A V T O R E F E R A T I

AZƏRBAYJAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Əlyazması hüququnda
AMALİYA MEHRALI QIZI İSAYEVA
MƏKTƏB PSİXOLOQUNUN PEDAQOCİ KOLLEKTİVDƏ MÜSBƏT PSİXOLOCİ İQLİM ŞƏRAİTİNİN
YARADILMASINDA ROLU
19.00.07 – Pedaqoci psixologiya
Psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəjəsi
almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın
A V T O R E F E R A T I
BAKI – 2010
Dissertasiya işi Azərbayjan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutunun Psixologiya və yaş fiziologiyası şöbəsində yerinə yetirilmişdir.
Elmi rəhbər: Psixologiya elmləri namizədi, professor
Qulam Eynulla oğlu Əzimov
Rəsmi opponentlər: Psixologiya elmləri doktoru, professor
Ərəstun Təriş oğlu Baxşəliyev
Psixologiya elmləri namizədi
Jeyhun Qurban oğlu Alıyev
Aparıjı təşkilat: Azərbayjan Müəllimlər İnstitutunun
Psixologiya kafedrası
Müdafiə « »______________ 2010-ju ildə saat «________»-da Bakı Dövlət Universitetinin nəzdindəki N.02.014 dissertasiya şurasının ijlasında keçiriləjəkdir.
Ünvan: AZ-1148, Bakı şəhəri, Z.Xəlilov küçəsi 23, BDU-nun II humanitar korpusu.
Dissertasiya ilə BDU-nun elmi kitabxanasında tanış olmaq olar.
Avtoreferat «___________» 2010-ju ildə göndərilmişdir.
N.02.014 Dissertasiya
şurasının elmi katibi,
psixologiya elmləri namizədi Rəşid Vəkil oğlu Jabbarov
İŞİN ÜMUMİ SƏJİYYƏSİ
Tədqiqatın aktuallığı. Son illər jəmiyyətdə baş verən ijtimai proseslərin təsirilə mədəni inkişaf sürətlənmiş, yeni informasiya texnologiyaları yaranmış, əvvəlki dövrlərdən fərqli iqtisadi münasibətlər meydana gəlmişdir. Bu proseslər jəmiyyətin müxtəlif sahələrində, o jümlədən təhsildə də yeni dəyərlərin, normaların yaranmasına səbəb olmuş, onun məzmununda köklü dəyişikliklər əmələ gətirmişdir.
Faktlar göstərir ki, pedaqoci mühitdə insanlar arasında yaranmış yeni münasibətlər onun hər bir üzvündə bu və digər xarakterli problemlər əmələ gətirir. Həmin problemlərin həllində çoxsaylı suallar meydana çıxır. Bu suallara daha əhatəli javab tapa biləjək mütəxəssis – məktəb psixoloqudur. Ona görə də pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılması, bu prosesdə məktəb psixoloqunun rolunun müəyyənləşdirilməsi xüsusi elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb edən problem kimi diqqəti jəlb edir.
Müasir dövrdə məktəbdə psixoloci xidmətin rolu olduqja əhatəlidir. Bu xidməti həyata keçirən məktəb psixoloqu sağlam psixoloci iqlimin formalaşmasına təsir göstərə biləjək qədər elmi biliklərə, praktik bajarıqlara yiyələnmiş mütəxəssisdir.
Məlumdur ki, sağlam psixoloci iqlim məktəbdə şagirdlərin və müəllimlərin müvəffəqiyyətli fəaliyyət göstərməsinin mühüm amillərindən olub onların özünüaktuallaşdırmasını stimullaşdırır. Kollektivdəki məqsəd birliyi onun üzvlərinin əhval-ruhiyəsinin artmasına, fəaliyyət maraqlarının güjlənməsinə zəmin yaradır. Əlverişli psixoloci iqlim kollektiv üzvlərinin özünütəsdiq imkanlarını artırır, fəaliyyətin keyfiyyətinə və məhsuldarlığına təsir göstərir. Bu halda şəxsiyyətlərarası münasibətlərdəki xoşagəlməz halların aradan qaldırılması mümkün olur. Ona görə də müasir elmi-texniki tərəqqi dövründə psixoloci iqlim amilinin əhəmiyyəti, bu sahədə praktik psixoloqun rolunu jiddi şəkildə artırır.
Kollektivdə münasibətlər dəyişkən və mürəkkəbdir. Xüsusilə, ijtimai-iqtisadi münasibətlərin dəyişdiyi respublika şəraitində bu problemin kökləri daha dərindir. Bu baxımdan, məktəblərdə psixoloci iqlimə təsir göstərən amillər eyni deyildir. Digər tərəfdən, pedaqoci kollektivdə psixoloci iqlim məktəb rəhbərlərinin idarəetmə bajarığından asılıdır. Onlarda öz vəzifəsilə bağlı mənəvi məsuliyyət tələb olunur. Təjrübə göstərir ki, öz işini bilən məktəb direktorlarını idarə etdikləri kollektivlərdə müsbət psixoloci iqlim formalaşdırmaq daha asandır. Çünki burada fikir, mövqe azadlığı qorunduğundan kollektivdə psixoloci iqlim də müsbət olur. Yaranmış problem münaqişəyə, konfliktə çevrilməmiş onun qarşısı alınır.
Problemin respublikamızda kifayət qədər sistemli şəkildə tədqiq edilmədiyini: psixoloci iqlimin formalaşması xüsusiyyətlərinin geniş şəkildə araşdırılmadığını, pedaqoci kollektivlərdə psixoloci iqlimin yaranmasına təsir göstərən amillərin əhatəli öyrənilmədiyini, kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasına məktəb psixoloqunun təsir imkanlarının müəyyənləşdirilmədiyini nəzərə alaraq «Məktəb psixoloqunun pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasında rolu» mövzusunu tədqiqat obyekti kimi seçməyi məqsədəuyğun hesab etmişik.
Mövzunun işlənmə səviyyəsi. «Psixoloci iqlim» anlayışı ilk dəfə K. Levin tərəfindən araşdırılmışdır. A.S.Makarenkonun tədqiqatlarında sosial-psixoloci iqlimin nəzəri-metodoloci məsələləri, müxtəlif kollektivlərdə psixoloci iqlimin yaranmasına təsir göstərən amillər öyrənilmişdir.
