1. Müvəffəqiyyəti. 16 66 27 5
2. Yaşıdlarımla birgə maraqlandığımız işi yerinə yetirmək imkanını. 61 33 38 27
3. Ağıllı və fərasətli olmağı. 22 0 33 66
II. O insanlara bənzəmək istərdim ki, onlar:
1. Həyatda uğurlar əldə edə bilirlər. 11 44 0 33
2. Öz işlərinin vurğunudurlar. 44 55 61 66
3. Dostluğu və xeyirxahlığı ilə başqalarından fərqlənirlər. 38 0 33 0
III Həyatda ən çox həzz aldığım şeylər:
1. Öz işimdən (təhsilimdən). 7 27 0 5
2. Öz işimi yaxşı yerinə yetirə bilməyimdən. 66 50 44 89
3.Dostlarımın (rəfiqələrimin) əhatəsində olma¬ğım¬¬dan. 27 11 55 5
IV Mənim üçün bundan pis şey yoxdur:
1. Ləyaqətim təhqir olunsun. 44 66 50 33
2. Məsuliyyətli bir işi yerinə yetirərkən uğur¬suz¬lu¬ğa düçar olum. 33 27 16 16
3. Dostlarımı (rəfiqələrimi) itirim. 22 5 33 50
V Daha çox sevmədiklərim odur ki:
1. İstədiyimi əldə edə bilmirəm, heç nə alınmır. 5 5 0 0
2. Dostlarımla münasibətlərim korlanır. 89 94 100 94
3. Məni tənqid edirlər. 5 0 0 5
VI Mənim üçün daha çox bunları bilmək lazımdır:
Nəyi etmək istədiyimi. 50 33 38 33
Məqsədimə nejə nail olmağı. 16 50 38 50
Uğur qazanmaq üçün insanların köməyindən nejə istifadə etməyi. 33 16 22 16
Nətijələrə görə azərbayjanlı yeniyetmə qızlar: yaşıdlarla birgə ma-raqlandığı işi yerinə yetirməyi; öz işlərinin vurğunu olan insanları; öz işini yax¬şı yerinə yetirə bilməyi; ləyaqətinin təhqir olunmamasını; dostlarla mü¬na¬sibətlərin korlanmamasını; nəyi etmək istədiyini blməyi yüksək qiy¬mət¬lən¬dirirlər.
Şəxsiyyətin empatik xarakteri də yeniyetmə qızların şəxsiy¬yə¬tinin etno¬psi¬¬xo¬loci xüsu¬siyyət¬lə¬rini səjiyyələndirən sahələrdəndir. Empatik zənginlik ye¬niyet¬mə¬lərin tə¬xəy¬yülünün, yaradıjılıq ma¬raq¬¬larının məzmun zənginliyini şərt¬ləndirməklə, milli mə¬də¬niyyətlə də sıx bağlıdır. Onun ən dəqiq ifadə forması in¬san¬larla, mü¬hitlə mü¬na¬sibətdə təzahür edən hiss və emosiyalardır. Bu pro¬ses¬¬lər ijtimai mənşəyə, etno¬psi¬xoloci xarakterə malikdir. Fakt¬lar gös¬tərir ki, milli mənsubiyyət yaşantıları onların özlərini qiy¬mət¬lən¬dirməsində, özünüdərkində, özünügerçəkləşdirməsində mühüm rol oynayır. Ona görə də qiymət¬lən¬dir¬mələrlə bağlı sorğunun II mər¬hələsi başqa insanlarla, eləjə də dostlarla (oğlan və qızlarda) əla¬qədar olaraq aparılmışdır.
Başqa insanların yeniyetmə qızlar tərəfindən
qiymətləndirilməsi
Jədvəl 2.3.
S.S. İnsanlarda qiymətləndirilənlər Qiymət %-lə
Az. Rus Ləz. Gür.
VIII İnsan həyatda bunlara nail olmağa çalışmalıdır:
1. Başqaları ondan razı qalsınlar. 61 61 39 83
2.Hər şeydən əvvəl öz vəzifələrini yerinə yetir¬sin¬lər. 27 0 61 0
3. Yerinə yetirdiyi işə görə onu tənbeh etməyə ehtiyaj yaranmasın. 11 39 0 17
IX İnsanlardan o zaman xoşlanıram ki:
1. Yerinə yetirdikləri işdən zövq alırlar. 22 0 33 50
2. Kollektivə alışaraq yoldaşları ilə birgə çalış¬maq¬dan zövq alırlar. 44 61 39 33
3. Öz işlərinə məsuliyyətlə yanaşaraq onu baş-qalarından daha yaxşı görmək üçün zəhmət sərf edirlər. 88 39 27 17
X O insanları sevmirəm ki, onlar:
1. Özlərinə qiymət vermirlər. 72 27 39 14
2. Yeni olan heç nəyi bəyənmirlər. 5 11 0 0
3. İnsanlarla tez-tez dalaşır, konflikt yaradırlar. 22 61 61 78
XI
İstərdim ki, dostlarım:
1. Qayğıkeş olsunlar və yeri düşəndə insanlara kö¬¬mək etsinlər. 39 22 17 11
2. Mənə inansınlar və sədaqətli olsunlar. 5 5 5 17
3. Ağıllı və maraqlı insan olsunlar. 55 72 78 72
XII
O insanları yaxşı dost hesab edirəm ki, onlar:
1. İnsanlarla yaxşı münasibətdə olurlar. 17 11 5 33
2. Ona həmişə etibar etmək olar. 61 83 50 33
3. Həyatda çox şey əldə edirlər. 17 5 44 33
Azərbayjanlı yeniyetmə qızlar da insanlarda aşağıdakı xüsusiy¬yət-ləri yük¬sək qiymət¬lən¬dirirlər: başqaları ondan razı qalsınlar; öz iş¬lə¬rinə məsuliyyətlə ya¬naşaraq onu başqalarından daha yaxşı gör¬mək üçün zəhmət sərf etsinlər; özlərinə qiymət versinlər. Onların öz dostlarında yüksək qiymətləndirdikləri keyfiyyətlər ağıllı və ma¬raqlı insan olmaları və sədaqətdir.
Şəxsiyyətin sosiallaş¬ma¬sında məktəb həyatı, müəllim və yaşıdların rolu ön plan¬da durur. Həmin məsələlər yeniyetmə qızların məktəb həyatı ilə bilavasitə bağ¬lı olduğundan bu sa¬¬hə¬dəki qiymətləndirmələr də öyrənilmişdir.
Yeniyetmə qızların məktəb həyatı ilə bağlı
qiymətləndirmələri
Jədvəl 2.4.
S.S. Məktəb həyatı ilə bağlı qiymətləndirmələr Qiymət % – lə
Az Rus Ləz. Gür.
XIII Məktəb hər şeydən əvvəl:
1.Həyati məsələləri öyrədir. 17 11 5 33
2.Şagirdin fərdi qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. 61 83 50 33
3.İnsanlarla əlaqə qurmaq üçün şagirdlərdə zə¬ruri keyfiyyətlər tərbiyə edir. 17 5 55 33
XVI Mənjə hər şey o vaxt pis olur ki, pedaqoq:
1.Bəzi şagirdlərin onun xoşuna gəlmədiyini giz¬lət¬mir, onları ələ salır, lağa qoyur. 44 5 0 33
2.Şagirdlər arasında qarşılıqlı ittihamları qızış¬dı¬rır. 55 94 61 67
3.Tədris etdiyi fənni yaxşı bilmir. 0 0 39 0
XV Mənim fikrimjə yaxşı pedaqoq o kəsdir ki:
1.Hər bir şagirdlə maraqlanaraq onlara fərdi ya¬na¬şır 28 22 22 11
2.Şagirdlərdə tədris etdiyi fənnə qarşı maraq oya¬daraq bu fənni dərin¬dən mənimsəmək üçün zəhmət sərf etməyə onları alışdıra bilir. 72 78 78 89
3.Kollektivdə elə şərait yaradır ki, şagirdlər öz fi¬kir¬lərini çəkinmədən söyləyirlər. 5 0 0 0
Məktəb həyatı ilə bağlı qiymətləndirmələrdə azərbayjanlı yeniyetmə qız¬lar¬da: şagirdin fərdi qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsini; pedaqoqlar tərəfin¬dən şagirdlər arasında qarşılıqlı ittihamların qızışdı¬rıl¬mamasını; şagirdlərdə tədris etdiyi fənnə qarşı maraq oya¬daraq bu fənni dərin¬dən mənim¬səmək üçün zəhmət sərf etməyə alışdıra bilməsini yüksək qiymətləndirirlər.
Əgər biz yeniyetməlik dövründə mənlik şüurunun sabitləşmə-sindən, möh¬¬kəm¬¬¬¬lənməsindən bəhs ediriksə eyni fikri xarakterə də şamil etmək olar. Çünki mən¬¬¬lik şüurunun formalaşmasında milli mənsubiyyət hissinin və xarakterin möhkəmlənməsi mühüm şərt¬dir. Ona görə də tədqiqatda bu problem də araşdırılmışdır.
