AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakakultəsi
Psixologiya kafedrası
Ümumi psixologiya fənni üzrə
KURS İŞİ
MÖVZU: YADDASAXLAMA ƏSAS HAFİZƏ PROSESİ KİMİ
Tələbə: Nigar Mayılova
Kurs 1. , qrup 03
Elmi rəhbər: A.K.Musayeva
BAKI-2010
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ……………………………………….………………………………………………………3
I FƏSİL. HAFİZƏNİN PSİXOLOJİ SƏCİYYƏSİ……………………………………………4
1.1. Hafizə və informasiya haqqında ümumi məlumat……………………………………………4
II FƏSİL. ƏSAS HAFİZƏ NƏZƏRİYYƏLƏRİ………………………………………………9
2.1. Hafizənin fizioloji və elektrofizioloji nəzəriyyəsi…………………………………………..9
2.2. Hafizənin kimyəvi və fiziki nəzəriyyəsi……………………………………………………….10
III FƏSİL. YADDASAXLAMA ƏSAS HAFİZƏ
PROSESİ KİMİ. MNEMOTEXNİKİ ÜSULLAR……………………………………………14
NƏTİCƏ……………………………………………………………………………………………………….16
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT……………………………………………………………..17
GİRİŞ
İnsanın həyat və fəaliyyətində hafizə mühüm rol oynayır. Hafizə olmasa insan əbədi olaraq yenicə anadan olmuş uşaq vəziyyətində qalardı, ətraf aləmin təsiri onun beynində heç bir iz buraxmazdı və insan təcrübəsi də təşəkkül etməzdi. Yəni hafizə sayəsində obyektiv aləmdən alınan təəssüratlar, cisim və hadisələrin surətləri nəql olunur, hifz edilir, fəaliyyət prosesində yenidən canlanır. Hafizənin köməyi ilə həm də ictimai təcrübə mənimsənilir, ondan istifadə edilir.
Cəmiyyət inkişaf etdikcə insanlar arasında informasiya mübadiləsi də zənginləşir. Belə proses insan hafizəsinin aktiv fəaliyyətini tələb edir. Bunun üşün isə hafizənin funksional imkanlarını zərurəti meydana çıxır. Təqdim edilən əsər məhz belə bir zərurətin nəticəsidir. Mətndə hafizənin psixoloji səciyyəsi haqqında ətraflı məlumat verilir. Burada həmçinin hafizənin nəzəriyyələri və mnemotexniki üsullar, hafizə proseslərindən biri və ən əsası olan yaddasaxlama haqqında məlumatlar yer alır.
I FƏSİL. HAFİZƏNİN PSİXOLOJİ SƏCİYYƏSİ
1.1. Hafizə və informasiya haqqında ümumi məlumat
Bizi əhatə edən ətraf aləm obyektiv surətdə mövcud olan cisim və hadisələrdən ibarətdir. Bu cisim və hadisələr kəmiyyət etibarilə sonsuz, keyfiyyət etibarilə isə olduqca zəngin informasiya mənbəyidir. Gerçək aləmdə mövcud olan cisim və hadisələr arasında qarşılıqlı əlaqə və daxili rabitə vardır. Həmin əlaqə və rabitə cisim və hadisələrin müxtəlif birləşmələr şəklində, müxtəlif formalarda təzahьr etməsinə səbəb olur. Obyektiv aləmin nəinki ayrı-ayrı cisim və hadisələri, eyni zamanda onların müxtəlif rabitələrdə yeni-yeni birləşmələri də zəngin informasiyalara malikdir.
Lakin gerçək aləmdə mövcud olan cisim və hadisələr üzlüyündə nə qədər zəngin informasiyaya malik olsalar da , onlar beyində əks etdirilməkdə informasiya əhəmiyyəti kəsb edir. O şey ki, insan tərəfindən dərk edilməmişdir, başa düşülməmişdir, o, hələ bizim üçün informasiya deyildir. D.A.Oşanin haqlı olaraq deyir ki, psixologiyada informasiya prosesi inikas prosesi kimi başa düşülməlidir.
Beləliklə, cisim və hadisələr yalnız beyində əks etdirildikdən, dərk edildikdən sonra informasiya əhəmiyyəti kəsb edir.
Belə məlum olur ki, informasiyanın təzahür etməsində obyektiv aləmlə beyin arasında spesifik əlaqə mцvcuddur. Bu əlaqə prosesində “Gerçək tarix bazadır, əsasdır, varlıqdır, bunun ardınca şüur gəlir”. Bu mənada insan və onun şüuru obyektiv aləm-dən asılıdır: ətraf aləmin cisim və hadisələrinin təsiri olmasa, insan və onun ali qərar-gahı olan beyin fəaliyyət göstərə bilməz. Bu fikri aşağıdakı misalla daha ətraflı başa düşmək olar: üzərində təcrübə aparılacaq adamları xüsusi kameraya salmışlar. Kamera əvvəlcədən elə hazırlanmışdı ki, orada olanlar ətraf aləmdən əsasən təcrid oluna bilsinlər.
Adamlar zəif işıq keçirən tutqun rəngli eynək taxmış, əl və ayaqlarına toxunma duyğularının yaranmasına imkan verməyən silindr geyinmişlər. Üzərində təcrübə apa-rılan adamlara ancaq yeknəsək səslə təsir etmişlər. Təcrübədə iştirak edənlər informasiya azlığından və yeknəsəklikdən şikayət edərək, təcrübənin dərhal dayandırılmasını xahiş etmişlər.
Sensor (hissi) təcrid etməyə dair 1969-cu ildə 1-ci və 1971-ci ildə 2-ci ümumittifaq simpoziumunda sübut edildi ki, insan xarici aləmdən müəyyən dərəcədə təcrid edildikdə, onda bir sıra funksional dəyişikliklər baş verir. Sensor təcrid etmənin dərə-cəsi və müddətindən, şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətləri və onun obyektiv aləmə şüurlu münasibətindən asılı olaraq bu dəyişikliklər müxtəlif olur. Sensor kamerada müəyyən müddət saxlanılan adamda bu kameradan çıxdıqdan sonra sinir pozğunluğu, əzginliyin olması, iş qabiliyyətinin zəifləməsi, ətraf mühitə marağın olmaması, ətrafdakı səsin onu narahat etməsi və s. halların baş verməsi bir daha sübut edir ki, ətraf mühit orqanizmin normal fəaliyyəti üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Ətraf mьhitin insana mütəmadi təsiri nəticəsində xarici aləmdən beyinə “istehsal materialı” daxil olur. Beyin bu materialı analiz və sintez etdikdən sonra informasiya “istehsal edir”. Ətraf aləmlə be-yin arasında sanki mübadilə prosesi baş verir. Belə prosesdə informasiya balansı orqa-nizmin ətraf mühitdən kifayət qədər material qəbul etməsi nəticəsində əldə edilir. Bu material kifayət qədər olmadıqda informasiya çatışmazlığı, həddindən artıq olduqda isə informasiya ilə yüklənmə baş verir. Hər iki hal orqanizmin funksional fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. Beləliklə, insanın mühitə uyğunlaşması və normal fəaliyyət göstərməsi prosesində informasiya axını ilə insanın informasiyanı yadda saxlama həddi arasında düzgün əlaqənin yaradılması zəruridir.
İnformasiya anlayışı insanların adi söhbətlərində, kitablarda, telefon, teleqraf, efir vasitəsi ilə həyata keзirilən verilişlərdə və s. mövcud olan məlumatları əhatə edir. Ona görə də informasiya istilahı latınca məlumat, xəbər mənasını verir. Fiziki, kimyəvi, bi-oloji və s. faktlar, avtomatik təhzimetmə nəticəsində meydana çıxan ideyalar, kosmik tədqiqatların nəticələri və s. zəngin informasiyalardır. İnformasiyalar BİT-lərlə hesab-lanır. Bit istilahı iki ingilis sözünün (binaru – ikili və digit – birrəqəmli) ixtisarla bir-ləşməsi nəticəsində yaranmışdır. Bit ikili say sistemində vahidi ifadə edən işarə olub, informasiya vahidi kimi qəbul edilmişdir. Orta hesabla bir hərfdə 5, bir rəqəmdə 3, 32 və 16000 sцz ehtiyyatı olan rus üçün bir rus sözündə 14 bit informasiya vardır.
İnformasiyaların miqdarı belə зox olduğu halda, bəs insan hafizəsinin həcmi nə qədərdir? Tədqiqatlar gцstərir ki, hafizənin həcmi yaddasaxlamanın mьtləq həddi ilə mьəyyən edilir. Alimlər uzunmьddətli yaddasaxlamanın həcmini mьəyyənləşdirərkən mьxtəlif nəticələr əldə etmişlər. Bəzi alimlər hafizənin həcmini neyronların miqdarı ilə mьəyyən edirlər. Mьəyyən olunmuşdur ki, bir neyron 105 bit məlumat hifz edə bi-lir. Bu fikrə əsasən alimlər belə nəticəyə gəlirlər ki, hafizə prosesində neyronların ha-mısı deyil, bəziləri iştirak etdiyindən insan hafizəsinin həcmi 1015 bitə bərabərdir. İkinci qrup alimlər bir informasiyanı mənimsəmənin 25 saniyədən ibarət olan orta sь-rətini taparaq və insanların bьtьn цmrь boyu yadda saxlaya biləcəkləri informasiyala-rın miqdarını hesablayaraq, belə nəticəyə gəlmişlər ki, uzunmьddətli yaddasaxlamanın həcmi 106-1010 bitdir. Ьзьncь qrup alimlər hafizənin həcmini neyronlarla sinapsların mьmkьn olan əlaqəsi ilə izah edirlər. Onların fikrincə 1010 neyron və hər bir neyron-da olan 30 sinapsın əlaqəsi nəticəsində hafizənin həcmi 1012 bitə зatır. Dцrdьncь qrup alimlərin hesablamalarına gцrə isə hafizənin həcmi 1021 -1023 bitə bərabərdir. Belə rə-qəm hər hьceyrənin molekulu bir məlumat hifz etdikdə alına bilər.
Aparılan tədqiqatlar iзərisində uzunmьddətli hafizənin həcmini gцstərən 1015 bit-dən ibarət olan hədd daha mцtəbər hesab edilir. Əgər insan mьntəzəm olaraq hər gьn 16 saat məlumat yadda saxlasa, o, 80 il ərzində 1010 bit məlumat mənimsəyə bilər. İn-san 1015 bit informasiyanı mənimsəmək ьзьn bьtьn цmrь boyu gecə və gьndьz yeni kitablar oxumalı və ya hər bir mьtəxəssis bьtьn həyatı boyu hər gьn 100 зap vərəqi həcmində məlumat yadda saxlamalıdır. Gцrьndьyь kimi bu, mьmkьn olan iş deyildir.