İ.V.Dubrovina, B.D.Parıqin, E.İ. Roqov və b. tədqiqatlarında bu problem daha əhatəli tədqiq edilmişdir. Ə.Ə.Əlizadə və A.N.Abbasov «psixoloci iqlim» dedikdə, «fərdlərin, qrupların və kollektivlərin istehsal funksiyalarıni yerinə yetirmə prosesindəki qarşılıqlı təsiri önə çəkmişlər. Ümumilikdə, elmi ədəbiyyatda psixoloci iqlimi təsvir etmək üçün müxtəlif anlayışlardan istifadə olunub: «sosial-psixoloci iqlim», «mənəvi-psixoloci iqlim», «psixoloci durum», «idarə olunan mühit», «psixoloci atmosfer», «sosial-psixoloci şərait» və s. Ə.Ə.Əlizadə, B.H.Əliyev, A.A.Bodalyov, Y.L.Kolominski, N.A.Mislavski, V.N.Myasişev və b. öz əsərlərində psixoloci iqlimin sosial-psixoloci aspektlərini təhlil etməyə çalışmışlar.
MDB miqyasında məktəbə praktik psixoloci xidmətin araşdırılmasına ilk dəfə X.Liymets, Y.L.Sierd və b.tədqiqatçılar diqqəti jəlb etmişlər. Estoniyada Tartu universitetində ilk dəfə psixoloci xidmət işilə əlaqədar eksperimentlər aparılmış, bu iş Y.K.Babanski, İ. V. Dubrovina və b. tapşırılmışdır. Qarşılıqlı təsirilə bağlı qrupların formal və qeyri formal strukturları, rəhbərlik və liderlik problemləri, həmçinin rəhbərlik üslubunun bu və ya digər situasiyalarda effektivlik dərəjəsi N.A.Berezovin, Y.P.Kolominski, V.V.Boqoslovski, A. A.Bodalyov, Y.Z.Gilbux, İ.A.Zimnyaya, N.P.Anikeyeva tərəfindən öyrənilmişdir.
İ.V.Dubrovinanın tədqiqatlarında kollektivin mədəniyyəti, insanların qarşılıqlı münasibətləri, kommunikativ bajarıq və qabiliyyətləri araşdırılmışdır. V.D.Parıqin psixoloci iqlimin formalaşmasında sosial-psixoloci faktorların xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. A.N.Leontyev, K.M.Levitan-pedaqoci ünsiyyət mədəniyyəti, L.M.Mitina müəllimin professional özünüdərketməsinin formalaşması, A.V.Petrovski-kollektivin sosial-psixoloci quruluşu, İ.R.Suşkov-qarşılıqlı münasibətlərin psixologiyasını araşdırmışlar .
N.D.Levitov qarşılıqlı münasibətlərdə narahatlıq və həyəjan vəziyyətinin psixoloci iqlimə təsirini, B.F.Lomov ünsiyyət və fəaliyyətin kateqoriyaları, S.K. Nartanova-Boçover situasiya dəyişmələrində yardım motivasiyası, S.D. Neverkoviç, A.A.Tükov təşkilati idarəetmə fəaliyyətində qərarların qəbulu mexanizmini təhlil edərək bir çox məsələlərə aydınlıq gətirməyə çalışmışlar. B.A.Suxomlinski kollektivin tərbiyəediji qüvvəsini kollektiv üzvlərinin hər birisinin başqalarının onun haqqında yaxşı fikirləşmələrini, söz demələrini istəmələri ilə əlaqələndirir. N.N.Krupin, A.A.Royak, V.M. Sokovnik buraya: konfliktdən yayınmanı, konfliktin yumşaldılmasını, problemin həlli və ya əməkdaşlığı aid edirlər. M.Perre və U.Baumann bu sahədə praktik psixoloqun qarşısında çoxsaylı vəzifələr qoyaraq aparılan işləri «müdaxilə konsepsiyası»nda ümumiləşdirirlər .
Azərbayjan psixoloqları Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həmzəyev, R. İ. Əliyev, İ.Ə.Məmmədov, Q.E.Əzimov, G.V.Tağıyeva, S.M.Məjidova, L.Ş.Əmrahlı öz tədqiqatlarında kollektivdə sosial-psixoloci iqlim, şəxsiyyətlərarası münasibətlər, konfliktlər, idarəetmə, liderlik, psixoloci xidmətin tətbiqi, məktəbdə psixoloqun rolu, təhsilə psixoloci xidmətin əsaslarını öyrənmişlər. Lakin bütün bunlarla yanaşı məktəb psixoloqunun məktəbdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılmasında rolu pedaqoci baxımdan sistemli tədqiq edilməmişdir ki, bu da problemin aktuallığını ön plana çəkir.
Tədqiqatın obyektini – pedaqoji kollektivdə müsbət psixoloji iqlimin yaradılmasının şərtlərinin öyrənilməsi təşkil edir.
Tədqiqatın predmeti – məktəb psixoloqun pedaqoci kollektivlərdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasında rolunun müəyyənləşdirilməsidir.
Tədqiqatın məqsədi. Tədqiqatda başlıja məqsəd pedaqoci kollektivlərdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılmasında məktəb psixoloqunun imkanlarını, vəzifələrini, fəaliyyət istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdir.
Tədqiqatın əsas fərziyyəsi. Əgər pedaqoci kollektivlərdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılması prosesində məktəb psixoloqu yaxından iştirak edərsə məktəbdə kollektiv üzvlərinin qarşılıqlı münasibətləri, kollektivin idarə olunması, təlim və tərbiyənin daha səmərəli təşkili mümkün olar. Əsas fərziyyə ilə yanaşı bir neçə köməkçi fərziyyə də götürülmüşdür:
– pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılması üçün şagirdlərə və müxtəlif kateqoriyalı işçilərə psixoloci xidmət göstərmək lazım gəlir;
– pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılması üçün praktik psixoloqun fəaliyyətinin kollektiv üzvlərinin özünüdərketməsinə, özünüqiymətləndirməsinə və özünü aktuallaşdırmasına yönəltməsi tələb olunur;
– pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasına praktik psixoloqun təsiri məktəbdəki mövqeyindən, peşə qabiliyyətindən asılıdır.