Böyük yeniyetmələrdə, xüsusilə 15 yaşda olan yeniyetmələrdə özünü¬qiymət¬ləndir¬mə səviyyəsi sosiallaşma sə¬¬viy¬¬yəsinə əsasən üyğun gəlir. Onlar özlərinin şəxsi dəyə¬ri¬ni mənsub olduqları millətin, ailənin, təmsil etdiyi sosial qrupun, kollek¬tivin sosi¬al dəyərinə və qimət¬lən-dirilmə¬sinə uyğunlaşdırmağa başlayırlar. Beləliklə, yeniyetmələrdə xarakter və onun etnik əlamətləri özünü qabarıqlığı ilə təzahür etdirir. Bu mə¬sələni öyrənmək üçün 15 yaşlı ye¬niyetmələr arasında özü¬nüqiy-mət¬lən¬dirmə testi keçirilmiş¬dir. Eyni məzmunlu testlər müxtəlif yaş-dan olan respodentlərlə də keçirilmişdir.
Yeniyetmə qızların xarakterinin müxtəlif yaşlı
respodentlər tərəfindən qiymətləndirilməsi
Jədvəl 2.5.
s.s. Keyfiyyətlər Qiymətlər
«È»
«¬» Keyfiyyətlər
1 Məlahətli Ž 2 1 ‹ 1 2 3 «¬» Məlahətsiz
2 Zəif 3 1 0 1 3 «È» Güjlü
3 Çoxdanışan 3 1 0 1 2 3 «¬» Az danışan
4 Məsuliyyətsiz 3 1 0 1 3 «È» Vijdanlı
5 Höjət 3 2 Œ 0 Œ 2 3 «¬» Üzüyola
6 Qapalı 3 2 Œ 0 Œ 2 3 «È» Səmimi
7 Xeyirxah 3 2 1 ‹ Œ 2 3 «¬» Eqoist
8 Qeyri-müstəqil 3 2 Œ 0 Œ 2 3 «È» Müstəqil
9 Fəal 3 1 0 1 3 «¬» Passiv
10 Mərhəmətsiz, zalım 3 2 1 ‹ 1 3 «È» Mərhəmətli
11 Qətiyyətli, jəsarətli 3 1 0 Œ 2 3 «¬» Qətiyyətsiz
12 Ehtiyatlı 3 1 0 1 3 «È» Enercili
13 Ədalətli 3 1 0 Œ 2 3 «¬» Ədalətsiz
14 Süst, tənbəl 3 1 0 1 3 «È» Gərgin
15 Özünə əziyyət verən 3 2 Œ 0 1 3 «¬» Təmkinli
16 İnsanlara qərəzli 3 2 1‹ 1 3 «È» İnsanpərvər
17 Özünəinamlı 3 10 Œ 2 3 «¬» Özünəinamsız
18 Özünüsevən Ž 2 1 0 1 3 «È» Dostjanlı
19 Doğruçul 3 1 0 1 3 «¬» Yalançı
20 Başqalarından asılı 3 1 0 1 3 «È» Müstəqil
21 Əsəbi 3 2 Œ 0 1 3 «¬» Hövsələli
Sonda yalnız ziyalılarla – əha¬tə¬li və əsaslandırılmış javablar verə billə¬jək 45 nəfər azərbayjanlı respondentlərlə yeniyetmə qızların etnopsixoloci xüsu¬siyyətləri ilə bağlı sorğular aparılmışdır.
Yeniyetmə qızlar üçün səjiyyəvi xüsusiyyətlər –
attid¬yüd¬lər (stereotiplər)
Jədvəl 2.6.
s.s Keyfiyyətlər % s.s. Keyfiyyətlər %
1. İstiqanlı 30 25. Pessimist 31
2. İnsanpərvər 45 26. Dəyişkən 52
3. Sosial əlaqələrdən asılılıq 67 27. Tez özündən çıxan 48
4. Emosional dəyişkənlik 53 28. Üzüyola 63
5. Ağılın güjü ilə hərəkət edən 32 29. Optimist 33
6. İntizamsız 21 30. Sakit 63
7. Öz iradəsinə tabe olmaq
tə¬lə¬ba¬tının yüksək olması 38
31. Fəal 52
8. Ünsiyətdə olmaq qorxusu 12 32. Passiv 43
9. Utanjaqlıq 62 33. Ünsiyyətjil 51
10. Təmkinlilik 41 34. Ağıllı 60
11. Qapalılıq 57 35. Səmimi 63
12. Konfliktdən qaçan 58 36. Ehtiyatlı 38
13. Vijdanlı 72 37. Söhbətjil 57
14 Müstəqil 50 38. Sülhsevər 72
15. Öz mülahizələri ilə
qəna¬ət¬lə¬¬nən 36 39. Həssas və qayğıkeş 82
16. Emosional soyuqluq 52 40 İradəli 64
17. Ümidsiz, bədbin 19 41 Ürəyiaçıq 47
18. Narahat 35 42 Özünə nəzarət edən 64
19. Əsəbi 18 43 Tələskən 48
20. Qaraqabaq 21 44 Zəif xarakterli 37
21. Ajıdil 27 45 Liderliyə meylli 37
22. Sərt 32 46 Dinj 44
23. Aqressiv 24 47 Laqeyd 31
24. Qaba 30
Aparılmış tədqiqat göstərdi ki, qeyd olunan müsbət jəhətlərlə yanaşı yeniyetmə qızlara xas olan bir sıra zid¬diy¬yətli xarakter əlamətləri vardır. Bunlara xəyalpərəstlik və iş¬gü¬zarlıq, xeyirxahlıq və aman¬sız¬lıq, qəlbigenişlik və xə¬bis¬lik, səmimilik, pa¬xıllıq və s. aid etmək olar. Onlar sanki seçim qarşısında qalaraq keçid döv¬rün¬də gah bu, gah da digər xarakter əlaməti nümayiş etdirirlər. Öz təbiətinə xas olan, eyni zamanda ətraf¬da¬kıları qa¬ne edən əlamətləri seçməkdə çətinlik çə¬kirlər. Bu baxım¬dan milli xarak¬te¬rin möhkəm¬ləndirilməsi baxımından yeni¬yet¬məlik əlverişli dövr sayılır. O jüm¬lədən, yeniyetmə qızlar bu sahədə mühi¬tin təsirləri¬nə qarşı açıq olur¬lar. Özünüidentifikasiya pro¬sesində özlərində mü¬hitin münasib bildiyi xa-rak¬ter əlamətlərini möhkəm¬lən¬dir¬məyə çalışır¬lar. Əlve¬rişli psixoloci-pedaqoci iqlim, valideyn-övlad, mü¬əllim- şa¬gird və həmyaşıdlarla münasibətlərdəki etnopsixoloci təsirlər bu sahə¬də¬ mühüm amillər kimi çıxış edir.
Dissertasiyanın II fəslinin «Yeniyetmə qızlar arasında etnik fərqlərin təhlili» adlı üçünjü yarım¬fəsl¬ində problemlə bağlı müqayisələr aparılır. Hər bir xalqın özünəməxsus etno¬psi¬xoloci xüsusiyyətləri olduğu kimi hər bir xalq bu xüsusiyyətləri özünəməxsus tərbiyəvi təsirlərlə gələjək nəsildə formalaş¬dı¬rır.
Şəkil 2.1. Valideyn, oğlan və qızların yeniyetmə qızlarda
qiymətləndirdikləri mənfi xüsusiyyətlər
Etnopsixoloci xüsusiyyətlərin formalaşmasına ailənin təsiri nəzərə alınaraq tədqiqatda yeni¬yet¬mə qızlara va¬li¬¬deyn¬lərin hissi-emosional, mənəvi və etik təsirləri öyrənil¬miş¬dir. Mü¬əy¬yən edil¬¬miş¬¬dir ki, azər¬bay-janlı ailələrdə yeni¬yetmə qızların etnopsi¬xo¬loci xü¬susiyətlərlə tərbiyə olun¬maları üçün onlara əsa¬sən əl¬ve¬rişli şərait yara¬dılır. Valideynlər adət-ənənələr vasitəsilə tər¬¬biyəyə diq¬qət yetirir, xüsusilə qız¬la¬rın tərbiyəsinə daha çox milli ste¬reotiplərlə yanaşır¬lar.
Valideynlərlə, apardığımız sorğularda yeniyetmə qızlar
BAKI DÖVLƏT UNIVERSITETI
Əlyazması hüququnda
RUHƏNGİZ MEHMAN qızı QARAYEVA
YENİYETMƏ QIZLARIN ŞƏXSİYYƏTİNİN
ETNOPSİXOLOCİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
19.00.05 – Sosial psixologiya
psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəjəsi
almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın
A V T O R E F E R A T I
Bakı – 2010
Dissertasiya işi Bakı Dövlət Universitetinin Sosial elmlər və psixologiya kafedrasında yerinə yetirilmişdir.
Elmi rəhbər: AMEA-nın müxbir üzvü,
psixologiya elmləri
doktoru, professor
Bəxtiyar Həmzə oğlu Əliyev
Rəsmi opponentlər: Psixologiya elmləri doktoru
İsfəndiyar Məmmədhüseyn oğlu Novruzlu
Psixologiya elmləri namizədi
Şəfahət Yusif qızı Abdullayeva
Aparıcı təşkilat: Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Ümumi psixologiya kafedrası
Müdafiə «___» «_________» 2010-cu il saat ____da Bakı Dövlət Universitetinin nəzdindəki N.02.014 dissertasiya şurasının iclasında keçiriləcəkdir.
Ünvan: Az1148, Bakı şəhəri, Z.Xəlilov küçəsi 23, BDU-nun II korpus
Dissertasiya ilə BDU-nun elmi kitabxanasında tanış olmaq olar.Avtoreferat «___» «______» 2010-cu ildə göndərilmişdir.