İndi gəlin mьqayisə edək. Elmi informasiyaların miqdarı təxminən 1015 bitdir. İn-san hafizəsinin də həcmi 1015 bitə bərabərdir. Buradan belə bir formal nəticə зıxarmaq olar ki, insan bьtьn elmi informasiyaları yadda saxlaya bilər. Əslində isə belə deyildir. Əvvəla ona gцrə ki, elmi informasiyaların artım sьrəti hafizə həcminin artım sьrətin-dən qat-qat yьksəkdir. Buna səbəb bir tərəfdən insanların informasiyaları yadda saxla-mağa sərf etdikləri gьndəlik səmərəli iş vaxtının azlığı, digər tərəfdən isə yaş artıdıqca hafizə fəaliyyətində nəzərə зarpan zəiflikdir. Mьşahidələr gцstərir ki, gьndьz saat 8-dən 12-yə kimi yaddasaxlama prosesi qьvvətli şəkildə cərəyan edir. Saat 12-dən 14-ə kimi hafizə zəifləyir. Saat 14-dən 17-yə kimi hafizə yenə də qьvvətli şəkildə fəaliyyət gцstərir. Bundan sonra hafizə yenidən zəifləməyə başlayır və bu zəiflik axşamlar daha qabarıq şəkildə ьzə зıxır. Beləliklə, gьn ərzində hafizə təxminən 7 saata qədər qьvvət-li fəaliyyət gцstərir. Onu da əlavə edək ki, mənimsəmə prosesinin əvvəlində insan 20-60 dəqiqə ərzində hafizəsini səfərbərliyə alır və tədricən onu psixoloji fəaliyyətə ha-zırlıq səviyyəsinə gətirir. Deməli,insanın gьndəlik normal yadda saxlama mьddəti gцstərilən həddən də azdır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, insan həyatının ilk 20 ilində baş beyin neyronlarının yarısı, 20-80 yaşlarında isə 30%-i məhv olur. Buna uyğun olaraq, insan hafizəsi 20-25 yaşlarına kimi sьrətlə inkişaf edir və 35-40 yaşlarında цzьnьn ən yьksək səviyyəsinə зatır. Sonrakı yaş dцvrlərində isə hafizə tədricən zəifləyir. Deməli, yaş artdıqca, insan-ların yaddasaxlama imkanları da azalır.
Aydındır ki, insan yalnız bir nцvlь materialı yadda saxlamaqla kifayətlənmir. O, hərtərəfli biliyə malik olmaq ьзьn mьxtəlif nцvlь informasiyaları mənimsəməli olur. Mьasir elmi işзi yalnız elmi informasiyaları deyil, ədəbiyyat, incəsənət və s. sahələr ьzrə mцvcud olan informasiyalarla da maraqlanır. Beləliklə, insan informasiyalarla həddindən artıq yьklənmiş olur. Elə buna gцrədir ki, mьxtəlif yaş dцvrlərində insan-ların hafizəsində bəzi qьsurlar nəzərə зarpır. Məsələn, elə adamlara təsadьf edilir ki, onlar qavradıqları materialların yadda saxlamaqda зox zaman зətinlik зəkirlər. Hafizə-nin bu qьsuru orqanizmin funksional fəaliyyətindəki qьsurlardan, xьsusilə sinir siste-minin umumi tipinin qьsurlarından nəşət edir. Bəzən də insan qьvvətli həyəcan zama-nı keзmişdə baş vermiş hadisələri ya qismən, ya da tam şəkildə unudur, xəstələnərkən yerinə yetirdiyi işləri yaddan зıxarır. Məşhur ingilis yazıзısı Valter Skotun həyatında belə bir maraqlı hadisə baş vermişdir. Valter Skot xəstə olduğu zaman “Ayvenqo” ro-manını bitirmişdir. Əsər elə həmin dцvrdə nəşr edilmişdir. Yazıзı sağaldığı zaman “Ayvenqo” kitabının bir nьsxəsini ona vermişlər. O, təəcьblənmiş və romanı nə vaxt, hansı şəraitdə yazdığını xatırlaya bilməmişdir.
Sinirləri xəstə olan şəxslər uzun illər boyu hafizələrində dərin kцk salmış insan, şəhər və цlkə adlarını, fikir və ideyaları istənilən vaxt yada sala bilmədiklərindən şika-yət edirlər. Hafizədə baş verən bu kimi qьsurlara qarşı mьbarizə aparılmadıqda, unut-ma prosesi daha da qьvvətlənir.
Hafizə qьsurları зox halda hazırkı anda və ya yaxın keзmişdə baş verən hadisələ-rin, lap təzəcə olmuş işlərin yadda saxlanıla bilməməsi ьzьndən meydana зıxır. Belə halları “Korsakov psixozu” zamanı daha yaxşı mьşahidə etmək olar. Bir neзə dəqiqə bundan əvvəl yemək yemiş xəstədən yeməyin verilib-verilmədiyini, xцrəyin kim tərə-findən gətirildiyini, yeməyə nə verildiyini, onun yanına qohumlardan kimlərin gəldiyi-ni soruşduqda, o, heз bir şey yada sala bilmir. Adətən hazırda baş verən hadisələri yadda saxlamağa зətinlik зəkən, yaxın keзmişin hadisələrini yada sala bilməyən adamlar uzaq keзmişdə olmuş hadisələri asanlıqla xatırlaya bilirlər.
Hafizə qьsurları yanlış xatırlamaq – başqalarının həyatında baş vermiş hadisələri xəstənin цzьnə şamil etməsi və ya keзmişdə olmuş hadisələrin yaxın vaxtlarda baş verməsi və sair şəkildə də ьzə зıxır. Məsələn, bəzi xəstələr sцyləyirlər ki, onlar gecə xəstəxanadan evlərinə getmiş və qohumları ilə gцrьşmьşlər. Həqiqətdə isə belə hadisə baş verməmişdir.
Mьxtəlif xəstəliklər, xьsusilə sinir sistemi xəstəlikləri zamanı hafizənin “qьvvət-lənməsi” nəzərə зarpır. Avropa şəhərlərinin birində yoluxucu psixozla xəstələnmiş bir nəfər qəflətən heз bir vaxt цyrənmədiyi yunan, latın və yəhudi dillərində danışmağa başlamışdır. Sonralar mьəyyən edilmişdir ki, xəstə uşaqlıqda keşişin yanında qalmış-dır. Həmin keşiş mьxtəlif dillərdə yazılmış kitabları ucadan oxumağı xoşlarmış. Ona gцrə də uşaq keşişin yanında eşitdiyi yunan, latın və yəhudi dillərində yazılmış mətn-ləri mexaniki şəkildə yadda saxlamış və yaşlı ikən xəstəlik zamanı xatırlamışdır. Hafi-zənin belə formada meydana зıxması mьvəqqəti xarakter daşıyır. Xəstə mьalicə olun-duqdan, tutmalar yox olduqdan sonra bu kimi “qьvvətli” hafizə anları da aradan qal-xır.
Hafizə qьsurları yalnız yadda saxlaya və yada sala bilməmək şəklində ьzə зıxmır. Mьşahidələr gцstərir ki, tanıma prosesində də insanlarda bir sıra qьsurlar mцvcuddur. Tanıma sahəsindəki qьsurlar ьз halda цzьnь gцstərir. Birinci halda adam xarici aləmin cisim və ya hadisələrini tanımır. Halbuki onda gцrmə duyğusu və qavrayışı normal şə-kildə cərəyan edir. O, gцrdьklərini duyub qavraya bilir, amma onları təkrar gцstərdik-də tanıya bilmir. İkinci halda xəstə hərf, sцz və cьmlələri tanıya bilmir. Ьзьncь hal onunla səciyyələnir ki, xəstə cisim və hadisələrin məkanını, mцvcud olduğu və baş verdiyi yeri tanıya bilmir. Məsələn, xəstə зətiri gah yarpaqlarla цrtьlmьş ağaca, gah da qələmə bənzədir. Belə halda tanıma prosesi tapmaca kimi cərəyan edir: xəstə qəti şə-kildə cismin nədən ibarət olduğunu və harada yerləşdiyini deyə bilmir, onu digər ox-şar əşyalara bənzədir. Belə xəstələr hər hansı bir heyvanı canlı kimi tanıya bilir, lakin onun başını və ya quyruğunu gцstərə bilmirlər.
Hafizə xəstəliklərdən asılı olmayaraq da zəifləyə bilir. Sağlam uşaq və gənclərdə informasiya ilə yьklənmə, yorğunluq, qarşıda aydın məqsədin olmaması və s. amillə-rin təsiri ilə materialı ətraflı yadda saxlaya bilməmək, yadasalma və tanıma zamanı зə-tinliklərlə rastlaşmaq halları da nəzərə зarpır. Bəzən sağlam uşaq və gənclərin fəaliy-yətində hafizənin həmişə və ya mьəyyən dцvrdə zəif cərəyan etməsi faktına da rast gəlirik. Ьmumiyyətlə, gцtьrьldьkdə, uşaq və gənclərə nisbətən qocalarda hafizə qь-surlarına daha зox təsadьf edilir. Orqanizmin energetik imkanlarını zəifləməsi ьzьn-dən insanın qocalıq dцvrьndə hafizə цz qьvvə və təravətini qismən itirir. Yaşlı adam-larda hafizə zəifliyi iki halda цzьnь gцstərir. Birinci halda qocalar uşaqlıq və gənclik illərində baş vermiş hadisələri daha yaxşı xatırladıqları halda, bu yaxınlarda olmuş ha-disələri yada sala bilmirlər. Kцhnə materiallar beyində illər boyu dərin kцklər saldıqla-rına gцrə, necə deyərlər, yenilər kцhnələrdən tez цlьr, unudulur. Hafizənin zəifləməsi əvvəl ideyalar, onun ardınca hərəkətlər: Əvvəl iradi fəaliyyət, sonra avtomatik işlər; əvvəl sцzlər, sonra hisslərin unudulması şəklində цzьnь gцstərir. Deməli, mьrəkkəb material nisbətən asan materialdan tez unudulur. Belə nəql edirlər ki, bir sıra məşhur əsərlərin mьəllifi olan Karl Linneyin əlinə qocalıq zamanı цz əsərlərindən biri dьşür. O, цz əsərini tanıya bilmir. İkinci halda yaşlı adamlar цz sənət, peşə və ixtisasları ilə əlaqədar olan bilik və vərdişləri unudurlar.
Beləliklə, informasiya ilə həddindən artıq yьklənmə, sinir sisteminin zəifliyi, xəs-təliklər və digər amillərin təsiri ilə insanların hafizəsində mьxtəlif qьsurlar meydana зıxır. Bunu nəzərə alaraq, tədqiqatзılar insanın bьtьn yaş dцvrlərində hafizənin normal fəaliyyətini təmin etməyə imkan verən mьxtəlif yol və vasitələri mьəyyənləşdirməyə зalışırlar.
II FƏSİL. ƏSAS HAFİZƏ NƏZƏRİYYƏLƏRİ
2.1. Hafizənin fizioloji və elektrofizioloji nəzəriyyəsi
Hafizənin fizioloji nəzəriyyəsi. Psixologiyada hafizənin funksional imkanlarını ьzə зıxaran bir neзə nəzəriyyə formalaşmışdır. Belə nəzəriyyələrdən biri hafizənin fi-zioloji nəzəriyyəsi adlanır. Fizioloji nəzəriyyənin əsasını psixi fəaliyyətin reflektor sə-ciyyə daşıması haqqında İ.M.Seзenov təlimi və İ.P.Pavlovun işləyib hazırladığı şərti reflekslər nəzəriyyəsi təşkil edir. Bu sahədə son dцvrlərdə P.K.Anoxinin apardığı təd-qiqatlar da bцyьk əhəmiyyət kəsb edir. Reflekslər təliminə əsasən mьəyyənləşdiril-mişdir ki, yaddasaxlama prosesi baş beyində mьvəqqəti sinir rabitələrinin yaranması nəticəsidir. Qıcıqlandırıcıların təkrar təsirləri sayəsində bu rabitələr mцkəmləndirilə-rək uzun mьddət, hətta insanın bьtьn həyatı boyu hifz oluna bilir. Bu da uzunmьddətli hafizə fəaliyyətinə səbəb olur. Mьvəqqəti sinir rabitələri yenidən canlandırıldıqda, on-larla əlaqədar olan və ya digər hadisə yada salınır. Mьvəqqəti sinir rabitələrinin yaran-masında həm varlığın birinci siqnalları – cisim və hadisələr, həm də ikinci siqnallar – sцzlər əsas rol oynayır. Varlığın birinci siqnal sistemi əsasında obrazlı, ikinci siqnal sistemi əsasında məntiqi hafizə fəaliyyəti durur. Qıcıqlandırıcıların mьtəmadi təsiri və onlara uyğun olaraq yaranan sinir rabitələrinin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində insan xeyli informasiya yadda saxlaya bilir. Şərti reflekslərin nəticəsi olan şərti rabitə-lər xarici aləmi aktiv surətdə əks etdirir. P.K.Anoxin sьbut etmişdir ki, şərti rabitələr gələcək fəaliyyəti irəlicədən əks etdirə bilir. Deməli, şərti rabitələr nəinki hazırda or-qanizmə təsir edən cisim və hadisələri yadda saxlamaq, eyni zamanda bu prosesin in-kişafı nəticəsində baş verə biləcək hadisələri irəlicədən mьəyyənləşdirmək və bu za-man meydana зıxan fikirləri beyində hifz etmək qabiliyyətinə malikdir.