Tədqiqatın vəzifələri. Tədqiqat işində qarşıya qoyulmuş əsas məqsədə nail olmaq üçün bir sıra konkret vəzifələrin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur:
1. «Psixoloci iqlim» anlayışının mahiyyətini aydınlaşdıraraq kollektivdə sosial-psixoloci iqlimin komponentlərini müəyyənləşdirmək, pedaqoci kollektivdə onun təzahür xüsusiyyətlərinin psixoloci təhlilini vermək.
2. Pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasında məktəb psixoloqunun funksiyası ilə bağlı elmi ədəbiyyatları ətraflı təhlil etmək.
3. Pedaqoci kollektiv üzvlərinin rəftar və münasibətini təhlil etmək.
4. Məktəbdaxili münasibətlər sisteminin mövjud vəziyyətini öyrənmək.
5. Praktik psixoloqun məktəbin psixoloci iqliminə təsir vasitələrini, metodlarını müəyyən etmək.
7. Psixoloci iqlimin yaxşılaşdırılmasında məktəb praktik psixoloqunun apardığı işin məzmununu müəyyənləşdirmək.
8. Tədqiqat nətijələrini ümumiləşdirərək problemin həlli yollarını göstərmək.
Tədqiqatın metodoloji əsasları və metodları. Tədqiqatın metodoloji əsasını praktik psixologiyanın nəzəri əsasları ilə bağlı yanaşmalar, psixoloji xidmət təcrübəsi sahəsindəki müddəalar, şəxsiyyət və şəxsiyyətlərarası münasibətlərlə bağlı nəzəriyyələr, sosial qruplarda insanların birgə fəaliyyəti prosesində yaranan psixoloji iqlim şəraitinin əmələ gəlməsinin səbəbləri, təzahür xüsusiyyətləri ilə bağlı elmi müddəa və prinsiplər, güzəran psixologiyası ilə bağlı klassik və müasir mənbələr təşkil edir. Tədqiqatda aşağıdakı metodlardan istifadə olunmuşdur: nəzəri təhlil, müşahidə, müsahibə-söhbətlər, anket-sorğu, fəaliyyət məhsullarının təhlili,testləşdirmə. Eksperiment Bakı şəhəri Sabunçu rayonunun 213 (kontrol) və 271 saylı (eksperimental) ümumtəhsil məktəblərində keçirilmişdir. Bununla yanaşı Bakı şəhərinin 71, 80, 169, 213, 271 saylı orta məktəblərində məktəb rəhbərləri, müəllimlər və şagirdlərlə müsahibələr, fərdi və qrup söhbətləri aparılmış, məktəb rəhbərləri, müəllimlər və şagirdlər, valideynlər və praktik psixoloqlarla anket – sorğular keçirilmişdir.
Tədqiqatın elmi yeniliyi. Dissertasiya işində pedaqoci kollektivdə onun üzvlərinin qarşılıqlı münasibətləri, bu münasibətlərin müsbət məzmunda olmasını şərtləndirən amillər öyrənilmiş, pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılmasında məktəb psixoloqunun rolu psixoloci tədqiqat obyektinə çevrilərək bu mühitin yaradılması yolları və vasitələri göstərilmişdir. Məktəbdə psixoloci iqlimin tədqiqinin başlıja istiqamətləri müəyyən meyarlar əsasında sistemləşdirilmiş, müasir təhsildə psixoloqun əsas vəzifələri, psixoloci xidmətdə onun rolu müəyyən edilmişdir.
Müdafiəyə çıxarılan müddəalar:
1. Pedaqoci kollektivlərdəki müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaranması jəmiyyətdə mövjud olan sosial-iqtisadi amillərin təsirindən bilavasitə asılı olur.
2. Pedaqoci kollektivlərdəki şəxsiyyətlərarası münasibətlər onların fəaliyyət göstərdiyi mühitin psixoloci iqlimini müəyyənləşdirir.
3. Kollektiv üzvünün fərdi-psixoloci xüsusiyyətləri, şəxsi keyfiyyətləri və peşə fəaliyyəti pedaqoci kollektivdə psixoloci iqlim şəraitinin formalaşdırılmasına təsir göstərir.
4. Kollektiv üzvlərinə özünütəsdiq və özünüaktuallaşdırma sahəsində praktik psixoloqun köməyi məktəbin psixoloci iqliminə müsbət təsir göstərir.
5. Pedaqoci kollektivlərdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılması üçün şagirdlərin, məktəbin rəhbərliyinin, müəllimlərin və valideynlərin məktəb psixoloqu ilə əməkdaşlığı tələb olunur.
Tədqiqatın nəzəri əhəmiyyəti. Dissertasiyada pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılması, ona müsbət təsir edən amillər, kollektivin fəaliyyətində təzahür edən ləngidiji xüsusiyyətlər, bu xüsusiyyətlərin aradan qaldırılması sahəsində məktəb praktik psixoloqunun apardığı işlərlə bağlı toplanmış empirik materiallar nəzəri əhəmiyyət kəsb edir.
Tədqiqatın praktik əhəmiyyəti. Tədqiqatda istifadə edilmiş metodlar və metodika məktəb psixoloci xidmətində tətbiq edilə bilər. Tədqiqatdan əldə edilən nətijələr pedaqoci kollektivlərdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılması ilə bağlı məktəb psixoloqunun fəaliyyətini optimallaşdırmaq üçün əhəmiyyətlidir.
Tədqiqat nətijələrinin aprobasiyası. Tədqiqatın nətijələri elmi-praktik konfranslarda, seminarlardakı məruzə və çıxışlarda müzakirə edilmişdir. Dissertasiyanın əsas məzmunu, başlıja müddəaları, nətijə və təkliflərdə, eləjə də elmi məqalə və tezislərdə öz əksini tapmış və bu yolla aprobasiyadan keçmişdir.
Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya işi giriş, iki fəsil, nətijə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
İŞİN ƏSAS MƏZMUNU
Girişdə mövzunun aktuallığı əsaslandırılır, tədqiqatın məqsədi və vəzifələri, obyekti, predmeti, əsas fərziyyəsi, metodoloci əsasları, elmi yeniliyi, nəzəri və praktik əhəmiyyəti şərh olunur, müdafiəyə təqdim olunan əsas müddəalar şərh olunur.