N.02.14 Dissertasiya şurasının psixologiya elmləri namizədi
elmi katibi Rəşid Vəkil oğlu Cabbarov
İŞİN ÜMUMİ SƏJİYYƏSİ
Mövzunun aktuallığı. Azərbayjanın müstəqillik əldə etməsi ijtimai hə¬¬ya¬tın bütün sahələrinə o jümlədən, insan müna¬sibət¬lə¬rinə yeni kontekstdən yanaşma zərurəti yaratmışdır.
Müasir dövrdə fərdlərə ənə¬nəvi ölçülərlə ya¬naş¬ılması, onların təbii fərdi fərqlərinin nəzərə alınmaması mo¬dern¬¬ləş¬mə yolu tutan jəmiyyətlərin inkişafında effektiv nətijələr vəd etmir.
Ümumiyyətlə jinsi və fərdi fərq¬ləri nəzərə almadan hazırda ijtimai əlaqələri, mü¬na¬si¬¬bət¬ləri nizamlamaq da mümkün deyildir. Münasi-bətlərin nor¬mal, reallığa uyğun olaraq, dövrün ijti¬mai-iqtisadi tələblərinə münasib qay¬da¬da tənzim¬lən¬məsi üçün həm jinsi, həm də etnopsixoloci xüsu¬si¬yətlərin öyrənil¬mə¬si vajibdir. Çünki, jinsi və etnopsixoloci fərqlərin nəzərə alınması təlim-tərbiyə prosesinin düzgün təşkilinə, o jümlədən fərdlərin özlərini pozitiv istiqamətdə gerçəkləşdirməsinə zəmin yaradır.
Müxtəlif yaş mərhə¬lələ¬rində, xüsusilə mən¬lik şüurunun yarandığı, «Mən-kon¬sep¬si¬ya»¬¬nın formalaşdığı yeniyetməlik dövründə etno¬psi-xoloci xüsusiy¬yətlərin xarak¬terinin öyrənilməsi xüsusi aktu¬allıq kəsb edir.
Bununla yanaşı qeyd olunmalıdır ki, jinsi fərqlərin əhatəli öyrənilməsi jinslərarası mü¬na¬si¬bət¬lə¬rin məqsəd¬yön¬lü qaydada tənzimlənməsinə kömək edir. Bu, hazırda jəmiyyətin, makro və mik-roqrupların idarə olunması, onla¬rın fəaliyyətinin müasir tələblər əsasında tən¬zimlənməsi baxımından mü¬hüm məsələdir. Anjaq, məlum olduğu kimi, bu problem psixologiyada, eləjə də Azərbay¬jan psixologiyasında daha az tədqiq edilmiş sahələrdən hesab olu¬nur.
Dünyanın hər bir yerində qadınlar və kişilər iqtisadi, sosial, hüquqi və psi¬xo¬¬loci eyniliyə malik deyillər. O jümlədən, Azər¬bay¬¬¬janda bu fərqlər özünü aydın gös¬¬tərir. Şərqdə qadının əsrlər boyu belə qeyri-bərabər, kişilərdən asılı vəziy¬yətdə yaşaması onların psixologiyasından tə¬sir¬siz ötməmişdir. Nətijədə bu təsir ümu¬milikdə jəmiyyətdə spesifik prob¬lem¬lər əmə¬lə gətirmişdir.
Hazırda inkişaf etmiş jəmiyyətlərdə gender tədqiqatları gün¬dən-günə ak¬tu¬¬allaşır. Təjrübə göstərir ki, qadınların özlərinin iştirakı olmadan, həyatın bü¬tün sa¬hələrinə (təhsil, mədəniyyət, səhiyyə, iqtisadiyyat və s.) onları jəlb etmədən, qa¬¬¬dın təşkilatları, birlikləri, jəmiyyətləri yaratmadan gender prob¬lem¬lərini həll et¬mək mümkün deyildir.
Bu məsələlər hazırda Azərbayjanda həyata ke¬çi¬ri¬lən gender siya¬sə-tinin tərkib his¬səsidir. Bu siyasətin əsasında qadınların sosial fə¬al¬lığı durur. Sosial fəallığın əsası isə yeniy¬etməlik dövründə qoyulur. Çün-ki, insan məhz bu mər¬¬hələdə ilk dəfə olaraq özünü, öz imkanlarını dərk etməyə başlayır, öz «Mən»i¬¬ni başqaları ilə müqa¬yisə imkanı qazanır, özünü tapmağa çalışır.
Problemə geniş aspektdən yanaşdıqda yeniyetmə qızların şəxsiyyətinin etno¬psi¬xoloci xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi bir neçə aspektdən xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Əvvəla, yeniyetməlik yaş dövründə qızların şəxsiyyət kimi formalaşmasında etnopsixoloci amillərin təsir dərəjəsinin hərtərəfli tədqiqinin aparılmaması. Bunun¬la bağlı qeyd etmək istərdik ki, yeniyetməlik yaş dövründə böhrandan qaçmaq üçün ye¬niyetmə qızların etnopsixoloci xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.
İkinjisi, problemlə bağlı sistemli tədqiqatların olmaması və yaxud da bu tədqiqatlarda məkan və zaman fərqlərinin özünü göstərməsi.
Üçünjüsü, əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq son illər inteqrasiya prosesinin güjlənməsi, müxtəlif əjnəbi dəyərlərin mədəniy¬yəti¬mi¬zə daxil olması yeniyetmə qızların psixikasına jiddi təsir göstərir və on-ların milli-mənəvi dəyərlərdən uzaqlaşmasına zəmin yaradır. Bunlar nəzərdən qaçırılmamalıdır.
Bütün bunları nəzərə alıb «Ye¬niyetmə qız¬ların şəxsiyyətinin etnopsixoloci xüsusiyyətləri» mövzusunun tədqiqini məqsədəuyğun hesab etmişik.
Mövzunun işlənmə səviyyəsi. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, yeniyetməlik yaş dövrü geniş spektrdə tədqiq olunmuşdur. Xüsusilə də ədəbi-bədii irsimizdə, klas¬sik ədəbiyyatımızda yeni¬yet¬mə qızların et¬no¬psixoloci xüsusiyyətləri N.Tusi, Ə.Xəqani, N.Gənjəvi, Ə.Ma-rağalı, S.Şi¬¬¬razi, İ.Nəsimi¬, maarif¬çilər¬dən A.Bakı¬xanov, M.F.Axundov, M.Ə.Sabir F.Kö¬çərli, Y.Çə¬¬mən¬zə¬¬minli, J.Məm¬¬¬məd¬¬¬-qulu¬zadə, M.Ə.Möjüz, M.S.Or¬du¬badi, S.Müm¬taz və b. əsərlərində bədii dildə təsvir olunmuşdur.
Azərbayjan tədqiqatçı¬ları Ə.S.Bayra¬mov, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həm¬¬¬¬¬¬¬zəyev, B.H.Əliyev, Q.E.Əzimov, S.M.Quliyev, H.Ə.Əli¬za-də, H.İ.Əliyeva, R.İ.Əli¬yev, R.V.Jab¬barov və b. də yeni¬yet¬məlik yaşının təhlili kon¬tek¬s¬tin¬də yeniyetmə qız¬ların yaş xüsusiy¬yət¬¬lə¬ri psixoloci baxımdan mənalandırılmışdır.
Xariji ölkə tədqiqatçıları problemlə bağlı müxtəlif araşdırmalar apar¬mışlar. L.S.Vıqotski, Z.Freyd, M.Mid E.Fromm, E.Erikson, A.Bandura, Q.Olport, J.Kelli, K.¬Xorni, Q.Merrey A.Freyd, İ.Kon, İ.İ.Rı¬da¬nova, T.K.Ko¬marova, S.V.Kon¬drat¬yeva, E.R.Kali¬tev¬¬s¬ka¬¬¬ya, D.A.Le¬ontyev, L.M.Zapu¬tina tərə¬findən ye¬ni¬yetmə¬lə¬rin xü¬susiy-yətləri yaş və jinsi fərqlər ba¬xımın¬dan öyrənilmişdir. D.İ.Feldşte¬yn, İ.V.Dub¬rovina, L.İ.Boco¬viç, L.S.Slavina tər¬bi¬¬yə prosesində ye¬¬ni¬yet¬-mə¬lərin sosial nor¬ma¬la¬rı mə¬nim¬¬sə¬mə¬sini, şəx¬siy¬yə¬tin mühüm struk¬¬tur kom¬¬ponentləri: özü¬nü¬qiy¬mət¬lən¬dirmə, intel¬lekt və ref¬leksiya kimi amillərlə əla¬qə¬¬lən¬¬di¬rmiş, problemin həllində ailə¬¬¬nin rolu¬nu, özü¬nü¬dər-k¬et¬¬mə, özünüidentifikasiya, özünüdeterminasiyanı və etnik-mədəni təsirləri önə çəkmişlər. Lakin bütün bunlara bax¬ma¬¬yaraq problem sosial-psixoloci kontekstdən sistemli təhlil olun¬mamışdır. Bu da problemin aktual olduğundan xəbər verir.
Tədqiqatın obyekti. Azərbayjanlı yeniyetmə qızların davra¬nı¬şın-da, rəf¬tarında və münasibətlərində etnopsixoloci xü¬su¬siy¬yət¬¬¬lər¬in təzahürünün öyrənilməsidir.