Hafizənin elektrofizioloji nəzəriyyəsi. Hafizənin elektrofizioloji nəzəriyyəsi be-yinin bu imkanlarını daha qabarıq şəkildə ьzə зıxarır. Məlumdur ki, orqanizmin bьtьn fəaliyyəti elektrik proseslərinin ritmik fəaliyyəti nəticəsidir. Əzələlərin hərəkəti, daxili orqanların işi, baş beyinin aktivliyi məhz bu ritmik fəaliyyətlə – beyin biotoklarının fə-aliyyəti ilə şərtləşmiş olur. İnsanlar beyində elektrik cərəyanlarının olduğunu 100 il bundan qabaq mьəyyənləşdirmişlər. Lakin biotokların elektroensofaloqraf (EEQ) kimi aparatlarla qeydə alınması, onların təhlili – mikroskopik elektrodlar vasitəsilə neyron-ların daxilinə təsir etmə ьsulları son 30-40 il ərzində цyrənilmişdir. Beyin biotokları-nın цyrənilməsi sahəsində mьvəffəqiyyətlərə baxmayaraq, bir sıra psixi hadisələrin, xьsusilə hafizənin fizioloji mexanizmini ьzə зıxartmaqda hələ ciddi mьvəffəqiyyətlər əldə edilməmişdir. Biotoklar hьceyrə və toxumalarda impulsların ancaq kəmiyyətini mьəyyən edə bildiyindən, hafizənin məzmununu – beyində hifz olunan informasiyala-rın mahiyyətini mьəyyənləşdirmək зətinlik tцrədir. M.N.Livanov beyinin elmi infor-masiyaların hifz edilməsi ilə əlaqədar olan 100 nahiyəsində mьvəqqəti sinir rabitələri-nin yaranması zamanı baş verən oyanma və ləngimə proseslərinin qanunauyğunluqla-rını цyrənərək mьəyyənləşdirmişdir ki, biotoklar vasitəsilə neyronları “цyrətmək” və “dьşünməyə” məcbur etmək mьmkьndьr. Qısamьddətli yaddasaxlamanın yaranması mexanizmi biotoklar vasitəsilə nisbətən ətraflı цyrənilmişdir. Lakin uzunmьddətli ha-fizənin elektrofizioloji əsasları цyrənilməmiş qalır. Tibbi təcrьbə sьbut edir ki, cərra-hiyə əməliyyatları zamanı beyinin elektrik aktivliyi itir. Məsələn, beyinin narkozu və ya dondurulması prosesində xəstələr mьvəqqəti olaraq, bьtьn informasiyaları unudur-lar. Lakin bu əməliyyatdan sonra onlar əvvəlki kimi fəaliyyət gцstərir və bьtьn həyat-ları boyu mənimsədikləri informasiyaları lazimi anda yada sala bilirlər. Buradan belə bir nəticə зıxır ki, hətta gərgin və mьrəkkəb cərrahiyə əməliyyatları beyin biotokları-nın pozulmasına səbəb olmur. Bu mьddətdə həmin cərəyan hansısa hьceyrə və toxu-mada “gizlənir”, hifz olunur. İndi məsələ hьceyrə və toxumaların məhz bu kimi gizli sirlərini цyrənərək, hafizənin funksional imkanlarını ətraflı şəkildə ьzə зıxarmaqdan ibarətdir.
2.2. Hafizənin kimyəvi və fiziki nəzəriyyəsi
Hafizənin kimyəvi nəzəriyyəsi. Hafizənin kimyəvi nəzəriyyəsi prespektivliyi cə-hətdən fərqlənir. 1958-ci ildə isveз biokimyaзısı H.Hiden belə bir fikir irəli sьrdь ki, ribonuklein turşusu (RNT) yaddasaxlamanın maddi substratını təşkil edir. 1962-ci ildə isə amerika alimi Mak Konnel “hafizənin kцзьrьlməsi” fərziyyəsini ortaya atdı. Bu fərziyyəni əsaslandırmaq ьзьn Mak Konnel 1962-ci, H.Hiden isə 1963-cь ildən hey-vanlar ьzərində təcrьbələr aparmağa başladılar. İrəli sьrьlən fərziyyənin bцyьk əhə-miyyətini nəzərə alaraq, dьnyanın bir qrup alimi bu sahədə tədqiqat işləri aparmağa başladı. Tədqiqatların ilk mərhələsində alimlər belə bir nəticəyə gəldilər ki, hafizənin qьvvətli və ya zəif olması beyində RNT-nin miqdarından və keyfiyyətindən asılıdır. Beynində kəmiyyət və keyfiyyətcə qьvvətli RNT olan heyvanda hafizə də qьvvətli cə-rəyan edir. Deməli, RNT-nin kцməyi ilə hafizəni qьvvətləndirmək mьmkьndьr. Belə əməliyyat həm qьvvətli hafizəyə malik olan heyvanların beynində RNT-ni зıxarıb, zə-if hafizəyə malik olan beyinə yeritməklə, həm də yaddasaxlama məqsədilə xьsusi tə-lim gцrmьş heyvanların beynindən RNT-ni зıxarıb, belə təlim gцrməyən heyvanın beyninə kцзьrməklə yerinə yetirilir. Belə əməliyyatın nəticəsində təlim gцrməyən heyvanda təlim gцrmьş heyvanın tam və ya qismən uyğun gələn hərəkətləri mьşahidə edilir. RNT зox dəyişkəndir. RNT bцyьk miqdarda məlumatları цzьndə hifz edə bilər. Bu baxımdan yaddasaxlama prosesində RNT-nin roluna aid aparılan təcrьbələr əhə-miyyətlidir. Lakin bu sahədə aparılan son təcrьbələr gцstərdi ki, RNT-nin hafizəni qьvvətləndirməsi haqqında зıxarılan ilkin nəticə tam şəkildə цzьnь doğrultmur. Bir sı-ra universitetlərin alimləri heyvanlar ьzərində aparılan təcrьbələr zamanı RNT vasitə-silə “hafizəni kцзьrmə” əməliyyatını yerinə yetirə bilmədilər. Rozenblat 1966-cı ildə apardığı təcrьbələr zamanı belə nəticəyə gəldi ki, “hafizənin kцзьrьlməsində” əsas ro-lu RNT deyil, zьlallar oynayır. İlk təcrьbələrdə istifadə edilən RNT-nin tərkibində zь-lallar da var idi. Ola bilsin ki, elə buna gцrə də “hafizənin kцзьrьlməsi” ilə əlaqədar aparılan ilk təcrьbələr mьsbət nəticələr vermişdi.
Unqarın apardığı təcrьbələr zamanı başqa kimyəvi maddələrin (məsələn, morfinin) yaddasaxlama prosesində mьsbət rolu mьəyyənləşdirilmişdir. M. Rozensveyq siзanlar ьzərində təcrьbələr apararaq bu nəticəyə gəlmişdir ki, xolinesteraz və asetilxolin hafi-zənin qьvvətləndirilməsinə və “kцзьrьlməsinə” imkan verir. A.Cekkebson və Mak Kellok цzlərinin “Hannibal təcrьbələri” ilə sьbut etdilər ki, informasiyaların izləri nə-inki sinir fəaliyyəti vasitəsilə, eyni zamanda humoral yollarla da “kцзьrьlə” bilər. On-lar təlim gцrmьş siзanların beynindən mьəyyən kьtləni зıxarıb təlim gцrməmiş siзan-ların beyninə kцзьrmьş və nəticədə heyvanlarda təlimə uyğun hərəkətlərin eynilə icra edilməsinin şahidi olmuşdur.
Son zamanlar hafizə mexanizminin neyrofizioloji səviyyədə цyrənilməsi biokimyə-vi əsasda aparılan axtarışlarla birləşir. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqat işlərində belə bir fərziyyə irəli sьrьlьr ki, yaddasaxlama prosesi bir-biri ilə əlaqədar olan iki mərhə-ləli xarakter daşıyır. Birinci mərhələdə qıcıqlandırıcıların təsirindən dərhal sonra be-yində qısamьddətli elektrokimyəvi reaksiya baş verir. Bunun nəticəsində hьceyrə və toxumalarda fizioloji dəyişikliklər əmələ gəlir. Saniyələr və yaxud dəqiqələr ərzində davam edən bu proses qısamьddətli yaddasaxlamanın mexanizmini təşkil edir. İkinci mərhələdə qıcıqlandırıcıların təsirinə əsasən əmələ gələn elektrokimyəvi dəyişikliklər-dən bir qədər sonra, beyində biokimyəvi reaksiyalar baş verir və yeni kimyəvi birləş-mələr (məsələn, protein) yaranır. Belə kimyəvi dəyişiklik uzun mьddət davam etdiyin-dən, o, uzunmьddətli yaddasaxlamanın beyin mexanizmini təşkil edir. Gцstərilən hər iki prosesi belə bir təcrьbə vasitəsilə daha aydın təsəvvьr etmək olar: Heyvanları mь-əyyən əməliyyata alışdırmağa зalışırlar. Bu məqsədlə verilən qıcıqlandırıcıların təsiri ilə beyində elektrokimyəvi reaksiya baş verir. Elə bu zaman heyvanın bədəninə zəif elektrik cərəyanı ilə təsir edərək, ikinci mərhələ ьzrə biokimyəvi reaksiyanın yaran-masına imkan verilmir. Belə olduqda heyvanlar цyrəndiklərini yadda saxlaya bilmirlər. Deməli biokimyəvi reaksiyanın baş verməməsi mənimsənilmiş materialın yaddan dər-hal зıxmasına səbəb olur. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, beyin hьceyrələrində gedən biokimyəvi reaksiyalar və bu əsasda yaranan yeni kimyəvi maddələr materialın uzun mьddət yaddasaxlanılmasına səbəb olur.