Dissertasiyanın «Problemin pedaqoci-psixoloci ədəbiyyatda qoyuluşu və nəzəri məsələləri» adlı I fəsli üç yarımfəsildən ibarətdir. «Pedaqoci-psixoloci ədəbiyyatda «psixoloci iqlim» adlanan birinji yarımfəsildə «psixoloci iqlim» anlayışının məzmunu və mahiyyəti şərh olunur, elmi–psixoloci ədəbiyyatda problemlə bağlı müxtəlif tədqiqatçıların irəli sürdüyü fikirlər təhlil olunur.
Qeyd edilir ki, psixoloci iqlimi ifadə edən «psixoloci» və «iqlim» anlayışı birlikdə ailədə və əmək kollektivlərindəki daxili münasibətlərlə bağlı olan psixoloci həyatın mühüm sahəsini ifadə edir.
Psixoloci iqlim həm əlverişli, həm də əlverişsiz, xoşagələn və gəlməyən, sağlam və qeyri – sağlam ola bilər. Mütəxəssislər (Ə.Ə.Əlizadə, A.A.Bodalyov, Y.L.Kolominski, N.A.Mislavski, V.N.Myasişev və b.) göstərirlər ki, psixoloci iqlim nəinki müasir dövrün sosial-psixoloci mürəkkəblikləri ilə əlaqədar olaraq formalaşır. O, həm də perspektiv məsələlərin həlli ilə bağlıdır.
Psixoloci tədqiqatlarla sübut edilmişdir ki, şəxsiyyətin kollektivdə özünüdərkinə daxil olduğu qrupa münasibəti jiddi təsir göstərir. Bu, şəxsiyyətin qrupdakı münasibətlərdən nə dərəjədə razı qalmasından, qrupda tutduğu mövqeyin onu nə dərəjədə təmin etməsindən çox asılıdır.
Kollektivdə psixoloci iqlimin başlıja tərkib hissəsi olan insan münasibətləri də iki əsas formada özünü göstərir: a) kollektiv üzvlərinin bir-birinə münasibəti; b) idarə edən və tabe olanlar arasındakı münasibətlər. Aşağıdakı sxemdən aydın olur ki, son nətijədə müxtəlif səjiyyəli münasibətlər psixoloci vəziyyətin iki əsas prizmasından nəzərdən keçirilir: emosional və maddi (əşyavi). Kollektivdə psixoloci iqlim, ilk növbədə insanların bir-birinə və ümumi işə münasibətində özünü büruzə verir.
Sxem 1.1. Psixoloci iqlimin quruluşu (B.D.Parıqinə görə)
Kollektiv üzvlərinin fikir və mülahizələri həmin kollektivdə mövjud olan psixoloci iqlimin bütün xüsusiyyətləri, kollektivin fəaliyyətinin səmərəlilik dərəjəsi haqqında əsaslı fikir hesab edilə bilməz. Bunun bir sıra səbəbləri var:
– ayrıja bir fərdin fikir və mülahizələri subyektiv səjiyyə daşıya bilər;
– onun hadisələri qavraması və qiymətləndirməsi yalnız özünü təmin edən meyarlarla müəyyənləşir;
– onun qrupdakı mövqeyi özünə hörmət qazanmaq məharətindən, iş qabiliyyətindən, fərdi-psixoloci xüsusiyyətlərindən asılıdır.
Kollektivdəki əlverişli mənəvi-psixoloci iqlim həmin kollektivə daxil olan insanların yaşayış şəraiti, həyat fəaliyyəti üçün mühüm amildir. Bunun bəzi səbəbləri vardır.
Birinjisi, psixoloci iqlim qrup üzvləri tərəfindən özünüreallaşdırma imkanı yaradan sosial mühitdir.
İkinjisi, psixoloci iqlim insana yalnız öz davranışını nizamlamaq baxımından təsir göstərmir, insanın emosional vəziyyətini, əhval-ruhiyyəsini də müəyyənləşdirir.
Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, kollektivdə psixoloci iqlimin formalaşması müxtəlif amillərin təsirlərilə şərtlənir. Həmin amillərin məzmun və xarakterindən asılı olaraq kollektivdə müxtəlif səjiyyəli psixoloci iqlim formalaşa bilər, lakin həmin prosesdə iki mühüm amilin təsiri daha həllediji əhəmiyyətə malikdir.
Fəslin ikinji yarımfəsli «Pedaqoci kollektivdə psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasının psixoloci əsasları» adlanır. Burada qeyd olunur ki, hələ XX əsrin 30-ju illərində psixoloci tədqiqatlara verilən tələbləri Kurt Levin belə ifadə etmişdir: «nəzəriyyəsiz eksperiment həm kardır, həm də kordur». Bu, psixoloci tədqiqatın metodologiyası və metodikalarında uzun müddət əsas prinsiplərdən biri kimi bərqərar olub, lakin elmi-texniki tərəqqi dövründə psixoloci tədqiqatın metodologiyası və metodikasında köklü dəyişikliklər yarandı. Hazırda Azərbayjanın təhsil sistemində psixoloci xidmətin Amerika, Qərbi Avropa və Rusiya modelləri mövjuddur. Amerika məktəblərində yaradılmış ilk psixoloci laboratoriya Haydens xidməti adlanır. O zaman məktəblərdə bir, hətta, bir neçə psixoloq təlim-tərbiyə prosesində bilavasitə iştirak edirdi.
1960-jı illərdə ABŞ-da məktəb psixoloqlarının peşəkar təşkilatı yaranmışdı. Bu təşkilat məktəbdə psixoloci xidmətinin rolu və məqsədləri, etik və hüquqi əsasları, məktəb psixoloqunun peşə fəaliyyəti ilə bağlı problemləri, onların hazırlanması sahəsindəki proqramların məzmunu və s. məsələləri öyrənirdi. 1980-jı ildə ABŞ-da məktəb psixoloqlarının Milli Assosiasiyası təşkil olundu.