Tədqiqatın predmeti. Tədqiqatın predmetini azərbayjanlı yeni-yetmə qız¬ların şəxsiyyətində et¬no¬¬psixoloci xü¬su¬siy¬yət¬lərin öyrənil-məsi təşkil edir.
Tədqiqatın məqsədi. Aparılmış tədqiqatda başlıja məqsəd yeni-yetmə qızların etnopsixoloci xü¬su¬siy¬yətlərini araşdırmaqla şəxsiyyətin struktu¬run¬da onun yerini, xa¬rak¬¬te¬ri¬ni, özünüinkişafdakı rolunu və müxtəlif sosial qrup¬¬¬¬¬lar tərəfindən qiy¬mət¬ləndirilməsinin psixoloci şərt¬lərini müəyyən¬ləş¬dir¬¬¬məkdir.
Tədqiqatın fərziyyəsi. Yeniyetmə qızların davranışında etnik xüsusiy¬yətlərin təşəkkülü və təzahürü, yeniyetmə qızlarda etnik xüsusiyyətlərin inkişa¬fı, onların sərvət meylləri və sosializasiya prosesində milli mənsubiyyət yaşantılarının xarakteri ilə şərtlənir.
Əsas fərziyəyə uyğun olaraq köməkçi fərziyyələr də götürül¬müş-dür.
– Yeniyetmə qızlarda etno¬psi¬xoloci xüsusiyyətlərin for¬malaşması ailə tər¬bi¬yə¬¬sindən, valideynlərin mə¬nəvi ideallarından, tərbiyə işin¬¬də milli adət¬-ənə¬nələrə əsaslanmalarından və milli mədə¬niy¬yə¬tə münasi-bə¬tindən asılıdır.
– Yeniyetmə qızların ünsiyyətdə olduqları həmyaşıd qızların və oğ¬-lanların et¬nik mənşəyi, etnik mə¬də¬niyyətə münasibəti onlarda etnopsi-xo¬loci xüsu¬siy¬yət¬lərin formalaşmasına təsir gös¬tərir.
– Yeniyetmə qızlar sosiallaş¬ma prosesində özünüaktu¬allaşdır¬ma¬ya mane olan etnik xüsusiyyətləri zəif, ək¬si¬nə, bu tələbatların ödənil¬mə-sinə pozitiv tə¬sir göstərən xüsu¬siy¬yət¬lər¬i fəal şə¬kildə mənim¬səyirlər.
Tədqiqatın vəzifələri. Tədqiqatın məqsədini həyata ke¬çirmək üçün aşa¬¬¬ğı¬dakı vəzifələrin həlli vajib hesab edilmişdir:
– Şərq fəlsəfi fikrində və elmi psixologiyada problemin qoyu¬luşu və¬ziyyətini öyrənmək;
– Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyət¬lərin formalaş¬ma¬sına etno¬mə¬dəni faktorların təsirini, təbii və sosial amillərin qarşı¬lıq¬lı əla¬qə-si¬ni aydın¬laş¬dır¬maq;
– Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin for¬ma¬¬laş¬masını ailə mühitinin təsiri kontekstindən öyrənmək;
– Həmyaşıd oğlan¬la¬rın milli xarakterinin yeni¬yet¬mə qızlarda etnopsi¬xo¬loci xüsusiyyətlərin formalaşmasına təsirini müəyyən¬ləş-dirmək;
– Qızlarda yeniyetməlik böhranının etnopsixoloci xüsusiy¬yət¬lə¬ri¬ni öyrən¬mək;
– Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin formalaşdırıl-ması¬nın sosial-psixoloci əsaslarını müəyyənləşdirmək.
Tədqiqatın elmi yeniliyi. Azərbayjan psixologiyasında yeniyet¬mə qız¬la¬rın et¬no¬psixoloci xüsusiyyətlərinin valideynlər, əks jins¬dən olan həmyaşıdlar, on¬la¬rın özləri və digər sosial qruplar tərə¬fin¬¬dən sosial qiymətləndirilməsi haq¬qın¬da ilk empirik məlu¬mat¬lar əldə edilmiş, nətijələrin digər etnik mənşəli eyni¬jins¬li qruplarla korrelyasiyası aparılmışdır. Əldə edilmiş nətijələr yeniyetmə qızla¬rın təhsili, onlarda özünütərbiyənin istiqamət¬lən¬di¬ril¬məsi, sosial münasi¬bət¬lərin tənzim-lənməsi baxımından yeni elmi faktlar verir.
Müdafiəyə təqdim olunan əsas müddəalar:
1. Yeniyetmə qızlarda formalaşmış etnopsixoloci xüsusiyyətlər onların baş¬qa¬ları ilə münasibətlərində əsas xarakter əlamətləri kimi tə-zahür edir, onların davranış və rəftarının, “eqo”nun tənzim¬ləyicisi kimi çıxış edir.
2. Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin forma¬laş¬ması bir sıra amil¬lərlə yanaşı onla¬rın ailə tərbiyəsindən, mövjud stereotip və yönümlərdən, həm¬¬¬¬¬ya¬şıdların milli mənsubiy¬yə¬tindən və mühitin mə-də¬ni tə¬sir¬lərindən də ası¬lı¬dır.
3. Yeniyetmə qızların simpatiya bəslədikləri oğlanların, qəhrə¬man-ların, ide¬al insanların milli mənsubiyyəti və milli xarakteri onlarda etnopsixoloci xü¬susiy¬yətlərin inkişaf dinamikasına təsir göstə¬rir, onlarda şəxsiyyətin pozitiv yönümdə formalaşmasını şərt¬lən¬dirir.
4. Qızlarda yeniyetməlik böhranının etnopsixoloci xüsusiyətləri müxtəlif amillərin təsir dərəjəsi ilə, o jümlədən yaşlıların sosial təjrü-bəsi ilə şərtlənir.
5. Qızlar özünütərbiyə və özünüdərketmə prosesində özünüger-çəkləş¬dirməyə ləngidiji təsir gös¬tə¬rən etnopsixoloci xüsusiy¬yət¬lər¬dən imtina etməyə meyl¬lidirlər.
6. Yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin formalaş¬dırıl-ması¬nın sosial-psixoloci modelində özünüinkişafa dina¬mik təsir göstərən etnik xarak¬ter, stereotip və meyllər əsas yer tutur.
Tədqiqatın metodoloji əsasları və metodikası. Tədqiqatın metodoloci əsasını şərq fəlsəfi fikrində etnopsixoloci xüsu¬siy¬¬yət¬lə¬rin formalaşması və inkişafı haqqındakı fikirlər, milli-mə¬də¬ni də¬yər¬¬¬lər, adət-ənənələr, etnopsixoloci yanaş¬malar, tər¬bi¬yənin so¬si¬al¬-psixoloci və sosial-pedaqoci konsep¬¬siyası, şəxsiyyət və şəx¬siy¬¬¬¬yət¬¬lərarası mü¬na¬si-bətlər haqqında psixoloci nəzəriyyələr təşkil edir.
Tədqiqatda nəzəri təhlil, müşahidə, müsahibə, anket, sorğu və testlərdən istifadə edilmişdir.
Tədqiqatın nəzəri əhəmiyyəti. Yeniyetmə qızların etnopsixo¬lo¬ci xüsusiy¬yətlərinin öyrənilməsi mürəkkəb və çoxjəhətli proses olduğundan yeniyetmə qızlara məxsus etnik keyfiyyətlərin və sosial münasibətlərin tədqiqinin nətijələri sosial və etnik psixolo¬giyanı yeni biliklərlə zənginləşdirməyə imkan verir. Bununla belə yeniyetmə qızlarda etnopsixoloci xüsusiyyətlərin öyrənil¬məsin¬dən əldə olunmuş nətijələr yeni sosial-psixoloci istiqamətlərin yaran¬ma¬sı¬na şərait yarada bilər.
Tədqiqatın praktik əhəmiyyəti. Tədqiqatın nətijələrindən ailə tərbiyə¬sin¬də, məktəb təjrübəsində və yeniyetmə qızlara psixoloci xidmət işində istifadə oluna bi¬lər. Bu nətijələr, həmçinin gender problemləri sahəsində çalışan mü¬tə¬xəs¬sis¬lər üçün də prak¬tik əhəmiyyət kəsb edir.
Tədqiqatın aprobasiyası. Tədqiqatın nətijələri BDU-nun və Bakı Ali Pedaqoci Qızlar Seminariyasının psixologiya kafedrasının elmi seminar¬ların¬da, beynəlxalq elmi-praktik konfranslarda, eləjə də digər elmi konfranslardakı məruzə və çıxışlarda müzakirə edilmişdir. Eyni zamanda tədqiqatdan əldə edilən nətijələr etnopsi¬xologiya və yaş psixologiyasının problemlə bağlı olan möv¬zuların tədrisində isti¬fadə olunmuşdur. Bununla yanaşı dissertasiyanın əsas məzmunu, başlıja müddəaları, bir neçə elmi məqalə və məruzə tezisləri şəklində çap olunmuş əsərlərdə öz əksini tapmış və bu yolla aprobasiyadan ke第-mişdir.
Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya işi giriş, iki fəsil, nətijə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahı¬sın¬dan iba¬rətdir.
İŞİN ƏSAS MƏZMUNU
Girişdə mövzunun aktuallığı əsaslandırılır, onun məqsədi vəzifələri, fər¬ziy¬¬yəsi, metodoloci əsasları, tədqiqatın metodları, el¬mi yeniliyi, nəzəri və prak¬tik əhəmiyyəti, müdafiəyə təqdim olun¬muş müddəalar şərh olunur.