Hafizənin fiziki nəzəriyyəsi xьsusi maraq doğurur. Bu sahədə bəzi alimlərin apardıqları tədqiqatlardan aydın olur ki, hər hansı sinir oyanması mьəyyən neyronlar qrupundan keзib getdikdən sonra onların həmin neyronlarda fiziki izləri qalır. Bu izlər sinapsların elektrik və mexaniki dəyişmələrində ifadə olunur. Sinapslardakı bu dəyiş-mələr oyanmanın ikinci dəfə rahat keзib getməsi ьзьn imkan yaradır. Başqa sцzlə de-sək, mьəyyən obyektin inikası ilə əlaqədar olaraq neyronların quruluşunda əmələ gə-lən dəyişikliklər qavranılan obyekti modelləşdirir. Elə buna gцrə də bu nəzəriyyə “neyron modeli nəzəriyyəsi” də adlanır. Qavrayış prosesi ilə əlaqədar olaraq əmələ gə-lən neyron modeli cisim və ya hadisənin fotoqrafik inikasından ibarət deyildir. Neyron modelində cisim və ya hadisənin quruluşu, məzmunu əks etdirilir. Neyron modeli da-im dəyişir, mьrəkkəbləşir. Bununla da o, obyekti daha dəqiq əks etdirir. Neyron mo-dellərinin hamısı eyni zamanda aktiv vəziyyətdə olmur. Onların bəzisi fəaliyyət gцs-tərdikdə, digərləri ləngimə halına keзir. Bunun nəticəsində oyanma daim hərəkət edir və nəinki yaddasaxlama, eyni zamanda yadasalma baş verir. Mьəyyən edilmişdir ki, oyanmanın hafizə aktına зevrilməsi ьзьn ən azı iki neyron modelinin əlaqəli fəaliyyət gцstərməsi zəruridir. Belə gьman edilir ki, neyron modeli qısa və uzunmьddətli yad-dasaxlamanın mexanizmini təşkil edir. Bəziləri belə təsəvvьr edirlər ki, yaddasaxla-manın həmin nцvlərinin neyron mexanizmi eynidir. Digərləri belə fikirdədirlər ki, yaddasaxlama nцvlərinin hər birinin цz neyron modeli vardır.
Mьasir dцvrdə genetika elmi sьrətlə inkişaf edir. Bu elm sahəsinin inkişafı da ha-fizənin mexanizmini mьəyyənləşdirməkdə bizə kцmək edə bilər. Bildiyimiz kimi, bь-tьn canlılar hьceyrələrdən ibarətdir. Hər bir hьceyrə nьvə və sitoplazmadan təşkil olunmuşdur. Nьvədə sapvarı cisimlər vardır. Bu cisimlər xromosomlar adlanır. Xro-mosomlar isə genlərdən ibarətdir.
1900-cь ildə Зex alimi Q. Mendel kəşf etdi ki, genlər irsi xassəyə malikdirlər. 20-ci əsrin ortalarında isə genetika sahəsində ikinci bцyьk kəşf edildi – genlərin irsili-yinin fiziki-kimyəvi substratı mьəyyən edildi. Bьtьn bunların nəticəsində цvladın va-lideynə zahiri oxşarlığının səbəbləri ьzə зıxarıldı. Lakin mьşahidələr və aparılan təd-qiqatlar gцstərdi ki, genlər vasitəsilə insanların yalnız zahiri əlamətləri nəsildən-nəslə keзmir. Цvlad fizioloji və psixoloji cəhətdən də valideyninə qismən oxşayır. Tədqi-qatlar gцstərir ki, bir sıra psixi xəstəliklər (məsələn, şizofreniya, psixo və s.) nəsildən-nəslə genlər vasitəsilə keзir. İrsi xəstəliklərin miqdarı təxminən 1500-ə bərabərdir. Be-lə irsi xəstəliklər iзərisində hafizə qьsurları ilə əlaqədar olan xəstəliklər (kipermenezi-ya – hafizənin anadangəlmə qьvvətli forması, anadangəlmə zəif yadasalma – huşsuz-luq) da vardır.Bu kimi faktlar gцstərir ki, hafizənin fizioloji mexanizmini mьəyyənləş-dirərkən irsi amillərin də rolunu nəzərə almaq lazımdır. Bu fikri tədqiqatlar da təsdiq edir. Məsələn, mьəyyən edilmişdir ki, genlər genetik informasiyaların daşıyıcılarıdır. Buna səbəb nuklein turşuları və zьlallardır. Elmə nuklein turşularının 3 nцvь məlum-dur (ADF, DNT, RNT). Bunlardan dezoksiribonuklein və ribonukleiun turşularını gцstərmək olar. Genetik məlumatların nəslən daşınmasında dezoksiribonuklein turşu-sunun (DNT) rolu daha bцyьkdьr. V.F. Natali yazır: belə hesab etmək olar ki, DNT molekulunun irsi məlumatların daşıyıcısı olduğu və irsiyyət vahidi olan genin bu mo-lekulun mьəyyən sahəsində yerləşdiyi artıq sьbut edilmişdir. DNT vasitəsilə informa-siyanın irsən keзməsi prosesi keзmiş DNT molekulu əsasında yeni DNT molekulunun yaranması və inkişafı nəticəsində baş verir. V.F.Mixeyev irsi amilin yaddasaxlama və tanıma proseslərinə təsirini цyrənərkən mьəyyənləşdirmişdir ki, mьxtəlif modallıqla verilən siqnalların gцrmə, eşitmə və toxunma duyğu orqanları vasitəsilə yadda saxla-nılması və tanınması proseslərinə irsən keзən amillər mьəyyən təsir gцstərir. Alimlər belə hesab edirdilər ki, 2000-ci ildə insan hafizəsini irsi şəkildə idarə etmək mьmkьn olacaqdır. Bu, o deməkdir ki, ata-ananın biliyi qısa mьddət ərzində uşağın beyninə kц-зьrьləcəkdir. Əlbəttə, bu, ancaq bir fərziyyə idi. Genetika elminin inkişafı irsi amillə-rin hafizə prosesindəki rolunu daha dəqiq mьəyyənləşdirməkdə faydalı iş gцrə bilər.
Gьman etmək olar ki, hafizənin mexanizmi problemi ilə məşğul olan alimlərin məhz birgə fəaliyyəti nəticəsində mьvəqqəti sinir rabitələrinin, RNT, DNT, protein və b. maddələrin beyinin funksional fəaliyyətinə təsirinin ətraflı цyrənilməsi və elektro-cərəyanların, biokimyəvi reaksiyaların yaranması mexanizmi, neyron modeli fəaliyyə-tinin dəqiqləşdirilməsi nəticəsində insan beyninin yaddasaxlama imkanları dəqiq şə-kildə ьzə зıxarılacaqdır. SSRİ Elmlər Akademiyası Bioloji Fizika İnstitutunun Puşşi-noda keзirdiyi hafizə və izlər prosesinə aid 2-ci Ьmumittifaq konfransının materialları bizim bu fikrimizi bir daha təsdiq edir.
Yuxarıdakı izahatdan belə nəticə зıxarmaq olar ki, mənimsəmə prosesində baş ve-rəcək qьsurları aradan qaldırmaq və onu qьvvətləndirmək ьзьn insan hafizəsinin bц-yьk imkanları vardır. Adətən, bu imkanlar iki formada – fotoqrafik və seзici hafizə formalarında ьzə зıxır.
III FƏSİL. YADDASAXLAMA ƏSAS HAFİZƏ PROSESİ KİMİ.
MNEMOTEXNİKİ ÜSULLAR
Hafizə mьrəkkəb psixi fəaliyyətdir. Bu cəhət insanın həyat və fəaliyyətində onun yerinə yetirdiyi mьxtəlif funksialarda aydın surətdə nəzərə зarpır.
Dərk olunan cisim və hadisələrin yadda saxlanması, hifz olunması, yada salın-ması və tanınması hafizə prosesləri adlanır. Xьsusi mnemotexniki (mnemonikon – yadda saxlamaq məharəti) ьsullardan – əlavə assosiasiyalar yaratmaq yolu ilə hafizə-nin həcminin bцyьdьlməsinə və yaddasaxlamanın asanlaşdırılmasına yardım edən mьxtəlif qayda və ьsullar sistemindən istifadə etmək də həmin proseslərin səmərəli, məqsədəuyğun surətdə təşkilinə yцnəlmişdir. Başqa sцzlə, insanın mnemik fəaliyyəti materialı xьsusi niyyət və məqsədlə yadda saxlamağa, цyrənməyə yцnəlmişdir. Ona gцrə də malik olduğumuz sistematik biliklərin bцyьk əksəriyyəti xьsusi fəaliyyət sa-yəsində hafizədə mцhkəmlənir. Yəni bu zaman insanın qarşısına mьvafiq materialı xьsusi olaraq yadda saxlamaq məqsədi qoyulur. Bununla məsələ bitmir, məqsəd цzь belə dəqiqləşdirilir: “materialı yaxşı yadında saxla ki, lazım olanda onu yada sala, xa-tırlaya biləsən”. Qavranılan materialın yadda saxlanması və yada salınmasına yцnəl-miş fəaliyyət mnemik fəaliyyət adlanır. Belə fəaliyyət zamanı insanın qarşısına xьsusi məqsəd qoyulur ki, ona verilən materialı seзici surətdə əks etdirsin, yadda saxlasın, sonra isə yada salsın. Ona gцrə də mnemik fəaliyyət həmişə seзici və məqsədə yцnəl-miş xarakter daşıyır. Belə bir fəaliyyət hər bir hafizə prosesini səmərəli surətdə təşkil etməyə imkan verir.
Yaddasaxlama – gerзəkliyin cisim və hadisələrinin təsirilə duyğu və qavrayış prosesində beynimizdə əmələ gələn təəsьrat və surətlərin mцhkəmləndirilməsi prose-sidir. Elə hafizənin fəaliyyəti də buradan başlayır: yaddasaxlama xarici və daxili mь-hitin təsirinin beyində həkk olunmasıdır. Bu, fərdin təcrьbəsinin yeni biliklər, davranış formaları ilə zənginləşməsi ьзьn zəruridir. Həm də yaddasaxlama həmişə seзici olur. Yəni hiss ьzvlərinə təsir edən şeylərin hamısını yadda saxlamırıq, buna lьzum da yox-dur.
Yaddasaxlama ьз əsas formada cərəyan edir: əksinialma və ya nəqşləndirmə, qeyri-ixtiyari və ixtiyari yaddasaxlama.
Əksinialma və ya nəqşləndirmə bir neзə saniyyə ərzində cismi bir dəfə gцrməklə onun surətini зox dəqiq şəkildə qısa və ya uzunmьddətli hafizədə saxlanılmasıdır. Зox qьvvətli emosional təsir yaradan cisim və hadisələr beyində mцhkəm nəqşlənir və uzunmьddətli hafizədə qalır. İnsanın taleyində mьhьm rol oynayan зox ağır kədər və ya bцyьk sevinc də uzun mьddət insanın beynində həkk oluna bilir. Yəni nəqşləndir-mə emosional sarsıntı yaradan, həyat əhəmiyyətli hadisələrin həkk olunmasıdır.
Qeyri–ixtiyari yaddasaxlama isə cisimin dəfələrlə, təkrarən qavranılması sayə-sində baş verir. Bu halda qarşıya xьsusi yaddasaxlama məqsədi qoyulmur, cismin və ya hadisənin yadda saxlanması ьзьn iradi səy gцstərilmir (mnemik ьsullardan istifadə olunmur). Lakin unutmaq olmaz ki, qeyri-ixtiyari yaddasaxlamaya cisimlər, hadisələr-lə gцrьlən iş, yaxud insan fəaliyyətinin xarakteri təsir edir. Qeyri-ixtiyari yaddasaxla-ma da fəaliyyətin məqsəd və məzmunundan asılıdır.
Əlbəttə, qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da ətraf aləm haqqında məlumat toplamaq ьзьn əhəmiyyətlidir, lakin onlar sistematik və dərin bilik ьзьn kifayət deyildir. Зьnki qeyri-ixtiyari yaddasaxlama tam dəqiq olmur, bəzən, hətta varlıq təhrif edilmiş şəkildə əks etdirilir.