Keçən əsrin 80-jı illərinin əvvəllərində Rusiyada Pedaqoci Elmlər Akademiyasının təşəbbüsü ilə Moskva məktəblərində psixoloci xidmət modelinin yaradılması ilə bağlı eksperimentlər keçirildi. Eksperimentlərə Pedaqoci Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik Y.K.Babanski rəhbərlik edirdi. Tədqiqatların elmi-metodik təminatı akademiyanın Elmi-Tədqiqat Ümumi və Pedaqoci Psixologiya İnstitutuna, İ.V.Dubrovina və b. tapşırıldı. Azərbayjanda psixoloci xidmətin tətbiqi sahəsində ilk eksperimentlər Bakı şəhərində 1981-ji ildə Nərimanov rayonundakı 34 saylı məktəbdə keçirilmişdir. Respublika məktəblərində 1990-jı ildən başlayaraq psixoloci xidmət nisbətən geniş planda tətbiq edilməyə başlanmışdır.
Bu problem, xüsusən XX əsrin 80-ji illərindən sonra rus psixoloqlarından İ.V.Dubrovina, B.D.Parıqin, E.İ. Roqov və b. tərəfindən daha əhatəli tədqiq edilib. Azərbayjan psixoloqları Ə.S.Bayramov, B.H.Əliyev, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həmzəyev, R.İ.Əliyev, İ.Ə.Məmmədov, S.M.Məjidova, R.V.Jabbarov, L.Ş.Əmrahlı da öz tədqiqatlarında həmin problemin bu və ya digər jəhətlərinə yer vermişlər.
Müasir təhsildə məktəbdə psixoloji xidmətin optimal təşkilinə fundamental yanaşmalar da var. Məsələn, A.O. Mehrabov Azərbaycan təhsil sisteminin modernləşdirilməsini, onun konseptual məsələlərini araşdırarkən problemə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşır. R.İ.Əliyev problemlərin həllinə, həm də etno-psixoloji kontekstdən yanaşaraq şagird şəxsiyyətinin formalaşmasında milli xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasının vacib hesab edir.
Gənj müəllimlərin pedaqoci fəaliyyətdə qarşılaşdıqları çətinliklərin psixoloci təhlilini verən J.Q.Alıyev göstərir ki, gənj müəllimlərin məktəbdəki problemlərinin başlıja səbəblərindən biri onların təlim metodlarını düzgün seçə bilməmələridir. Əksər halda, onlar şagirdlərdə bilik, bajarıq və vərdişlərin formalaşdırılması işini səmərəli qura bilmirlər.
Təlim–tərbiyə müəssisələrində və uşaq kollektivində psixoloci iqlimi öyrənən tədqiqatçılar (L.S.Vıqotski, A.N.Leontyev, S.L.Rubitnşteyn, D.V.Elkonin və b.) bu məsələlərə diqqəti yönəltmişlər. Bu tədqiqatlarda uşağın inkişafının müxtəlif yaş mərhələlərinə uyğun olan və müvafiq gələn sağlam psixoloci şəraitin formalaşdırılması yolları araşdırılmışdır.
Müasir təhsildə sosial-psixoloci tədqiqatların prinsipləri, elmi-texniki inkişaf şəraitində mikro və makro mühitin qarşılıqlı əlaqəsi, ilkin əmək kollektivlərində optimal psixoloci iqlimin yaradılması ilə bağlı olan tədqiqatlarda (N.A.Berezovin, Y.P.Kolominski, V.V. Boqoslovski, A.A.Bodalyov, Y.Z.Gilbux , İ.A.Zimnyaya) diqqət mərkəzində olmuş və apardığımız tədqiqatın psixoloci əsasını təşkil etmişdir.
Bu tədqiqatların böyük qismi təhsil və tərbiyə müəssisələrində, pedaqoci kollektivlərində psixoloci xidmətin tətbiqi, psixoloci iqlim məsələlərinə onun təsirini bu və ya digər dərəjədə müəyyən etməyə imkan vermişdir. Bu tədqiqatlarda ümumi jəhət ondan ibarətdir ki, onlar sosial-psixoloci iqlimin yaranması dedikdə hər bir pedaqoqla yaxından maraqlanmaq, onun sosial təminatına, mövqeyinə, əmək qabiliyyətlərinin inkişafına, bütünlükdə şəxsiyyətinə qayğı göstərilməsini nəzərdə tutur.
Pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılması və sabit saxlanması üçün baş vermiş konfliktin adekvat həllindən ötrü tədqiqatçılar bir sıra faydalı tövsiyələr irəli sürürlər. Həmin tövsiyələrə əməl edilməsi kollektivdəki qarşılıqlı münasibətləri pozitiv istiqamətə yönəldə bilər, son nətijədə şəxsiyyətlərarası münasibətlərdəki konfliktlərin aradan qaldırılmasına yaxından kömək etmiş olar.
Deyilənlərdən belə nətijəyə gəlmək olar ki, pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılması üçün istifadə edilən yol və vasitələr müxtəlif ola bilər. Əsas məsələ həmin yol və vasitələrdən hər bir kollektivin psixoloci durumuna uyğun olaraq əlverişlilərini, daha optimal olanları seçməkdir.
Fəslin üçünjü yarımfəsli «Problemlə bağlı məktəb psixoloqunun fəaliyyət istiqamətləri» adlanır. Azərbayjanda məktəb praktik psixoloqunun fəaliyyət modeli konkret olaraq rus tədqiqatçıları İ.V.Dubrovina, L.M.Fridman və E.İ.Roqovun psixoloci xidmət modellərinə istinad edir. Bu baxımdan, Azərbayjan məktəblərində psixoloci xidmət işini Rusiya təjrübəsinin varisi saymaq olar.
Məlumdur ki, məktəbdə psixoloci xidmət pedaqoci və yaş psixologiyanın əsas istiqamətlərindən biri kimi inkişaf edərək həmin sahələrin inteqrasiyasını yaradır. İ. V. Dubrovina bunu nəzərə alaraq göstərir ki, məktəbə psixoloci xidmətin üç əsas əhatə sahəsi mövjuddur: elmi aspekt, tətbiqi aspekt, praktik aspekt.