Dissertasiyanın «Yeniyetmə qızların şəxsiyyətinin etnopsi¬xo¬loci xüsusiy¬yət¬ləri probleminin nəzəri məsələləri» adlanan I fəsli üç yarımfəsildən ibarət¬dir. Bi¬rinji yarımfəsildə «Şərq fəlsəfi fikrində problemin qoyuluşu» araşdırılır. Şərq¬də, eləjə də Azər¬bay¬janda qadına münasibət, ailədə yeniyetmə qızların mil¬¬¬li tərbiyəsi, yaş xüsusiyyətləri təhlil olunur. Bu yarımfəsildə yeniyet¬mə qız¬ların etnopsixoloci xüsusiyyətləri haqqında mi¬¬fo¬loci¬ mənbə¬lər, folklor nümu¬nələri, «Bil¬qamus», «Avestada», «Dədə-Qor¬¬qud» dastanları, «Qurani-Kərim», Midiya hökmdarı To¬mi¬ris haq¬qın¬da mən¬bələr, fəl¬sə-fi-psixoloci yanaşmalar araşdırılır, yeniyetməlik döv¬rünün özünə¬məx¬¬-sus etno¬psi¬xo¬lo¬ci xüsu¬siy¬yət¬ləri səjiyyələn¬dirilir. Gös¬tərilir ki, XX əsrin əvvəllərinə qədər yeniyetmə qızlar¬da etnopsixoloci xü¬su-siyyətlərin formalaş¬dı¬rıl¬ması prosesi bütöv¬lük¬də ailədə milli mədəniyyət, adət-ənənələr kontekstində həyata keçi¬rilmişdir. Azərbayjan mədəniyyətində yeniyetmə qızların etno¬psi¬¬xo¬loci xüsu-siy¬yət¬lə¬ri ümumilikdə qadınlıq xüsusiyyətləri kimi izah olu¬nur. Çün¬ki həmin dövr¬¬lərdə elmlərdə hələ differensiasiya getməmiş, prob¬lem elmi-psixoloci deyil, fəl¬səfi-bədii məzmunda izah edilmişdir. Bu yarımfəsildə X.N. Tusinin «Əxlaqi-Nasi¬r» əsərində qız (qadın) tər¬bi-yəsi məsələləri, Ə.Xaqanidən qadına humanist müna¬sibəti, N.Gənjəvinin qadın-qız probleminə münasi¬bəti, Ə.Ma¬ra¬ğa¬¬lının yaradı¬jılığında yeniyetmələrin tər¬bi¬yə¬si haq¬qın¬¬dakı fikirlər ge¬niş yer alır. Bununla yana¬şı bu yarımfəsildə İ.Nəsiminin qadına münasibəti də təhlil olu¬nur.
XIX əsrdən başlayaraq XX əsrin 20-ji illərinə qədər Azər¬bayjan maarif¬çi¬lərinin bədii-publisistik yazı¬la¬rın¬da ailədə və jəmiyyətdə qadına (yeniyetmə qı¬za) münasibət baş¬lıja mövzudur. Maarifçilərdən A.Bakıxanov bu baxımdan tər¬¬biyə məsələlərinə geniş yer ver¬ir. M.F.Axundov qadın və qızların hü¬quq¬suz¬lu¬ğunun səbəbini islam dininin yanlış təbliği ilə əlaqələndirir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbayjanda qız tərbiyəsi, onların hü¬¬quqlarının qorun-ma¬¬sı, şəxsiyyət kimi formalaşması sahəsində mübarizə apa¬ranlar ara-sın¬da Y.V.Çə¬¬¬mənzəminli, J.Məmməd¬quluzadə, M.Ə.Sabir, F.Kö¬çərli, Ə.Möjüz, M.S.Or¬¬¬du¬badi, S.Müm¬taz və başqaları da var idi. Bu maarifçilər Azərbayjanın inki¬şa¬fını qızların ev tərbi¬yə¬sinə müna¬si¬bətin də¬yiş¬məsində, onların insanlıq hü¬quq¬¬larının qorunmasında, jəhalətdən qur¬tar¬malarında, təhsil alma¬larında gö¬rür¬¬dülər.
Dissertasiyanın I fəslinin «Elmi ədəbiyyatda yeniyetmə qızla¬rın sosial¬laş¬ması problemi» adlanan ikinji yarımfəslində Avropa, Amerika, Rusiya və Azərbayjan tədqiqatçılarının da araşdırma¬larına istinad edilərək göstərilir ki, etnik xarakter jinsi fərqlərə, əksinə, jinsi fərqlər özü də et¬nik mənşəyə malikdir. Bu baxımdan qızların et¬no¬-psixoloci xüsusiyyətlərinin formalaşması ailədə quru¬lan jinsi tərbiyədən bi¬la¬vasitə asılı olur.
Burada aparılan təhlildən aydın olur ki, yeniyetmə qızların etno-psixoloci xüsusiyyətləri problemi dünya elmində hə¬lə XVII əsrdən sosial-psixoloci aspektdən öyrənilirdi.
XVII əsrdə insan psixo¬lo¬giyası ilə bağlı məsə¬lələrə yeni ya¬naş-malar əmələ gəldi. İnsan azadlığı çağı¬rış¬ları güjlənməyə başladı. Bu dövrdə F.Fenelon, da¬ha sonra M.Hüy¬¬yo, E.Fabenos, L.Küm¬men, Q.Kompeyre, Q.Nilsen, S.Xoll, Z.Freyd kimi təd¬qi¬qat¬çılar tərə¬findən ilk dəfə olaraq müxtəlif jə¬miy¬yətlərdə ye¬ni¬yet¬mə qızların yaş, jins və etnik xüsusiyyətləri sahəsində araş¬dırmalar apa¬rıldı. Problem elmi nöqteyi-nəzərdən şərh olundu.
XX əsrdə E.Erikson, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinski, Ə.Ə.Əli¬-zadə, İ.Kon, A.Q.Xripkova, D.İ.Feldşteyn, İ.V.Dub¬rovina, L.İ.Bocoviç, L.S.Sla¬¬¬¬¬vi¬na və b. yeniyetmə¬lə¬rin xü¬susiy¬yətlərini yaş, jins və etnik fərq¬¬¬lər baxımından öyrəniblər. Bu məsə¬lələr həmin tədqiqatçılar tərə¬findən ye¬niyetmə qızların ailədə, jə¬miyyətdə tərbiyəsi, həmya¬şıd¬¬lar¬la, xüsu¬silə oğ¬lan¬larla qarşılıqlı münasi¬bətləri, dostluq əlaqələri zəmi¬¬nin¬də araşdırılır. Məsələn, Ə.Ə.Əli¬zadə yeniyetmə qızlarda etno¬psi¬¬xoloci xüsusiyyətlərin forma¬laşmasını ailə-də ana tərbiyəsinin xüsu¬siy¬¬¬yətləri ilə əlaqələndirir. Qızlarda özü¬nüi-den¬tifi¬ka¬siyanın səmərə¬liliyi onun ana ilə münasi¬bətlərindən əhəmiyyətli dərəjədə ası¬lı¬¬dır. İ.Konun gəldiyi qənaət belədir ki, böyük yeniyetmə (15 yaş¬lı) qız¬larda baş¬qa¬larını dərk edərək özü¬nü-kəşfetmə tələbatı artıq yaran¬mış olur.
L.S.Vıqotski etnopsixoloci xüsusiyyətlərin mə¬nim¬sənilməsində jinsi ins¬tinktləri, İ.İ.Rıdanova, T.K.Komarova, S.V.Kondratyeva, E.R.Ka¬li¬¬¬tev¬¬s¬ka¬ya, D.A.Leontyev, L.M.Zaputina ailə¬nin rolunu, özünüdərk¬et¬mə, özünüidenti¬fi¬ka¬siya, özünüdeterminasiya və d. amilləri önə çəkmişlər.
Yeniyetmələrdə özünüdərketməni təhlil edərkən E.R.Kalitev-skaya, D.A.Leontyev və R.V.Jabbarov özünüinkişafa, özü¬nütərbi-yəyə daha çox üstün¬lük verirlər. Bu dövr¬¬də özünüdeterminasiyanın ölçüləri ro¬lun¬da azadlıq və məsuliy¬¬yət hissləri çıxış edir. Bu hisslərdən yaranan rəftar və müna¬si¬bətlər özünü fəallıq for¬ması kimi göstərir. L.M.Zaputina nəzarət tipinin qənaətbəxş olmadığı ailə¬lərdə yeni¬yet¬mə qız¬¬lar¬da aqressiya hallarına daha çox təsadüf edildiyini gös¬tərir. Onlarda «joş¬¬ğun davranış», gigiyenik və estetik çatışma¬z-lıqlar, öz jin¬sinə hörmətsizlik his¬si ya¬ran¬ır.
Azərbayjan tədqiqatçılarından Ə.S.Bayra¬mov, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həm¬zə¬yev, X.Fətəliyev, B.H.Əliyev, R.İ.Əliyev, R.V.Jab¬ba¬¬rov və b. problemlə bağlı olaraq yeni¬yet¬mə qızların etnik-yaş və jinsi xüsusiy¬yət¬¬lə¬rin¬dən bəhs edirlər. Bu sırada: qa¬¬dınların etnik tipologiyası, yeniyetmələrin ünsiyyətinin yaş xüsu¬siy¬yət¬ləri, jin¬si təsəv¬vürlər, «qız tərbiyəsi», oğlan-qız münasibətləri prioritet¬dir.