Yaddasaxlamanın insana xas olan ən başlıca forması ixtiyari yaddasaxlamadır. Yaddasaxlamanın həmin nцvь insanın məqsədəuyğun fəaliyyəti ilə bilavasitə əlaqə-dardır. Bu, insanların əmək və ьnsiyyət fəaliyyəti nəticəsində təşəkkьl etmişdir. Зьnki istər əmək fəaliyyəti, istərsə də ьnsiyyət və fəaliyyətin digər nцvləri onların mьvəffə-qiyyətlə icrası ьзьn zəruri olan bilik, bacarıq və vərdişlərin yaddasaxlanmasını tələb edir. Deməli, ixtiyari yaddasaxlama ьзьn insan qarşısına xьsusi məqsəd qoyur, mate-rialı yadda saxlamaq ьзьn iradi səy gцstərir, mьəyyən ьsul və qaydalardan istifadə edir. Bu, şьurlu surətdə tənzim edilən, mьəyyən istiqamətə yцnəldilən prosesdir. Ona gцrə də psixologiyada ixtiyari yaddasaxlamanın xьsusi bir nцvь kimi цyrənmə ayırd edilir. Цyrənmə mьntəzəm, planlı və mьəyyən ьsullardan istifadə etməklə xьsusi təş-kil edilən yaddasaxlamadır. Həmin mnemik fəaliyyətin mьvəffəqiyyətli cərəyanı bir sıra amillərdən asılıdır. Məlumdur ki, цyrənməyə qarşıya qoyulan məqsədin xarakteri, materialın anlaşılması dərəcəsi, fikri fəallığın səviyyəsi, təkrarların təşkili və s. kimi amillər təsir gцstərir.
Deməli, yaddasaxlamanın səmərəliliyi iki əsas amildən: цyrənilən materialın xa-rakterindən və şəxsiyyətin mnemik priomlardan dьzgьn istifadə etməsindən, başqa sцzlə, onun idrak fəallığından asılıdır.
NƏTİCƏ
Yaddasaxlama əsas hafizə prosesidir. İnsan həyat və fəaliyyətində hafizə mьhьm rol oynayır. Bizi əhatə edən aləm obyektiv surətdə mцvcud olan cisim və hadisələrdən ibarətdir. Lakin gerзək aləmdə mцvcud olan cisim və hadisələr цzlьyьndə nə qədər zəngin informasiyaya malik olsalar da, onlar beyində əks etdirilməkdə informasiya əhəmiyyəti kəsb edir. Beləliklə, cisim və hadisələr yalnız beyində əks etdirildikdən, dərk edildikdən sonra informasiya əhəmiyyəti kəsb edir. Belə məlum olur ki, informasiyanın təzahьr etməsində obyektiv aləmlə beyin arasında spesifik əlaqə mцvcuddur. İnsana və digər hafizəyə malik canlılara hafizə və onun əsas proseslərindən sayılan yaddasaxlama зox lazımdır, əhəmiyyətlidir. Xьsusilə insanda olan gьclь hafizə onun digər canlılara nisbətən daha зox inkişaf etməsinə gətirib зıxarıb. Bu da gьclь inkişaf etmiş beyinin nəticəsidir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1. Bayramov Ə.S, Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı: “Зinar-зap” 2003.
2. Məmmədov A.. Hafizə psixologiyası. Bakı: Azərbaycan Dцvlət Nəşriyyatı, 1974.
3. Məmmədov A.. İdrak prosesləri. Bakı: 2005.
4. Məhərrəmov M. Psixologiya. Bakı: 1963.
5. Куприянович Л.И. Резервы улучшения памяти. «Наука», Москва,1970.
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakakultəsi
Psixologiya kafedrası
Ümumi psixologiya fənni üzrə
KURS İŞİ
MÖVZU: YADDASAXLAMA ƏSAS HAFİZƏ PROSESİ KİMİ
Tələbə: Nigar Mayılova
Kurs 1. , qrup 03
Elmi rəhbər: A.K.Musayeva
BAKI-2010
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ……………………………………….………………………………………………………3
I FƏSİL. HAFİZƏNİN PSİXOLOJİ SƏCİYYƏSİ……………………………………………4
1.1. Hafizə və informasiya haqqında ümumi məlumat……………………………………………4
II FƏSİL. ƏSAS HAFİZƏ NƏZƏRİYYƏLƏRİ………………………………………………9
2.1. Hafizənin fizioloji və elektrofizioloji nəzəriyyəsi…………………………………………..9
2.2. Hafizənin kimyəvi və fiziki nəzəriyyəsi……………………………………………………….10
III FƏSİL. YADDASAXLAMA ƏSAS HAFİZƏ
PROSESİ KİMİ. MNEMOTEXNİKİ ÜSULLAR……………………………………………14
NƏTİCƏ……………………………………………………………………………………………………….16
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT……………………………………………………………..17
GİRİŞ
İnsanın həyat və fəaliyyətində hafizə mühüm rol oynayır. Hafizə olmasa insan əbədi olaraq yenicə anadan olmuş uşaq vəziyyətində qalardı, ətraf aləmin təsiri onun beynində heç bir iz buraxmazdı və insan təcrübəsi də təşəkkül etməzdi. Yəni hafizə sayəsində obyektiv aləmdən alınan təəssüratlar, cisim və hadisələrin surətləri nəql olunur, hifz edilir, fəaliyyət prosesində yenidən canlanır. Hafizənin köməyi ilə həm də ictimai təcrübə mənimsənilir, ondan istifadə edilir.
Cəmiyyət inkişaf etdikcə insanlar arasında informasiya mübadiləsi də zənginləşir. Belə proses insan hafizəsinin aktiv fəaliyyətini tələb edir. Bunun üşün isə hafizənin funksional imkanlarını zərurəti meydana çıxır. Təqdim edilən əsər məhz belə bir zərurətin nəticəsidir. Mətndə hafizənin psixoloji səciyyəsi haqqında ətraflı məlumat verilir. Burada həmçinin hafizənin nəzəriyyələri və mnemotexniki üsullar, hafizə proseslərindən biri və ən əsası olan yaddasaxlama haqqında məlumatlar yer alır.
I FƏSİL. HAFİZƏNİN PSİXOLOJİ SƏCİYYƏSİ
1.1. Hafizə və informasiya haqqında ümumi məlumat
Bizi əhatə edən ətraf aləm obyektiv surətdə mövcud olan cisim və hadisələrdən ibarətdir. Bu cisim və hadisələr kəmiyyət etibarilə sonsuz, keyfiyyət etibarilə isə olduqca zəngin informasiya mənbəyidir. Gerçək aləmdə mövcud olan cisim və hadisələr arasında qarşılıqlı əlaqə və daxili rabitə vardır. Həmin əlaqə və rabitə cisim və hadisələrin müxtəlif birləşmələr şəklində, müxtəlif formalarda təzahьr etməsinə səbəb olur. Obyektiv aləmin nəinki ayrı-ayrı cisim və hadisələri, eyni zamanda onların müxtəlif rabitələrdə yeni-yeni birləşmələri də zəngin informasiyalara malikdir.
Lakin gerçək aləmdə mövcud olan cisim və hadisələr üzlüyündə nə qədər zəngin informasiyaya malik olsalar da , onlar beyində əks etdirilməkdə informasiya əhəmiyyəti kəsb edir. O şey ki, insan tərəfindən dərk edilməmişdir, başa düşülməmişdir, o, hələ bizim üçün informasiya deyildir. D.A.Oşanin haqlı olaraq deyir ki, psixologiyada informasiya prosesi inikas prosesi kimi başa düşülməlidir.
Beləliklə, cisim və hadisələr yalnız beyində əks etdirildikdən, dərk edildikdən sonra informasiya əhəmiyyəti kəsb edir.
Belə məlum olur ki, informasiyanın təzahür etməsində obyektiv aləmlə beyin arasında spesifik əlaqə mцvcuddur. Bu əlaqə prosesində “Gerçək tarix bazadır, əsasdır, varlıqdır, bunun ardınca şüur gəlir”. Bu mənada insan və onun şüuru obyektiv aləm-dən asılıdır: ətraf aləmin cisim və hadisələrinin təsiri olmasa, insan və onun ali qərar-gahı olan beyin fəaliyyət göstərə bilməz. Bu fikri aşağıdakı misalla daha ətraflı başa düşmək olar: üzərində təcrübə aparılacaq adamları xüsusi kameraya salmışlar. Kamera əvvəlcədən elə hazırlanmışdı ki, orada olanlar ətraf aləmdən əsasən təcrid oluna bilsinlər.
Adamlar zəif işıq keçirən tutqun rəngli eynək taxmış, əl və ayaqlarına toxunma duyğularının yaranmasına imkan verməyən silindr geyinmişlər. Üzərində təcrübə apa-rılan adamlara ancaq yeknəsək səslə təsir etmişlər. Təcrübədə iştirak edənlər informasiya azlığından və yeknəsəklikdən şikayət edərək, təcrübənin dərhal dayandırılmasını xahiş etmişlər.
Sensor (hissi) təcrid etməyə dair 1969-cu ildə 1-ci və 1971-ci ildə 2-ci ümumittifaq simpoziumunda sübut edildi ki, insan xarici aləmdən müəyyən dərəcədə təcrid edildikdə, onda bir sıra funksional dəyişikliklər baş verir. Sensor təcrid etmənin dərə-cəsi və müddətindən, şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətləri və onun obyektiv aləmə şüurlu münasibətindən asılı olaraq bu dəyişikliklər müxtəlif olur. Sensor kamerada müəyyən müddət saxlanılan adamda bu kameradan çıxdıqdan sonra sinir pozğunluğu, əzginliyin olması, iş qabiliyyətinin zəifləməsi, ətraf mühitə marağın olmaması, ətrafdakı səsin onu narahat etməsi və s. halların baş verməsi bir daha sübut edir ki, ətraf mühit orqanizmin normal fəaliyyəti üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Ətraf mьhitin insana mütəmadi təsiri nəticəsində xarici aləmdən beyinə “istehsal materialı” daxil olur. Beyin bu materialı analiz və sintez etdikdən sonra informasiya “istehsal edir”. Ətraf aləmlə be-yin arasında sanki mübadilə prosesi baş verir. Belə prosesdə informasiya balansı orqa-nizmin ətraf mühitdən kifayət qədər material qəbul etməsi nəticəsində əldə edilir. Bu material kifayət qədər olmadıqda informasiya çatışmazlığı, həddindən artıq olduqda isə informasiya ilə yüklənmə baş verir. Hər iki hal orqanizmin funksional fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. Beləliklə, insanın mühitə uyğunlaşması və normal fəaliyyət göstərməsi prosesində informasiya axını ilə insanın informasiyanı yadda saxlama həddi arasında düzgün əlaqənin yaradılması zəruridir.
İnformasiya anlayışı insanların adi söhbətlərində, kitablarda, telefon, teleqraf, efir vasitəsi ilə həyata keзirilən verilişlərdə və s. mövcud olan məlumatları əhatə edir. Ona görə də informasiya istilahı latınca məlumat, xəbər mənasını verir. Fiziki, kimyəvi, bi-oloji və s. faktlar, avtomatik təhzimetmə nəticəsində meydana çıxan ideyalar, kosmik tədqiqatların nəticələri və s. zəngin informasiyalardır. İnformasiyalar BİT-lərlə hesab-lanır. Bit istilahı iki ingilis sözünün (binaru – ikili və digit – birrəqəmli) ixtisarla bir-ləşməsi nəticəsində yaranmışdır. Bit ikili say sistemində vahidi ifadə edən işarə olub, informasiya vahidi kimi qəbul edilmişdir. Orta hesabla bir hərfdə 5, bir rəqəmdə 3, 32 və 16000 sцz ehtiyyatı olan rus üçün bir rus sözündə 14 bit informasiya vardır.