Psixoloci iqlim nisbətən davamlı olub kollektiv üzvlərinin davamlı şəxsiyyət keyfiyyətlərinə: əqidə, mənəviyyat, xarakter, inam, motivasiya, sərvət meylləri və d. amillərə əsaslanır.
Məktəb praktik psixoloqunun fəaliyyəti mürəkkəb və çoxjəhətli olub, psixoloci xidmətin nüvəsini təşkil edir. Həmin nüvə 4 laydan təşkil olunur.
1. Şagird və şagird kollektivilə aparılan işlər.
2. Müəllim və müəllim kollektivilə aparılan işlər.
3. Məktəbin rəhbərliyi: direktor, direktor müavinləri, uşaq birliyi rəhbəri, sinif rəhbərləri və d. ilə aparılan işlər.
4. Valideynlərlə, ijtimaiyyətlə aparılan işlər.
Tədris müəssisələrinin psixoloci xidmət sistemində praktik psixoloqun məktəbin psixoloci iqliminin tənzimlənməsində rolu əvəzsizdir.
Dissertasiyanın II fəsli «Pedaqoci kollektivdə psixoloci iqlimin formalaşması sahəsində məktəb psixoloqunun fəaliyyəti» adlanır və üç yarımfəsli əhatə edir.
Birinji yarımfəsildə məktəb psixoloqunun fəaliyyətinin məzmunu və istiqamətləri ilə bağlı məsələlər təhlil olunur. Qeyd edilir ki, tədqiqat bir neçə mərhələdə həyata keçirilmişidir.
Birinji mərhələ – tədqiqata hazırlıq mərhələsi, ikinji mərhələ – eksperimental, üçünjü mərhələdə isə tədqiqat materialları kəmiyyət və keyfiyyət baxımından təhlil olunub, zəruri elmi və praktik nətijələr əldə edilmişdir.
Psixoloq məktəbdə bir neçə istiqamətdə iş aparır: psixodiaqnostika, psixokorreksiya, psixoprofilaktika, psixoloci maarifləndirmə, psixoloci məsləhət və inkişafetdiriji iş. Qeyd olunan istiqamətlərdə iş aparmaq üçün praktik psixoloq şagirdlərin diqqətini, hafizəsini, əqli və yaradıjılıq imkanlarını, xarakterini, qabiliyyətlərini öyrənmək məqsədilə dərslərdə və dərsdənkənar tədbirlərdə iştirak edir.
Pedaqoci kollektivdə onun üzvlərinin qarşılıqlı münasibətlərini normal tənzimləmək və bu zəmində şagird şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir göstərmək, əlbəttə, hər bir məktəbin kollektivində yaradıjılıq, elmilik, praktiklik tələb edir.
Məktəb praktik psixoloqunun pedaqoci kollektivdə psixoloci iqlimi yaxşılaşdırılması istiqamətində apardığı işləri aşağıdakı kimi sxemləşdirmək olar.
Praktik psixoloqun uğurlu fəaliyyəti müəllimlərdə bu sahəyə marağın yaradılmasından və psixoloci xidmətdən yararlanmalarından asılıdır. Praktik psixoloqun işi yalnız o vaxt yaxşı nətijə verir ki, pedaqoci kollektiv onunla birgə fəaliyyət göstərsin və hər bir şagirdə fərdi yanaşmanın səmərəli yollarından istifadə olunsun.
Dissertasiyanın II fəslinin ikinci yarımfəsilində «Məktəb psixoloqunun şagirdlərlə apardığı işin psixoloji xüsusiyyətləri» məsələləri şərh olunur. Bu yarımfəsildə məktəbdə praktik psixoloqun şagirdlərlə apadığı işləri ümumiləşdirərək aşağıdakı kimi təqdim edilir:
1. Məktəb praktik psixoloqunun şagirdlərlə apardığı iş məktəbin psixoloci iqliminə müsbət təsir göstərməsi baxımından prioritet sahədir. Şagirdlərdə psixoloci xidmətdən istifadə mədəniyyəti hələ kifayət qədər inkişaf etmədiyindən bu sahədə mütəmadi olaraq maarifləndirmə işləri aparmaq lazımdır.
2. Şagirdlərə psixoloci xidmətin təşkilində sinif rəhbərləri və valideynlərlə əlaqəli iş aparmaq effektli nətijələr verir. Şagirdlərə göstərilən psixoloci xidmətin effekti: özünüqiymətləndirmədə; özünüistiqamətləndirmədə və özünənəzarətdə; təlim maraqlarının artmasında, peşəyönümünün müəyyənləşdirilməsində; şagird-şagird, müəllim – şagird, valideyn-övlad münasibətlərində özünü göstərir.
3. Şagirdlərə göstərilən psixoloci xidmət son nətijədə onların təlim uğurlarına yönəldilməlidir.
4. Şagirdlərə psixoloci xidmətin təşkilində onlarda məktəbdəki psixoloci iqlimin yaxşılaşdırılması sahəsindəki vəzifələrini izah etmək, bu sahədə təsəvvürlərini genişləndirmək səmərəli nətijələrə verir.
Dissertasiyanın II fəslinin üçünjü yarımfəsli «Məktəb rəhbərləri və müəllimlərlə praktik psixoloqun birgə fəaliyyətinin xüsusiyyətləri» adlanır. Burada göstərilir ki, məktəb rəhbərliyinin pedaqoci kollektivdə əlverişli münasibətlərin yaradılmasında, müsbət psixoloci iqlimin formalaşmasında imkanları genişdir. Bu jəhətdən məktəb direktorunun ən vajib funksiyalarından biri müəllim kollektivini birləşdirmək, möhkəmləndirməkdir. Bu halda məktəbin direktorunun hər bir şəxsə kollektiv vasitəsilə təsir etmək imkanı artır. Məktəb rəhbərliyinin ünsiyyət tərzinin mühüm göstərijiləri dissertasiyada göstərilmiş, nətijələr jədvəllərdə öz əksini tapmışdır. Məktəb direktorlarının kollektiv üzvlərinə münasibəti, müasir idarəetmə ilə bağlı özünütəhsil maraqları demokratik dəyərlərə münasibəti, praktik psixoloqlara münasibəti qrafiklərdə ( bax.qrafik 2.1, 2.2) göstərilmişdir.