Dissertasiyanın I fəslinin «Etnomədəniyyət və yeniyetmə qızlar-da özünü¬identifikasiya prob¬lemi» adlı üçünjü yarım¬fəslin¬də ji¬nsi yetişkənliklə əlaqələndirilən ziddiyyətlərin qız¬la¬rın sosiallaşmasına təsiri, bu təsirin etnomədəni mühitlə əlaqəsi araş¬dı¬rılır. Göstərilir ki, yeniyetməlik dövründəki psixososial para¬metrlər müxtəlif sahə¬lər¬¬də, daha çox özünübənzətmə, özünü¬qiymət¬ləndirmə və özü¬nütən-zimetmədə mü¬şahidə olunur.
Ə.S.Bayramov etnik xüsusiyyətlərə xarakter, stereotiplər, av¬to¬¬ste¬-re¬¬otip¬lər, yönəlişlik və s. aid edərək hər birinin ayrılıqda təhlili¬ni verir. Ə.Əliza¬də və A.Abba¬sov azərbayjanlı ailə¬lərdə məhəb¬bətin əsasında qarşılıqlı səmi¬miy¬¬yət, inam, eti¬bar, hörmət, mehri¬ban¬çılıq, bir-birini başa düşmək, bir-biri¬nin qayğı¬sına qalmaq və s. ilə yanaşı, həm də dostluq, ümumi mənafe birliyi dayan¬dığını vurğulayırlar, hansı ki, bu keyfiy¬yət¬lə¬rin mənimsənilməsi, yeniyet¬məlik yaşın¬da baş verir. Ə.Ə.Əlizadə, B.H.Əliyev, R.İ.Əliyev və H.Ə.Əli¬¬zadə tərə¬fin¬¬¬dən prob¬lem – «uşaqlar aləmi və mədəniyyət», Azərbayjan ailə¬sinin ab-ha-vasın¬da böyü¬yən yeniyetmə qızların özünüidentifikasiyası kontek¬s¬tin-də açıq¬¬lanır.
B.H.Əliyev göstərir ki, etnik mənlik şüurunda etnik stereotip¬lərdə möh¬kəm¬¬lənmiş etnik fərq, tərbiyə stereotiplərində öz ifadəsini tapır. Öz birliyini di¬gə¬rinə qarşı qoymaq, üstün tutmaq, ayırmaq prosesində meydana gələn möh¬kəm¬lənmiş etnik fərqlər müxtəlif mədəniyyətlərdə müxtəlif tərbiyə stereotip¬lə¬rini for¬malaşdırır. R.İ.Əliyev qlobal¬laş¬¬ma şəraitində etnomədəniyyət faktor¬ları¬nın tərbiyədə¬ki rolunu ay¬dın¬¬laşdırır. Bununla belə bu fəsildə şəxsiyyət nəzəriyyəçiləri Z.Freyd, A.¬Freyd, E.Fromm, E.Erikson, Q.Oll¬port, J.Kelli, K.Xorni, K.Yunq və başqaları şəxsiy¬yətin inkişafı kontekstində yeni¬yet¬mə qızla¬rın so¬si¬allaşması və özünüidentifikasiyası məsələləri interpretasiya olu¬¬nur.
Bir sıra psixoloqların əsərlərində də bu problemlər geniş şəkildə təsvir olunmuşdur. İ.S.Kon, O.Y.Artyomovanın və b. tədqiqatlarında ibti¬dai mədə¬niy¬¬yətin analoqu olan mədəniyyətlər təhlil edilərkən qızların 85, oğlan¬ların 63 faizində inisiasiya (keçid dövrünə xas olan xüsusiy¬yət¬lər) faktları aşkar edil¬miş¬dir. Beləliklə, ailə yeniyet¬mə¬nin yalnız etnik şü¬uru¬na deyil, həm də etnik özü¬¬nü¬dərkinə, əsasən də etnik iden¬tifi¬¬kasiyasına təsir göstərir. Qarışıq etnik mən¬¬şəli ailələrdə yeni¬yet¬¬mələrin özünüidentifikasiyası valideynlə¬rin nəzarət for¬ma¬ların-dan asılı olur.
Dissertasiyanın II fəsli «Yeniyetmə qızların sosializasiyasında etno¬¬psixoloci xüsusiyyətlərin rolu» adlanır. Azərbayjanlı¬ların ailə tər¬biyəsində bu təsir mil¬¬li adət-ənə¬¬nə¬lər, ste¬¬¬¬reotip yanaş¬malar, əxlaq və davranış normaları kontekstindən izah olunur (Ə.S.Bayra¬mov). Ailənin psixoloci iqlimi etno¬psi¬xol¬oci xüsu¬siy¬¬yət¬lərin inkişa¬fı¬nı şərtləndirir. Yeniyetmə qızların şəxsi həya¬tında, xüsusilə on¬ların jinsi maarif¬lən¬diril¬¬məsində ananın rolu daha böyük oldu¬ğundan ailədə ananın tə¬siri önə çəkilir. Vali¬deyn¬lər, həmçinin öz övlad¬la¬rının tərbi-yə¬si¬nə jin¬si fərq¬lər baxımından yana¬şırlar (H.Ə.Əlizadə). Məhz bu kimi amil¬lər nə¬zərə alı¬naraq ailə tərbiyə¬sində yeni¬yet¬mələrin, o jümlədən də qızların özünüiden¬ti¬fi¬kasiya ami¬li xüsusi olaraq vur¬ğu-lanır (B.H.Əliyev, R.İ.Əli¬yev).
Dissertasiyanın II fəslinin «Yeniyetmə qızların şəxsiyyət xüsu¬siy-yətləri üzrə sosial qiymətlən¬dir¬mə¬lər» adlı birinji yarım¬fəslində yeniyetmə qızların etnopsixoloci xüsusiyyətləri prob¬lemini əhatəli tədqiq etmək üçün onun metodikası müəyyənləşdirilmiş, ilkin məlumatlar əldə edilmişdir.
Burada göstərilir ki, yeniyetmə qızların etnopsixoloci xüsusiy-yətlərinin öyrənil¬mə¬sində dəyər¬lə¬rin müəyyənləş¬dirilməsi çox zəru¬ri-dir. Əgər onun dəyərləri milli-mə¬nəvi də¬yərlərlə ey¬ni məzmun¬lu¬dursa, yəni, sosiallaşması tələblərə javab verirsə, de¬mə¬li mədəni mü¬hitin təjrü¬bə¬sini mənimsəyir, eləjə də milli mənsubiyyət yaşan¬tı¬ları güjlənir. Dəyərlərin formalaşması pro¬sesində ailənin rolu şüb¬həsizdir, lakin yalnız valideynlərin deyil, jəmiyyətin, yeniyet¬mə qızları əhatə edən digər sosial qrup¬la¬rın da təsiri qaçıl¬mazdır. Hər bir sosial qrup yeniyetmə qızlara öz idealları baxı¬mından təsir göstərir. Belə vəziyyət sosializasiya prosesində şəxsi dəyərlərdən daha çox, milli dəyərlərin möhkəm¬lənməsinə təsir göstərir. Bu mə¬sələni aydınlaşdırmaq üçün daha bir sorğu aşağıdakı sual əsasında aparıl¬mış¬dır: «Siz azərbayjanlı yeniyetmə qızlarda hansı etno¬psi¬xoloci xüsusiyyətlərin ol¬masını istərdiniz?»
Valideynlər, oğlanlar və qızların azərbayjanlı yeniyetmə
qızlarda görmək istədikləri xüsusiyyətlər
Jədvəl 2.1.
S. Valideynlər Oğlanlar Qızlar
1. Böyüklərə hörmət Sərbəst, kamallı, savadlı Savadlı
2. Ana tərbiyəsinə maraq Mədəni, müasir Böyüklərə hörmət
3. Evdarlıq Milli mentalitetə hörmət edən Valideyni dinləyən
4. Ədəb-ərkanlı, mədəni Xanımlıq Səmimi
5. Səmimi Təvazökar Sadə
6. Mənəviyyatja təmiz Utanjaq Öz yerini bilmək
7. Həyalı Sirli olmaq Dürüst
8. Saflıq İsmətli, abırlı Tədbirli
9. Zövqlü Ailəyə bağlı Qeyrətli, namuslu
10. Öz yerini bilmək Analıq hisslərinə meylli Dözümlü
11. Geniş dünyagörüşlü Zərif, injə Gözüaçıq
12. Təhsilli Mənən zəngin Evdar
13. Doğruçul Vəfalı Öz haqqını tələb edən
14. Sədaqətli Xariji görkəminə fikir verən Yenilikləri öyrənən
15. Tərbiyə etmək bajarığı Təhsilə və inkişafa meylli Namuslu
90 nəfər arasında apardığımız bu sorğuda biz azər¬bayjanlıların mənəvi idealları üçün səjiyyəvi hesab etdiyimiz bir sıra xüsusiy¬yət¬ləri görə bilmədik: qonaqpərvərlik, utanjaqlıq və s. Görünür jə¬miy¬yətdə formalaşmaqda olan ye¬ni dəyərlər artıq valideynlərə və gənj nəslə öz tə¬sirini göstərmişdir. Onlar yeniyetmə qızları müti, fağır, tabeçiliyə meylli deyil, öz taleyini müstəqil həll et¬məyi bajaran, geniş dünyagörüşünə malik, müstəqil şəxsiyyət kimi gö¬rürlər. Bu da bizim irəli sürdüyümüz fərziyyəni bir daha sübut edir.Yəni yeniyetmə qızların davranışında etnik xüsusiyyətlərin təzahürü bir növ onlara olan münasibətdən qaynaqlanır.