İnformasiyaların miqdarı belə зox olduğu halda, bəs insan hafizəsinin həcmi nə qədərdir? Tədqiqatlar gцstərir ki, hafizənin həcmi yaddasaxlamanın mьtləq həddi ilə mьəyyən edilir. Alimlər uzunmьddətli yaddasaxlamanın həcmini mьəyyənləşdirərkən mьxtəlif nəticələr əldə etmişlər. Bəzi alimlər hafizənin həcmini neyronların miqdarı ilə mьəyyən edirlər. Mьəyyən olunmuşdur ki, bir neyron 105 bit məlumat hifz edə bi-lir. Bu fikrə əsasən alimlər belə nəticəyə gəlirlər ki, hafizə prosesində neyronların ha-mısı deyil, bəziləri iştirak etdiyindən insan hafizəsinin həcmi 1015 bitə bərabərdir. İkinci qrup alimlər bir informasiyanı mənimsəmənin 25 saniyədən ibarət olan orta sь-rətini taparaq və insanların bьtьn цmrь boyu yadda saxlaya biləcəkləri informasiyala-rın miqdarını hesablayaraq, belə nəticəyə gəlmişlər ki, uzunmьddətli yaddasaxlamanın həcmi 106-1010 bitdir. Ьзьncь qrup alimlər hafizənin həcmini neyronlarla sinapsların mьmkьn olan əlaqəsi ilə izah edirlər. Onların fikrincə 1010 neyron və hər bir neyron-da olan 30 sinapsın əlaqəsi nəticəsində hafizənin həcmi 1012 bitə зatır. Dцrdьncь qrup alimlərin hesablamalarına gцrə isə hafizənin həcmi 1021 -1023 bitə bərabərdir. Belə rə-qəm hər hьceyrənin molekulu bir məlumat hifz etdikdə alına bilər.
Aparılan tədqiqatlar iзərisində uzunmьddətli hafizənin həcmini gцstərən 1015 bit-dən ibarət olan hədd daha mцtəbər hesab edilir. Əgər insan mьntəzəm olaraq hər gьn 16 saat məlumat yadda saxlasa, o, 80 il ərzində 1010 bit məlumat mənimsəyə bilər. İn-san 1015 bit informasiyanı mənimsəmək ьзьn bьtьn цmrь boyu gecə və gьndьz yeni kitablar oxumalı və ya hər bir mьtəxəssis bьtьn həyatı boyu hər gьn 100 зap vərəqi həcmində məlumat yadda saxlamalıdır. Gцrьndьyь kimi bu, mьmkьn olan iş deyildir.
İndi gəlin mьqayisə edək. Elmi informasiyaların miqdarı təxminən 1015 bitdir. İn-san hafizəsinin də həcmi 1015 bitə bərabərdir. Buradan belə bir formal nəticə зıxarmaq olar ki, insan bьtьn elmi informasiyaları yadda saxlaya bilər. Əslində isə belə deyildir. Əvvəla ona gцrə ki, elmi informasiyaların artım sьrəti hafizə həcminin artım sьrətin-dən qat-qat yьksəkdir. Buna səbəb bir tərəfdən insanların informasiyaları yadda saxla-mağa sərf etdikləri gьndəlik səmərəli iş vaxtının azlığı, digər tərəfdən isə yaş artıdıqca hafizə fəaliyyətində nəzərə зarpan zəiflikdir. Mьşahidələr gцstərir ki, gьndьz saat 8-dən 12-yə kimi yaddasaxlama prosesi qьvvətli şəkildə cərəyan edir. Saat 12-dən 14-ə kimi hafizə zəifləyir. Saat 14-dən 17-yə kimi hafizə yenə də qьvvətli şəkildə fəaliyyət gцstərir. Bundan sonra hafizə yenidən zəifləməyə başlayır və bu zəiflik axşamlar daha qabarıq şəkildə ьzə зıxır. Beləliklə, gьn ərzində hafizə təxminən 7 saata qədər qьvvət-li fəaliyyət gцstərir. Onu da əlavə edək ki, mənimsəmə prosesinin əvvəlində insan 20-60 dəqiqə ərzində hafizəsini səfərbərliyə alır və tədricən onu psixoloji fəaliyyətə ha-zırlıq səviyyəsinə gətirir. Deməli,insanın gьndəlik normal yadda saxlama mьddəti gцstərilən həddən də azdır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, insan həyatının ilk 20 ilində baş beyin neyronlarının yarısı, 20-80 yaşlarında isə 30%-i məhv olur. Buna uyğun olaraq, insan hafizəsi 20-25 yaşlarına kimi sьrətlə inkişaf edir və 35-40 yaşlarında цzьnьn ən yьksək səviyyəsinə зatır. Sonrakı yaş dцvrlərində isə hafizə tədricən zəifləyir. Deməli, yaş artdıqca, insan-ların yaddasaxlama imkanları da azalır.
Aydındır ki, insan yalnız bir nцvlь materialı yadda saxlamaqla kifayətlənmir. O, hərtərəfli biliyə malik olmaq ьзьn mьxtəlif nцvlь informasiyaları mənimsəməli olur. Mьasir elmi işзi yalnız elmi informasiyaları deyil, ədəbiyyat, incəsənət və s. sahələr ьzrə mцvcud olan informasiyalarla da maraqlanır. Beləliklə, insan informasiyalarla həddindən artıq yьklənmiş olur. Elə buna gцrədir ki, mьxtəlif yaş dцvrlərində insan-ların hafizəsində bəzi qьsurlar nəzərə зarpır. Məsələn, elə adamlara təsadьf edilir ki, onlar qavradıqları materialların yadda saxlamaqda зox zaman зətinlik зəkirlər. Hafizə-nin bu qьsuru orqanizmin funksional fəaliyyətindəki qьsurlardan, xьsusilə sinir siste-minin umumi tipinin qьsurlarından nəşət edir. Bəzən də insan qьvvətli həyəcan zama-nı keзmişdə baş vermiş hadisələri ya qismən, ya da tam şəkildə unudur, xəstələnərkən yerinə yetirdiyi işləri yaddan зıxarır. Məşhur ingilis yazıзısı Valter Skotun həyatında belə bir maraqlı hadisə baş vermişdir. Valter Skot xəstə olduğu zaman “Ayvenqo” ro-manını bitirmişdir. Əsər elə həmin dцvrdə nəşr edilmişdir. Yazıзı sağaldığı zaman “Ayvenqo” kitabının bir nьsxəsini ona vermişlər. O, təəcьblənmiş və romanı nə vaxt, hansı şəraitdə yazdığını xatırlaya bilməmişdir.
Sinirləri xəstə olan şəxslər uzun illər boyu hafizələrində dərin kцk salmış insan, şəhər və цlkə adlarını, fikir və ideyaları istənilən vaxt yada sala bilmədiklərindən şika-yət edirlər. Hafizədə baş verən bu kimi qьsurlara qarşı mьbarizə aparılmadıqda, unut-ma prosesi daha da qьvvətlənir.
Hafizə qьsurları зox halda hazırkı anda və ya yaxın keзmişdə baş verən hadisələ-rin, lap təzəcə olmuş işlərin yadda saxlanıla bilməməsi ьzьndən meydana зıxır. Belə halları “Korsakov psixozu” zamanı daha yaxşı mьşahidə etmək olar. Bir neзə dəqiqə bundan əvvəl yemək yemiş xəstədən yeməyin verilib-verilmədiyini, xцrəyin kim tərə-findən gətirildiyini, yeməyə nə verildiyini, onun yanına qohumlardan kimlərin gəldiyi-ni soruşduqda, o, heз bir şey yada sala bilmir. Adətən hazırda baş verən hadisələri yadda saxlamağa зətinlik зəkən, yaxın keзmişin hadisələrini yada sala bilməyən adamlar uzaq keзmişdə olmuş hadisələri asanlıqla xatırlaya bilirlər.
Hafizə qьsurları yanlış xatırlamaq – başqalarının həyatında baş vermiş hadisələri xəstənin цzьnə şamil etməsi və ya keзmişdə olmuş hadisələrin yaxın vaxtlarda baş verməsi və sair şəkildə də ьzə зıxır. Məsələn, bəzi xəstələr sцyləyirlər ki, onlar gecə xəstəxanadan evlərinə getmiş və qohumları ilə gцrьşmьşlər. Həqiqətdə isə belə hadisə baş verməmişdir.
Mьxtəlif xəstəliklər, xьsusilə sinir sistemi xəstəlikləri zamanı hafizənin “qьvvət-lənməsi” nəzərə зarpır. Avropa şəhərlərinin birində yoluxucu psixozla xəstələnmiş bir nəfər qəflətən heз bir vaxt цyrənmədiyi yunan, latın və yəhudi dillərində danışmağa başlamışdır. Sonralar mьəyyən edilmişdir ki, xəstə uşaqlıqda keşişin yanında qalmış-dır. Həmin keşiş mьxtəlif dillərdə yazılmış kitabları ucadan oxumağı xoşlarmış. Ona gцrə də uşaq keşişin yanında eşitdiyi yunan, latın və yəhudi dillərində yazılmış mətn-ləri mexaniki şəkildə yadda saxlamış və yaşlı ikən xəstəlik zamanı xatırlamışdır. Hafi-zənin belə formada meydana зıxması mьvəqqəti xarakter daşıyır. Xəstə mьalicə olun-duqdan, tutmalar yox olduqdan sonra bu kimi “qьvvətli” hafizə anları da aradan qal-xır.
Hafizə qьsurları yalnız yadda saxlaya və yada sala bilməmək şəklində ьzə зıxmır. Mьşahidələr gцstərir ki, tanıma prosesində də insanlarda bir sıra qьsurlar mцvcuddur. Tanıma sahəsindəki qьsurlar ьз halda цzьnь gцstərir. Birinci halda adam xarici aləmin cisim və ya hadisələrini tanımır. Halbuki onda gцrmə duyğusu və qavrayışı normal şə-kildə cərəyan edir. O, gцrdьklərini duyub qavraya bilir, amma onları təkrar gцstərdik-də tanıya bilmir. İkinci halda xəstə hərf, sцz və cьmlələri tanıya bilmir. Ьзьncь hal onunla səciyyələnir ki, xəstə cisim və hadisələrin məkanını, mцvcud olduğu və baş verdiyi yeri tanıya bilmir. Məsələn, xəstə зətiri gah yarpaqlarla цrtьlmьş ağaca, gah da qələmə bənzədir. Belə halda tanıma prosesi tapmaca kimi cərəyan edir: xəstə qəti şə-kildə cismin nədən ibarət olduğunu və harada yerləşdiyini deyə bilmir, onu digər ox-şar əşyalara bənzədir. Belə xəstələr hər hansı bir heyvanı canlı kimi tanıya bilir, lakin onun başını və ya quyruğunu gцstərə bilmirlər.