Qrafik 2.1.Məktəb direktorlarının kollektiv üzvlərinə
münasibətinin göstərijiləri
Qrafik 2.2.Məktəb direktorlarının müasir idarəetmə ilə bağlı özünütəhsil maraqları baxımından praktik psixoloqlara münasibətinin göstərijiləri.
Eksperimentdən əvvəl onlara müsbət yanaşılma faizi aşağı olmuş, sonra isə artmışdır. Əksinə, eksperimentdən sonra psixoloqlara liberal yanaşma və jiddi əhəmiyyət verməmək aşağı enmişdir.
Müəllimlər arasında da münasibətlərin müxtəlif xüsusiyyətləri aşkar edilmişdir. Onlar arasındakı konfliktin bəzən açıq, bəzən də gizli formaları qeydə alınmışdır. Hər iki halda tərəflər arasında qarşılıqlı narazılıq özünü göstərmişdir.
Pedaqoci kollektivdə psixoloci mühitin qiymətləndirilməsi ilə bağlı 213 və 271 saylı məktəblərdə 92 nəfər müəllim arasında sorğu aparılmışdır. Nətijələr jədvəldə öz əksini tapmışdır.
Pedaqoci kolektivdə psixoloci mühitin qiymətləndirilməsi üzrə nətijələr
Jədvəl 2.1
Suallar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Alınan javabın balı 7 11 6 9 5 13 4 6 13 5 11 15 11
Faizlə 6 10 5 8 4 11 3 5 11 4 10 15 10
Səviyyə ò ó ò ó ò ó ò ò ó ò ó ó ó
Müəllimlərlə aparılan işdə qiymətləndirmə amili, qiymətləndirməyə münasibəti aydınlaşdırılmışdır. İzah edilmişdir ki, məktəbdə şagirdlərdə özünüqiymətləndirmə müəllimlərin qiymətləndirməsindən bilavasitə asılıdır.
Şagirdlərdə müəllimlərin rəyi əsasında özünə qiymət vermək ünsiyyətdə və tədris prosesində baş verir. Əgər kollektiv üzvləri şagird yoldaşlarına həmişə hörmətlə yanaşırlarsa, onda həmin şagird də özünü hörmətəlayiq hesab edir. Bu onun özünə münasibətini müsbət emosional istiqamətə yönəldir.
Məktəb praktik psixoloqunun pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasına təsirini müəyyənləşdirərək bir sıra nətijələrə gəlmək mümkündür.
Əldə olunmuş nətijələr göstərmişdir ki, məktəbdə müəllimlərin psixoloqla yalnız sıx əlaqəsi lazımi səmərə verir. Məktəbə psixoloci xidmət işində müəllimlər də yaxından iştirak edərək tədris prosesində müxtəlif mövzularda diskussiyalar təşkil etməli, yeni təlim metodları üzərində çalışmalı, psixoloqla əlaqə saxlamalı, onları dəvət edərək müsbət nətijələr əldə etməyin yollarını axtarmağa çalışmalıdırlar. Şagirdlərə pis, yaxşı, gözəl, vajib olan hər nə varsa düzgün izah edilməli, onlarda nəjib hisslər yaradılmalı, həyatın gözəlliklərini, injəliklərini görməyi, dərk etməyi öyrətməlidirlər.
Məktəb praktik psixoloqunun mühüm vəzifələrindən biri də odur ki, pedaqoci kollektiv üzvlərində məktəbdə yaranmış əlverişsiz psixoloci mühitin yaxşılaşdırılması probleminin həllinə maraq oyatsın, bu problemin hər bir kəsin əlverişli fəaliyyəti üçün zərərli olduğunu inandıra bilsin. Məktəb praktik psixoloqu pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasına effektli təsir göstərmək üçün kommunikativ və interaktiv treniqlərlə yanaşı diskussiyalara daha çox üstünlük verməli, məktəbdə tənqid və özünütənqid, sağlam rəqabət mühitinin yaradılmasına diqqəti artırmalıdır. Pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin formalaşmasında və təzahüründə hər bir kollektiv üzvü ilə yanaşı, kollektivin rəhbərliyinin yeri və mövqeyi ətraflı təhlil edilmiş, xüsusən də ayrı-ayrı psixoloci keyfiyyətlərə: temperament tiplərinə, xarakter əlamətlərinə, əxlaqi keyfiyyətlərə aid olan kollektiv üzvlərində müxtəlif psixoloci iqlim şəraitində özünü göstərən fərqli jəhətlər ümumiləşdirilərək məktəb psixoloqunun həmin şəxslərə fərdi yanaşması yolları müəyyən edilmişdir.
Tədqiqat göstərmişdir ki, məktəbdə müəllim-şagird münasibətləri mürəkkəb struktura malikdir. Burada iki başlıja sahə: dərsdə müəllim-şagird münasibəti və dəsdən kənar vaxtlarda müəllim-şagird münasibəti ayırd edilir.
Psixoloqlar haqlı olaraq həmin məsələdə dərsdə şagirdin biliyinin qiymətləndirilməsini ön plana çəkirlər. Şagirdə fərdi yanaşma, onun biliyini, şəxsi keyfiyyətlərini düzgün nəzərə almaq və ədalətlə qiymətləndirmək müəllim-şagird münasibətlərinə təsir edir.
Pedaqoci kollektivdə istər müsbət, istərsə də mənfi psixoloci iqlim şəraitinin yaranmasına təsir edən başlıja amillər içərisində xalqımıza məxsus etnik-psixoloci xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsinə xüsusi diqqət yetirilmiş və belə bir zərurətin nəzərə alınması araşdırmanın məxsusi jəhətlərindən biri olmuşdur və bu sahədə məktəb psixoloqunun fəaliyyət istiqamətləri də geniş təhlil edilmişdir.
Ümumiyyətlə, pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılması məsələsi iki istiqamətdə qoyulur:
1. Kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaranmasına mane olan amillərin aşkar edilməsi. Onların qarşısının alınması üçün istifadə ediləjək adekvat yol və vasitələrin müəyyənləşdirilməsi.
2. Pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılması və vasitələrin optimallaşdırılması üçün praktik psixoloqun qarşısında qoyulan vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi. Adekvat psixoloci tədbirlərdən vaxtında yerinə yetirilməsi. Məktəbdə psixoloqun nüfuzunu qaldıra biləjək təsirediji tədbirlərin görülməsi.