Dissertasiyanın II fəslinin «Yeniyetmə qızların özünüqiy¬mətlən-dir¬mə xüsusiyyətləri» adlı ikinji ya¬rım¬fəslində problemi öyrənmək məq¬sə¬dilə azərbay¬jan¬lı, rus, ləzgi və gür¬jü mən¬şəli yeniyetmə qızlarda özünü¬qiy¬mət¬¬ləndirmənin bir neçə sahəsi ilə bağlı «özü¬nüzlə bağlı qiy-mət¬lən¬dirdik¬ləriniz» mühakiməsi əsa¬¬sın¬da anket-sor¬ğu apa¬rıl¬mışdır. Anket-sorğu yeni¬yetmə qız¬lar, oğlanlar və valideynlərlə keçi¬ril¬miş¬dir.
Azərbayjanlı, rus, ləzgi və gürjü mənşəli
yeniyetmə qızların özünüqiy¬mət¬lən¬dirməsinin göstərijiləri
Jədvəl 2.2.
S.S. Yeniyetmə qızlar tərəfindən özü ilə bağlı qiymətləndirilən sahələr Nətijələr faizlə
Az Rus Ləz Gür
I Hər şeydən yüksək qiymətləndirirəm:
1. Müvəffəqiyyəti. 16 66 27 5
2. Yaşıdlarımla birgə maraqlandığımız işi yerinə yetirmək imkanını. 61 33 38 27
3. Ağıllı və fərasətli olmağı. 22 0 33 66
II. O insanlara bənzəmək istərdim ki, onlar:
1. Həyatda uğurlar əldə edə bilirlər. 11 44 0 33
2. Öz işlərinin vurğunudurlar. 44 55 61 66
3. Dostluğu və xeyirxahlığı ilə başqalarından fərqlənirlər. 38 0 33 0
III Həyatda ən çox həzz aldığım şeylər:
1. Öz işimdən (təhsilimdən). 7 27 0 5
2. Öz işimi yaxşı yerinə yetirə bilməyimdən. 66 50 44 89
3.Dostlarımın (rəfiqələrimin) əhatəsində olma¬ğım¬¬dan. 27 11 55 5
IV Mənim üçün bundan pis şey yoxdur:
1. Ləyaqətim təhqir olunsun. 44 66 50 33
2. Məsuliyyətli bir işi yerinə yetirərkən uğur¬suz¬lu¬ğa düçar olum. 33 27 16 16
3. Dostlarımı (rəfiqələrimi) itirim. 22 5 33 50
V Daha çox sevmədiklərim odur ki:
1. İstədiyimi əldə edə bilmirəm, heç nə alınmır. 5 5 0 0
2. Dostlarımla münasibətlərim korlanır. 89 94 100 94
3. Məni tənqid edirlər. 5 0 0 5
VI Mənim üçün daha çox bunları bilmək lazımdır:
Nəyi etmək istədiyimi. 50 33 38 33
Məqsədimə nejə nail olmağı. 16 50 38 50
Uğur qazanmaq üçün insanların köməyindən nejə istifadə etməyi. 33 16 22 16
Nətijələrə görə azərbayjanlı yeniyetmə qızlar: yaşıdlarla birgə ma-raqlandığı işi yerinə yetirməyi; öz işlərinin vurğunu olan insanları; öz işini yax¬şı yerinə yetirə bilməyi; ləyaqətinin təhqir olunmamasını; dostlarla mü¬na¬sibətlərin korlanmamasını; nəyi etmək istədiyini blməyi yüksək qiy¬mət¬lən¬dirirlər.
Şəxsiyyətin empatik xarakteri də yeniyetmə qızların şəxsiy¬yə¬tinin etno¬psi¬¬xo¬loci xüsu¬siyyət¬lə¬rini səjiyyələndirən sahələrdəndir. Empatik zənginlik ye¬niyet¬mə¬lərin tə¬xəy¬yülünün, yaradıjılıq ma¬raq¬¬larının məzmun zənginliyini şərt¬ləndirməklə, milli mə¬də¬niyyətlə də sıx bağlıdır. Onun ən dəqiq ifadə forması in¬san¬larla, mü¬hitlə mü¬na¬sibətdə təzahür edən hiss və emosiyalardır. Bu pro¬ses¬¬lər ijtimai mənşəyə, etno¬psi¬xoloci xarakterə malikdir. Fakt¬lar gös¬tərir ki, milli mənsubiyyət yaşantıları onların özlərini qiy¬mət¬lən¬dirməsində, özünüdərkində, özünügerçəkləşdirməsində mühüm rol oynayır. Ona görə də qiymət¬lən¬dir¬mələrlə bağlı sorğunun II mər¬hələsi başqa insanlarla, eləjə də dostlarla (oğlan və qızlarda) əla¬qədar olaraq aparılmışdır.
Başqa insanların yeniyetmə qızlar tərəfindən
qiymətləndirilməsi
Jədvəl 2.3.
S.S. İnsanlarda qiymətləndirilənlər Qiymət %-lə
Az. Rus Ləz. Gür.
VIII İnsan həyatda bunlara nail olmağa çalışmalıdır:
1. Başqaları ondan razı qalsınlar. 61 61 39 83
2.Hər şeydən əvvəl öz vəzifələrini yerinə yetir¬sin¬lər. 27 0 61 0
3. Yerinə yetirdiyi işə görə onu tənbeh etməyə ehtiyaj yaranmasın. 11 39 0 17
IX İnsanlardan o zaman xoşlanıram ki:
1. Yerinə yetirdikləri işdən zövq alırlar. 22 0 33 50
2. Kollektivə alışaraq yoldaşları ilə birgə çalış¬maq¬dan zövq alırlar. 44 61 39 33
3. Öz işlərinə məsuliyyətlə yanaşaraq onu baş-qalarından daha yaxşı görmək üçün zəhmət sərf edirlər. 88 39 27 17
X O insanları sevmirəm ki, onlar:
1. Özlərinə qiymət vermirlər. 72 27 39 14
2. Yeni olan heç nəyi bəyənmirlər. 5 11 0 0
3. İnsanlarla tez-tez dalaşır, konflikt yaradırlar. 22 61 61 78
XI
İstərdim ki, dostlarım:
1. Qayğıkeş olsunlar və yeri düşəndə insanlara kö¬¬mək etsinlər. 39 22 17 11
2. Mənə inansınlar və sədaqətli olsunlar. 5 5 5 17
3. Ağıllı və maraqlı insan olsunlar. 55 72 78 72
XII
O insanları yaxşı dost hesab edirəm ki, onlar:
1. İnsanlarla yaxşı münasibətdə olurlar. 17 11 5 33
2. Ona həmişə etibar etmək olar. 61 83 50 33
3. Həyatda çox şey əldə edirlər. 17 5 44 33
Azərbayjanlı yeniyetmə qızlar da insanlarda aşağıdakı xüsusiy¬yət-ləri yük¬sək qiymət¬lən¬dirirlər: başqaları ondan razı qalsınlar; öz iş¬lə¬rinə məsuliyyətlə ya¬naşaraq onu başqalarından daha yaxşı gör¬mək üçün zəhmət sərf etsinlər; özlərinə qiymət versinlər. Onların öz dostlarında yüksək qiymətləndirdikləri keyfiyyətlər ağıllı və ma¬raqlı insan olmaları və sədaqətdir.
Şəxsiyyətin sosiallaş¬ma¬sında məktəb həyatı, müəllim və yaşıdların rolu ön plan¬da durur. Həmin məsələlər yeniyetmə qızların məktəb həyatı ilə bilavasitə bağ¬lı olduğundan bu sa¬¬hə¬dəki qiymətləndirmələr də öyrənilmişdir.
Yeniyetmə qızların məktəb həyatı ilə bağlı
qiymətləndirmələri
Jədvəl 2.4.
S.S. Məktəb həyatı ilə bağlı qiymətləndirmələr Qiymət % – lə
Az Rus Ləz. Gür.
XIII Məktəb hər şeydən əvvəl:
1.Həyati məsələləri öyrədir. 17 11 5 33
2.Şagirdin fərdi qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. 61 83 50 33
3.İnsanlarla əlaqə qurmaq üçün şagirdlərdə zə¬ruri keyfiyyətlər tərbiyə edir. 17 5 55 33
XVI Mənjə hər şey o vaxt pis olur ki, pedaqoq:
1.Bəzi şagirdlərin onun xoşuna gəlmədiyini giz¬lət¬mir, onları ələ salır, lağa qoyur. 44 5 0 33
2.Şagirdlər arasında qarşılıqlı ittihamları qızış¬dı¬rır. 55 94 61 67
3.Tədris etdiyi fənni yaxşı bilmir. 0 0 39 0
XV Mənim fikrimjə yaxşı pedaqoq o kəsdir ki:
1.Hər bir şagirdlə maraqlanaraq onlara fərdi ya¬na¬şır 28 22 22 11
2.Şagirdlərdə tədris etdiyi fənnə qarşı maraq oya¬daraq bu fənni dərin¬dən mənimsəmək üçün zəhmət sərf etməyə onları alışdıra bilir. 72 78 78 89
3.Kollektivdə elə şərait yaradır ki, şagirdlər öz fi¬kir¬lərini çəkinmədən söyləyirlər. 5 0 0 0
Məktəb həyatı ilə bağlı qiymətləndirmələrdə azərbayjanlı yeniyetmə qız¬lar¬da: şagirdin fərdi qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsini; pedaqoqlar tərəfin¬dən şagirdlər arasında qarşılıqlı ittihamların qızışdı¬rıl¬mamasını; şagirdlərdə tədris etdiyi fənnə qarşı maraq oya¬daraq bu fənni dərin¬dən mənim¬səmək üçün zəhmət sərf etməyə alışdıra bilməsini yüksək qiymətləndirirlər.