Hafizə xəstəliklərdən asılı olmayaraq da zəifləyə bilir. Sağlam uşaq və gənclərdə informasiya ilə yьklənmə, yorğunluq, qarşıda aydın məqsədin olmaması və s. amillə-rin təsiri ilə materialı ətraflı yadda saxlaya bilməmək, yadasalma və tanıma zamanı зə-tinliklərlə rastlaşmaq halları da nəzərə зarpır. Bəzən sağlam uşaq və gənclərin fəaliy-yətində hafizənin həmişə və ya mьəyyən dцvrdə zəif cərəyan etməsi faktına da rast gəlirik. Ьmumiyyətlə, gцtьrьldьkdə, uşaq və gənclərə nisbətən qocalarda hafizə qь-surlarına daha зox təsadьf edilir. Orqanizmin energetik imkanlarını zəifləməsi ьzьn-dən insanın qocalıq dцvrьndə hafizə цz qьvvə və təravətini qismən itirir. Yaşlı adam-larda hafizə zəifliyi iki halda цzьnь gцstərir. Birinci halda qocalar uşaqlıq və gənclik illərində baş vermiş hadisələri daha yaxşı xatırladıqları halda, bu yaxınlarda olmuş ha-disələri yada sala bilmirlər. Kцhnə materiallar beyində illər boyu dərin kцklər saldıqla-rına gцrə, necə deyərlər, yenilər kцhnələrdən tez цlьr, unudulur. Hafizənin zəifləməsi əvvəl ideyalar, onun ardınca hərəkətlər: Əvvəl iradi fəaliyyət, sonra avtomatik işlər; əvvəl sцzlər, sonra hisslərin unudulması şəklində цzьnь gцstərir. Deməli, mьrəkkəb material nisbətən asan materialdan tez unudulur. Belə nəql edirlər ki, bir sıra məşhur əsərlərin mьəllifi olan Karl Linneyin əlinə qocalıq zamanı цz əsərlərindən biri dьşür. O, цz əsərini tanıya bilmir. İkinci halda yaşlı adamlar цz sənət, peşə və ixtisasları ilə əlaqədar olan bilik və vərdişləri unudurlar.
Beləliklə, informasiya ilə həddindən artıq yьklənmə, sinir sisteminin zəifliyi, xəs-təliklər və digər amillərin təsiri ilə insanların hafizəsində mьxtəlif qьsurlar meydana зıxır. Bunu nəzərə alaraq, tədqiqatзılar insanın bьtьn yaş dцvrlərində hafizənin normal fəaliyyətini təmin etməyə imkan verən mьxtəlif yol və vasitələri mьəyyənləşdirməyə зalışırlar.
II FƏSİL. ƏSAS HAFİZƏ NƏZƏRİYYƏLƏRİ
2.1. Hafizənin fizioloji və elektrofizioloji nəzəriyyəsi
Hafizənin fizioloji nəzəriyyəsi. Psixologiyada hafizənin funksional imkanlarını ьzə зıxaran bir neзə nəzəriyyə formalaşmışdır. Belə nəzəriyyələrdən biri hafizənin fi-zioloji nəzəriyyəsi adlanır. Fizioloji nəzəriyyənin əsasını psixi fəaliyyətin reflektor sə-ciyyə daşıması haqqında İ.M.Seзenov təlimi və İ.P.Pavlovun işləyib hazırladığı şərti reflekslər nəzəriyyəsi təşkil edir. Bu sahədə son dцvrlərdə P.K.Anoxinin apardığı təd-qiqatlar da bцyьk əhəmiyyət kəsb edir. Reflekslər təliminə əsasən mьəyyənləşdiril-mişdir ki, yaddasaxlama prosesi baş beyində mьvəqqəti sinir rabitələrinin yaranması nəticəsidir. Qıcıqlandırıcıların təkrar təsirləri sayəsində bu rabitələr mцkəmləndirilə-rək uzun mьddət, hətta insanın bьtьn həyatı boyu hifz oluna bilir. Bu da uzunmьddətli hafizə fəaliyyətinə səbəb olur. Mьvəqqəti sinir rabitələri yenidən canlandırıldıqda, on-larla əlaqədar olan və ya digər hadisə yada salınır. Mьvəqqəti sinir rabitələrinin yaran-masında həm varlığın birinci siqnalları – cisim və hadisələr, həm də ikinci siqnallar – sцzlər əsas rol oynayır. Varlığın birinci siqnal sistemi əsasında obrazlı, ikinci siqnal sistemi əsasında məntiqi hafizə fəaliyyəti durur. Qıcıqlandırıcıların mьtəmadi təsiri və onlara uyğun olaraq yaranan sinir rabitələrinin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində insan xeyli informasiya yadda saxlaya bilir. Şərti reflekslərin nəticəsi olan şərti rabitə-lər xarici aləmi aktiv surətdə əks etdirir. P.K.Anoxin sьbut etmişdir ki, şərti rabitələr gələcək fəaliyyəti irəlicədən əks etdirə bilir. Deməli, şərti rabitələr nəinki hazırda or-qanizmə təsir edən cisim və hadisələri yadda saxlamaq, eyni zamanda bu prosesin in-kişafı nəticəsində baş verə biləcək hadisələri irəlicədən mьəyyənləşdirmək və bu za-man meydana зıxan fikirləri beyində hifz etmək qabiliyyətinə malikdir.
Hafizənin elektrofizioloji nəzəriyyəsi. Hafizənin elektrofizioloji nəzəriyyəsi be-yinin bu imkanlarını daha qabarıq şəkildə ьzə зıxarır. Məlumdur ki, orqanizmin bьtьn fəaliyyəti elektrik proseslərinin ritmik fəaliyyəti nəticəsidir. Əzələlərin hərəkəti, daxili orqanların işi, baş beyinin aktivliyi məhz bu ritmik fəaliyyətlə – beyin biotoklarının fə-aliyyəti ilə şərtləşmiş olur. İnsanlar beyində elektrik cərəyanlarının olduğunu 100 il bundan qabaq mьəyyənləşdirmişlər. Lakin biotokların elektroensofaloqraf (EEQ) kimi aparatlarla qeydə alınması, onların təhlili – mikroskopik elektrodlar vasitəsilə neyron-ların daxilinə təsir etmə ьsulları son 30-40 il ərzində цyrənilmişdir. Beyin biotokları-nın цyrənilməsi sahəsində mьvəffəqiyyətlərə baxmayaraq, bir sıra psixi hadisələrin, xьsusilə hafizənin fizioloji mexanizmini ьzə зıxartmaqda hələ ciddi mьvəffəqiyyətlər əldə edilməmişdir. Biotoklar hьceyrə və toxumalarda impulsların ancaq kəmiyyətini mьəyyən edə bildiyindən, hafizənin məzmununu – beyində hifz olunan informasiyala-rın mahiyyətini mьəyyənləşdirmək зətinlik tцrədir. M.N.Livanov beyinin elmi infor-masiyaların hifz edilməsi ilə əlaqədar olan 100 nahiyəsində mьvəqqəti sinir rabitələri-nin yaranması zamanı baş verən oyanma və ləngimə proseslərinin qanunauyğunluqla-rını цyrənərək mьəyyənləşdirmişdir ki, biotoklar vasitəsilə neyronları “цyrətmək” və “dьşünməyə” məcbur etmək mьmkьndьr. Qısamьddətli yaddasaxlamanın yaranması mexanizmi biotoklar vasitəsilə nisbətən ətraflı цyrənilmişdir. Lakin uzunmьddətli ha-fizənin elektrofizioloji əsasları цyrənilməmiş qalır. Tibbi təcrьbə sьbut edir ki, cərra-hiyə əməliyyatları zamanı beyinin elektrik aktivliyi itir. Məsələn, beyinin narkozu və ya dondurulması prosesində xəstələr mьvəqqəti olaraq, bьtьn informasiyaları unudur-lar. Lakin bu əməliyyatdan sonra onlar əvvəlki kimi fəaliyyət gцstərir və bьtьn həyat-ları boyu mənimsədikləri informasiyaları lazimi anda yada sala bilirlər. Buradan belə bir nəticə зıxır ki, hətta gərgin və mьrəkkəb cərrahiyə əməliyyatları beyin biotokları-nın pozulmasına səbəb olmur. Bu mьddətdə həmin cərəyan hansısa hьceyrə və toxu-mada “gizlənir”, hifz olunur. İndi məsələ hьceyrə və toxumaların məhz bu kimi gizli sirlərini цyrənərək, hafizənin funksional imkanlarını ətraflı şəkildə ьzə зıxarmaqdan ibarətdir.
2.2. Hafizənin kimyəvi və fiziki nəzəriyyəsi
Hafizənin kimyəvi nəzəriyyəsi. Hafizənin kimyəvi nəzəriyyəsi prespektivliyi cə-hətdən fərqlənir. 1958-ci ildə isveз biokimyaзısı H.Hiden belə bir fikir irəli sьrdь ki, ribonuklein turşusu (RNT) yaddasaxlamanın maddi substratını təşkil edir. 1962-ci ildə isə amerika alimi Mak Konnel “hafizənin kцзьrьlməsi” fərziyyəsini ortaya atdı. Bu fərziyyəni əsaslandırmaq ьзьn Mak Konnel 1962-ci, H.Hiden isə 1963-cь ildən hey-vanlar ьzərində təcrьbələr aparmağa başladılar. İrəli sьrьlən fərziyyənin bцyьk əhə-miyyətini nəzərə alaraq, dьnyanın bir qrup alimi bu sahədə tədqiqat işləri aparmağa başladı. Tədqiqatların ilk mərhələsində alimlər belə bir nəticəyə gəldilər ki, hafizənin qьvvətli və ya zəif olması beyində RNT-nin miqdarından və keyfiyyətindən asılıdır. Beynində kəmiyyət və keyfiyyətcə qьvvətli RNT olan heyvanda hafizə də qьvvətli cə-rəyan edir. Deməli, RNT-nin kцməyi ilə hafizəni qьvvətləndirmək mьmkьndьr. Belə əməliyyat həm qьvvətli hafizəyə malik olan heyvanların beynində RNT-ni зıxarıb, zə-if hafizəyə malik olan beyinə yeritməklə, həm də yaddasaxlama məqsədilə xьsusi tə-lim gцrmьş heyvanların beynindən RNT-ni зıxarıb, belə təlim gцrməyən heyvanın beyninə kцзьrməklə yerinə yetirilir. Belə əməliyyatın nəticəsində təlim gцrməyən heyvanda təlim gцrmьş heyvanın tam və ya qismən uyğun gələn hərəkətləri mьşahidə edilir. RNT зox dəyişkəndir. RNT bцyьk miqdarda məlumatları цzьndə hifz edə bilər. Bu baxımdan yaddasaxlama prosesində RNT-nin roluna aid aparılan təcrьbələr əhə-miyyətlidir. Lakin bu sahədə aparılan son təcrьbələr gцstərdi ki, RNT-nin hafizəni qьvvətləndirməsi haqqında зıxarılan ilkin nəticə tam şəkildə цzьnь doğrultmur. Bir sı-ra universitetlərin alimləri heyvanlar ьzərində aparılan təcrьbələr zamanı RNT vasitə-silə “hafizəni kцзьrmə” əməliyyatını yerinə yetirə bilmədilər. Rozenblat 1966-cı ildə apardığı təcrьbələr zamanı belə nəticəyə gəldi ki, “hafizənin kцзьrьlməsində” əsas ro-lu RNT deyil, zьlallar oynayır. İlk təcrьbələrdə istifadə edilən RNT-nin tərkibində zь-lallar da var idi. Ola bilsin ki, elə buna gцrə də “hafizənin kцзьrьlməsi” ilə əlaqədar aparılan ilk təcrьbələr mьsbət nəticələr vermişdi.