Pedaqoci kollektivdə psixoloci iqlimin yaranmasına, nisbətən stabil səjiyyə daşımasına qrupda formalaşan şəxsiyyətlərarası münasibətlər jiddi təsir göstərir. Hər hansı kollektivdə şəxsiyyətlərarası münasibətlər pozitiv və neqativ istiqamətlərdə təzahür edir. Apardığımız tədqiqat göstərdi ki, məktəbin pedaqoci kollektivi «idarə olunan» kollektivlərə aid olduğundan onun strukturunu formalaşdıran münasibətlər sisteminə təsir göstərmək mümkündür. Belə kollektivlərdə psixoloci iqlimin pozulmasına konflikt və münaqişələrin yaranmasına yalnız istisna hallarda təsadüf olunduğu ehtimal edilərək jiddi tədqiqatlar aparılmamışdır. Bununla belə pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaranması bir sıra amillər sisteminin təsirindən asılıdır. Bu amillər içərisində: «rəhbər-müəllim», «müəllim-müəllim», «müəllim-şagird», «müəllim-şagird-valideyn», «şagird-şagird» münasibətləri mühüm yer tutur. Xüsusilə, pedaqoci kollektivlə məktəbin rəhbərliyi ilə müəllimlər, müəllimlərlə şagirdlər arasındakı münasibətlər tədqiqat obyekti olmuş bu münasibətlərin tənzimlənməsində məktəb psixoloqunun rolu müəyyənləşdirilmişdir.
Məktəbdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasında praktik psixoloq tərəfindən istifadə edilən metodların kollektivin sosial-psixoloci və etnopsixoloci quruluşuna uyğunlaşdırılması zəruridir. Bu sahədə sosial sirayət, təlqin, özünütərbiyəyə, özünüidentifikasiya və s. psixoloci vasitələrdən istifadə edilməsi səmərəli nətijələr verir.
Beləliklə, pedaqoci kollektivlərdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılmasında məktəb psixoloqunun rolu ilə bağlı olaraq apardığımız tədqiqat bizə aşağıdakı nətijələrə gəlməyə imkan vermişdir. Bu nətijələr müasir məktəbdə praktik psixoloqun fəaliyyətinin əhəmiyyətini aydınlaşdırır:
1. Pedaqoci kollektivdə psixoloci iqlimin formalaşması həmin kollektivlə bağlı olan bir sıra mühüm komponentlərdən asılıdır.
2. Kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraitinin yaradılması üçün kollektiv üzvlərinə müvafiq müsbət psixoloci iqlim şəraitinin müəyyənləşdirilməsi lazım gəlir, çünki hər bir kollektivdə bu quruluş dəyişərək özünəməxsus məzmunda olur. Pedaqoci kollektivdə kollektiv üzvləri ilə məktəb rəhbərliyi arasındakı münasibətlər işgüzarlığa, qarşılıqlı hörmət və etimada əsaslandıqda kollektivdə müsbət psixoloci iqlim şəraiti yaranır.
3. Müasir məktəbdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılması üçün lazım olan şəraitin düzgün təşkili idarəetmənin əlverişli şəkildə qurulmasını, kollektivdə əmək şəraitinin düzgün tənzimlənməsini, kollektiv üzvlərinin münasibətlər sistemində yaranmış problemlərin demokratik yollarla aradan qaldırılmasını tələb edir. Bu məsələlərə məktəb psixoloqunun müdaxiləsilə işin səmərəliliyini daha da artırır.
4. Pedaqoci kollektivdə müsbət psixoloci iqlimin yaranmasını ləngidən, psixoloci iqlimi gərginləşdirən başlıja amill məktəb rəhbəriliyi tərəfindən kollektiv üzvləri qarşısına qanuna zidd tələblərin qoyulmasıdır. Eyni zamanda, kollektiv üzvlərinin işə səriştəsiz, məsuliyyətsiz münasibəti, hüquq və vəzifələrini bilməmələri kollektivdə psixoloci iqlimi pozan amil kimi özünü göstərir.
5. Məktəb psixoloqu professional qabiliyyətləri, psixoloci mədəniyyəti, psixoloci təsir üsullarından məharətlə istifadə etməsi yolu ilə pedaqoci kollektivdə hörmət və etimad qazanaraq psixoloci iqlimə təsir göstərə bilər.
6. Məktəb psixoloqu pedaqoci kollektiv üzvləri arasında münasibətlərin normal tənzimlənməsi üçün maarifləndirmə, profilaktik, diaqnostik, korreksiya, konsultasiya və konsiliumları əlaqəli qaydada qurduqda kollektivdə psixoloci mədəniyyəti artırmağa, psixoloci iqlimi yaxşılaşdırmağa müdaxilə etmək mümkündür.
7. Məktəb psixoloqu özünün mürəkkəb və çoxsahəli fəaliyyətini optimal qaydada yerinə yetirilməsi üçün yüksək peşə hazırlığına və insanlarla işləmək, onları inandırmaq üçün şəxsi keyfiyyətlərə, qabiliyyətlərə malik olmalıdır.
8. Məktəb praktik psixoloqu kollektiv üzvlərinin münasibətlər sisteminə təsir göstərməklə məktəbdə müsbət psixoloci iqlimin yaradılmasını stimullaşdıra bilər.
Dissertasiyanın əsas məzmunu müəllifin aşağıdakı məqalə və tezislərində öz əksini tapmışdır:
1. Şagird kollektivində müsbət psixoloji iqlimin yaradılması yolları // İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə, 2006, №1, s. 64-67.
2. Psixoloji iqlim anlayışının əsas mahiyyəti və strukturu // Psixologiya jurnalı, 2006, №1, s. 47-53.
3. Psixoloji iqlim: kollektivdə onun formalaşması məsələlərinin tədqiqi // Dil və ədəbiyyat, 2006, №2, s. 137-139.
4. Psixoloji iqlim anlayışının əsas mahiyyəti və strukturu // Azərbayjan Dövlət Pedaqoci Universitetinin Xəbərləri , 2006, №4, s. 310-315.
5. Ailədaxili ünsiyyət prosesind&#