Əgər biz yeniyetməlik dövründə mənlik şüurunun sabitləşmə-sindən, möh¬¬kəm¬¬¬¬lənməsindən bəhs ediriksə eyni fikri xarakterə də şamil etmək olar. Çünki mən¬¬¬lik şüurunun formalaşmasında milli mənsubiyyət hissinin və xarakterin möhkəmlənməsi mühüm şərt¬dir. Ona görə də tədqiqatda bu problem də araşdırılmışdır.
Böyük yeniyetmələrdə, xüsusilə 15 yaşda olan yeniyetmələrdə özünü¬qiymət¬ləndir¬mə səviyyəsi sosiallaşma sə¬¬viy¬¬yəsinə əsasən üyğun gəlir. Onlar özlərinin şəxsi dəyə¬ri¬ni mənsub olduqları millətin, ailənin, təmsil etdiyi sosial qrupun, kollek¬tivin sosi¬al dəyərinə və qimət¬lən-dirilmə¬sinə uyğunlaşdırmağa başlayırlar. Beləliklə, yeniyetmələrdə xarakter və onun etnik əlamətləri özünü qabarıqlığı ilə təzahür etdirir. Bu mə¬sələni öyrənmək üçün 15 yaşlı ye¬niyetmələr arasında özü¬nüqiy-mət¬lən¬dirmə testi keçirilmiş¬dir. Eyni məzmunlu testlər müxtəlif yaş-dan olan respodentlərlə də keçirilmişdir.
Yeniyetmə qızların xarakterinin müxtəlif yaşlı
respodentlər tərəfindən qiymətləndirilməsi
Jədvəl 2.5.
s.s. Keyfiyyətlər Qiymətlər
«È»
«¬» Keyfiyyətlər
1 Məlahətli Ž 2 1 ‹ 1 2 3 «¬» Məlahətsiz
2 Zəif 3 1 0 1 3 «È» Güjlü
3 Çoxdanışan 3 1 0 1 2 3 «¬» Az danışan
4 Məsuliyyətsiz 3 1 0 1 3 «È» Vijdanlı
5 Höjət 3 2 Œ 0 Œ 2 3 «¬» Üzüyola
6 Qapalı 3 2 Œ 0 Œ 2 3 «È» Səmimi
7 Xeyirxah 3 2 1 ‹ Œ 2 3 «¬» Eqoist
8 Qeyri-müstəqil 3 2 Œ 0 Œ 2 3 «È» Müstəqil
9 Fəal 3 1 0 1 3 «¬» Passiv
10 Mərhəmətsiz, zalım 3 2 1 ‹ 1 3 «È» Mərhəmətli
11 Qətiyyətli, jəsarətli 3 1 0 Œ 2 3 «¬» Qətiyyətsiz
12 Ehtiyatlı 3 1 0 1 3 «È» Enercili
13 Ədalətli 3 1 0 Œ 2 3 «¬» Ədalətsiz
14 Süst, tənbəl 3 1 0 1 3 «È» Gərgin
15 Özünə əziyyət verən 3 2 Œ 0 1 3 «¬» Təmkinli
16 İnsanlara qərəzli 3 2 1‹ 1 3 «È» İnsanpərvər
17 Özünəinamlı 3 10 Œ 2 3 «¬» Özünəinamsız
18 Özünüsevən Ž 2 1 0 1 3 «È» Dostjanlı
19 Doğruçul 3 1 0 1 3 «¬» Yalançı
20 Başqalarından asılı 3 1 0 1 3 «È» Müstəqil
21 Əsəbi 3 2 Œ 0 1 3 «¬» Hövsələli
Sonda yalnız ziyalılarla – əha¬tə¬li və əsaslandırılmış javablar verə billə¬jək 45 nəfər azərbayjanlı respondentlərlə yeniyetmə qızların etnopsixoloci xüsu¬siyyətləri ilə bağlı sorğular aparılmışdır.
Yeniyetmə qızlar üçün səjiyyəvi xüsusiyyətlər –
attid¬yüd¬lər (stereotiplər)
Jədvəl 2.6.
s.s Keyfiyyətlər % s.s. Keyfiyyətlər %
1. İstiqanlı 30 25. Pessimist 31
2. İnsanpərvər 45 26. Dəyişkən 52
3. Sosial əlaqələrdən asılılıq 67 27. Tez özündən çıxan 48
4. Emosional dəyişkənlik 53 28. Üzüyola 63
5. Ağılın güjü ilə hərəkət edən 32 29. Optimist 33
6. İntizamsız 21 30. Sakit 63
7. Öz iradəsinə tabe olmaq
tə¬lə¬ba¬tının yüksək olması 38
31. Fəal 52
8. Ünsiyətdə olmaq qorxusu 12 32. Passiv 43
9. Utanjaqlıq 62 33. Ünsiyyətjil 51
10. Təmkinlilik 41 34. Ağıllı 60
11. Qapalılıq 57 35. Səmimi 63
12. Konfliktdən qaçan 58 36. Ehtiyatlı 38
13. Vijdanlı 72 37. Söhbətjil 57
14 Müstəqil 50 38. Sülhsevər 72
15. Öz mülahizələri ilə
qəna¬ət¬lə¬¬nən 36 39. Həssas və qayğıkeş 82
16. Emosional soyuqluq 52 40 İradəli 64
17. Ümidsiz, bədbin 19 41 Ürəyiaçıq 47
18. Narahat 35 42 Özünə nəzarət edən 64
19. Əsəbi 18 43 Tələskən 48
20. Qaraqabaq 21 44 Zəif xarakterli 37
21. Ajıdil 27 45 Liderliyə meylli 37
22. Sərt 32 46 Dinj 44
23. Aqressiv 24 47 Laqeyd 31
24. Qaba 30
Aparılmış tədqiqat göstərdi ki, qeyd olunan müsbət jəhətlərlə yanaşı yeniyetmə qızlara xas olan bir sıra zid¬diy¬yətli xarakter əlamətləri vardır. Bunlara xəyalpərəstlik və iş¬gü¬zarlıq, xeyirxahlıq və aman¬sız¬lıq, qəlbigenişlik və xə¬bis¬lik, səmimilik, pa¬xıllıq və s. aid etmək olar. Onlar sanki seçim qarşısında qalaraq keçid döv¬rün¬də gah bu, gah da digər xarakter əlaməti nümayiş etdirirlər. Öz təbiətinə xas olan, eyni zamanda ətraf¬da¬kıları qa¬ne edən əlamətləri seçməkdə çətinlik çə¬kirlər. Bu baxım¬dan milli xarak¬te¬rin möhkəm¬ləndirilməsi baxımından yeni¬yet¬məlik əlverişli dövr sayılır. O jüm¬lədən, yeniyetmə qızlar bu sahədə mühi¬tin təsirləri¬nə qarşı açıq olur¬lar. Özünüidentifikasiya pro¬sesində özlərində mü¬hitin münasib bildiyi xa-rak¬ter əlamətlərini möhkəm¬lən¬dir¬məyə çalışır¬lar. Əlve¬rişli psixoloci-pedaqoci iqlim, valideyn-övlad, mü¬əllim- şa¬gird və həmyaşıdlarla münasibətlərdəki etnopsixoloci təsirlər bu sahə¬də¬ mühüm amillər kimi çıxış edir.
Dissertasiyanın II fəslinin «Yeniyetmə qızlar arasında etnik fərqlərin təhlili» adlı üçünjü yarım¬fəsl¬ində problemlə bağlı müqayisələr aparılır. Hər bir xalqın özünəməxsus etno¬psi¬xoloci xüsusiyyətləri olduğu kimi hər bir xalq bu xüsusiyyətləri özünəməxsus tərbiyəvi təsirlərlə gələjək nəsildə formalaş¬dı¬rır.
Şəkil 2.1. Valideyn, oğlan və qızların yeniyetmə qızlarda
qiymətləndirdikləri mənfi xüsusiyyətlər
Etnopsixoloci xüsusiyyətlərin formalaşmasına ailənin təsiri nəzərə alınaraq tədqiqatda yeni¬yet¬mə qızlara va¬li¬¬deyn¬lərin hissi-emosional, mənəvi və etik təsirləri öyrənil¬miş¬dir. Mü¬əy¬yən edil¬¬miş¬¬dir ki, azər¬bay-janlı ailələrdə yeni¬yetmə qızların etnopsi¬xo¬loci xü¬susiyətlərlə tərbiyə olun¬maları üçün onlara əsa¬sən əl¬ve¬rişli şərait yara¬dılır. Valideynlər adət-ənənələr vasitəsilə tər¬¬biyəyə diq¬qət yetirir, xüsusilə qız¬la¬rın tərbiyəsinə daha çox milli ste¬reotiplərlə yanaşır¬lar.
Valideynlərlə, apardığımız sorğularda yeniyetmə qızlar