Unqarın apardığı təcrьbələr zamanı başqa kimyəvi maddələrin (məsələn, morfinin) yaddasaxlama prosesində mьsbət rolu mьəyyənləşdirilmişdir. M. Rozensveyq siзanlar ьzərində təcrьbələr apararaq bu nəticəyə gəlmişdir ki, xolinesteraz və asetilxolin hafi-zənin qьvvətləndirilməsinə və “kцзьrьlməsinə” imkan verir. A.Cekkebson və Mak Kellok цzlərinin “Hannibal təcrьbələri” ilə sьbut etdilər ki, informasiyaların izləri nə-inki sinir fəaliyyəti vasitəsilə, eyni zamanda humoral yollarla da “kцзьrьlə” bilər. On-lar təlim gцrmьş siзanların beynindən mьəyyən kьtləni зıxarıb təlim gцrməmiş siзan-ların beyninə kцзьrmьş və nəticədə heyvanlarda təlimə uyğun hərəkətlərin eynilə icra edilməsinin şahidi olmuşdur.
Son zamanlar hafizə mexanizminin neyrofizioloji səviyyədə цyrənilməsi biokimyə-vi əsasda aparılan axtarışlarla birləşir. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqat işlərində belə bir fərziyyə irəli sьrьlьr ki, yaddasaxlama prosesi bir-biri ilə əlaqədar olan iki mərhə-ləli xarakter daşıyır. Birinci mərhələdə qıcıqlandırıcıların təsirindən dərhal sonra be-yində qısamьddətli elektrokimyəvi reaksiya baş verir. Bunun nəticəsində hьceyrə və toxumalarda fizioloji dəyişikliklər əmələ gəlir. Saniyələr və yaxud dəqiqələr ərzində davam edən bu proses qısamьddətli yaddasaxlamanın mexanizmini təşkil edir. İkinci mərhələdə qıcıqlandırıcıların təsirinə əsasən əmələ gələn elektrokimyəvi dəyişikliklər-dən bir qədər sonra, beyində biokimyəvi reaksiyalar baş verir və yeni kimyəvi birləş-mələr (məsələn, protein) yaranır. Belə kimyəvi dəyişiklik uzun mьddət davam etdiyin-dən, o, uzunmьddətli yaddasaxlamanın beyin mexanizmini təşkil edir. Gцstərilən hər iki prosesi belə bir təcrьbə vasitəsilə daha aydın təsəvvьr etmək olar: Heyvanları mь-əyyən əməliyyata alışdırmağa зalışırlar. Bu məqsədlə verilən qıcıqlandırıcıların təsiri ilə beyində elektrokimyəvi reaksiya baş verir. Elə bu zaman heyvanın bədəninə zəif elektrik cərəyanı ilə təsir edərək, ikinci mərhələ ьzrə biokimyəvi reaksiyanın yaran-masına imkan verilmir. Belə olduqda heyvanlar цyrəndiklərini yadda saxlaya bilmirlər. Deməli biokimyəvi reaksiyanın baş verməməsi mənimsənilmiş materialın yaddan dər-hal зıxmasına səbəb olur. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, beyin hьceyrələrində gedən biokimyəvi reaksiyalar və bu əsasda yaranan yeni kimyəvi maddələr materialın uzun mьddət yaddasaxlanılmasına səbəb olur.
Hafizənin fiziki nəzəriyyəsi xьsusi maraq doğurur. Bu sahədə bəzi alimlərin apardıqları tədqiqatlardan aydın olur ki, hər hansı sinir oyanması mьəyyən neyronlar qrupundan keзib getdikdən sonra onların həmin neyronlarda fiziki izləri qalır. Bu izlər sinapsların elektrik və mexaniki dəyişmələrində ifadə olunur. Sinapslardakı bu dəyiş-mələr oyanmanın ikinci dəfə rahat keзib getməsi ьзьn imkan yaradır. Başqa sцzlə de-sək, mьəyyən obyektin inikası ilə əlaqədar olaraq neyronların quruluşunda əmələ gə-lən dəyişikliklər qavranılan obyekti modelləşdirir. Elə buna gцrə də bu nəzəriyyə “neyron modeli nəzəriyyəsi” də adlanır. Qavrayış prosesi ilə əlaqədar olaraq əmələ gə-lən neyron modeli cisim və ya hadisənin fotoqrafik inikasından ibarət deyildir. Neyron modelində cisim və ya hadisənin quruluşu, məzmunu əks etdirilir. Neyron modeli da-im dəyişir, mьrəkkəbləşir. Bununla da o, obyekti daha dəqiq əks etdirir. Neyron mo-dellərinin hamısı eyni zamanda aktiv vəziyyətdə olmur. Onların bəzisi fəaliyyət gцs-tərdikdə, digərləri ləngimə halına keзir. Bunun nəticəsində oyanma daim hərəkət edir və nəinki yaddasaxlama, eyni zamanda yadasalma baş verir. Mьəyyən edilmişdir ki, oyanmanın hafizə aktına зevrilməsi ьзьn ən azı iki neyron modelinin əlaqəli fəaliyyət gцstərməsi zəruridir. Belə gьman edilir ki, neyron modeli qısa və uzunmьddətli yad-dasaxlamanın mexanizmini təşkil edir. Bəziləri belə təsəvvьr edirlər ki, yaddasaxla-manın həmin nцvlərinin neyron mexanizmi eynidir. Digərləri belə fikirdədirlər ki, yaddasaxlama nцvlərinin hər birinin цz neyron modeli vardır.
Mьasir dцvrdə genetika elmi sьrətlə inkişaf edir. Bu elm sahəsinin inkişafı da ha-fizənin mexanizmini mьəyyənləşdirməkdə bizə kцmək edə bilər. Bildiyimiz kimi, bь-tьn canlılar hьceyrələrdən ibarətdir. Hər bir hьceyrə nьvə və sitoplazmadan təşkil olunmuşdur. Nьvədə sapvarı cisimlər vardır. Bu cisimlər xromosomlar adlanır. Xro-mosomlar isə genlərdən ibarətdir.
1900-cь ildə Зex alimi Q. Mendel kəşf etdi ki, genlər irsi xassəyə malikdirlər. 20-ci əsrin ortalarında isə genetika sahəsində ikinci bцyьk kəşf edildi – genlərin irsili-yinin fiziki-kimyəvi substratı mьəyyən edildi. Bьtьn bunların nəticəsində цvladın va-lideynə zahiri oxşarlığının səbəbləri ьzə зıxarıldı. Lakin mьşahidələr və aparılan təd-qiqatlar gцstərdi ki, genlər vasitəsilə insanların yalnız zahiri əlamətləri nəsildən-nəslə keзmir. Цvlad fizioloji və psixoloji cəhətdən də valideyninə qismən oxşayır. Tədqi-qatlar gцstərir ki, bir sıra psixi xəstəliklər (məsələn, şizofreniya, psixo və s.) nəsildən-nəslə genlər vasitəsilə keзir. İrsi xəstəliklərin miqdarı təxminən 1500-ə bərabərdir. Be-lə irsi xəstəliklər iзərisində hafizə qьsurları ilə əlaqədar olan xəstəliklər (kipermenezi-ya – hafizənin anadangəlmə qьvvətli forması, anadangəlmə zəif yadasalma – huşsuz-luq) da vardır.Bu kimi faktlar gцstərir ki, hafizənin fizioloji mexanizmini mьəyyənləş-dirərkən irsi amillərin də rolunu nəzərə almaq lazımdır. Bu fikri tədqiqatlar da təsdiq edir. Məsələn, mьəyyən edilmişdir ki, genlər genetik informasiyaların daşıyıcılarıdır. Buna səbəb nuklein turşuları və zьlallardır. Elmə nuklein turşularının 3 nцvь məlum-dur (ADF, DNT, RNT). Bunlardan dezoksiribonuklein və ribonukleiun turşularını gцstərmək olar. Genetik məlumatların nəslən daşınmasında dezoksiribonuklein turşu-sunun (DNT) rolu daha bцyьkdьr. V.F. Natali yazır: belə hesab etmək olar ki, DNT molekulunun irsi məlumatların daşıyıcısı olduğu və irsiyyət vahidi olan genin bu mo-lekulun mьəyyən sahəsində yerləşdiyi artıq sьbut edilmişdir. DNT vasitəsilə informa-siyanın irsən keзməsi prosesi keзmiş DNT molekulu əsasında yeni DNT molekulunun yaranması və inkişafı nəticəsində baş verir. V.F.Mixeyev irsi amilin yaddasaxlama və tanıma proseslərinə təsirini цyrənərkən mьəyyənləşdirmişdir ki, mьxtəlif modallıqla verilən siqnalların gцrmə, eşitmə və toxunma duyğu orqanları vasitəsilə yadda saxla-nılması və tanınması proseslərinə irsən keзən amillər mьəyyən təsir gцstərir. Alimlər belə hesab edirdilər ki, 2000-ci ildə insan hafizəsini irsi şəkildə idarə etmək mьmkьn olacaqdır. Bu, o deməkdir ki, ata-ananın biliyi qısa mьddət ərzində uşağın beyninə kц-зьrьləcəkdir. Əlbəttə, bu, ancaq bir fərziyyə idi. Genetika elminin inkişafı irsi amillə-rin hafizə prosesindəki rolunu daha dəqiq mьəyyənləşdirməkdə faydalı iş gцrə bilər.
Gьman etmək olar ki, hafizənin mexanizmi problemi ilə məşğul olan alimlərin məhz birgə fəaliyyəti nəticəsində mьvəqqəti sinir rabitələrinin, RNT, DNT, protein və b. maddələrin beyinin funksional fəaliyyətinə təsirinin ətraflı цyrənilməsi və elektro-cərəyanların, biokimyəvi reaksiyaların yaranması mexanizmi, neyron modeli fəaliyyə-tinin dəqiqləşdirilməsi nəticəsində insan beyninin yaddasaxlama imkanları dəqiq şə-kildə ьzə зıxarılacaqdır. SSRİ Elmlər Akademiyası Bioloji Fizika İnstitutunun Puşşi-noda keзirdiyi hafizə və izlər prosesinə aid 2-ci Ьmumittifaq konfransının materialları bizim bu fikrimizi bir daha təsdiq edir.
Yuxarıdakı izahatdan belə nəticə зıxarmaq olar ki, mənimsəmə prosesində baş ve-rəcək qьsurları aradan qaldırmaq və onu qьvvətləndirmək ьзьn insan hafizəsinin bц-yьk imkanları vardır. Adətən, bu imkanlar iki formada – fotoqrafik və seзici hafizə formalarında ьzə зıxır.
III FƏSİL. YADDASAXLAMA ƏSAS HAFİZƏ PROSESİ KİMİ.
MNEMOTEXNİKİ ÜSULLAR
Hafizə mьrəkkəb psixi fəaliyyətdir. Bu cəhət insanın həyat və fəaliyyətində onun yerinə yetirdiyi mьxtəlif funksialarda aydın surətdə nəzərə зarpır.
Dərk olunan cisim və hadisələrin yadda saxlanması, hifz olunması, yada salın-ması və tanınması hafizə prosesləri adlanır. Xьsusi mnemotexniki (mnemonikon – yadda saxlamaq məharəti) ьsullardan – əlavə assosiasiyalar yaratmaq yolu ilə hafizə-nin həcminin bцyьdьlməsinə və yaddasaxlamanın asanlaşdırılmasına yardım edən mьxtəlif qayda və ьsullar sistemindən istifadə etmək də həmin proseslərin səmərəli, məqsədəuyğun surətdə təşkilinə yцnəlmişdir. Başqa sцzlə, insanın mnemik fəaliyyəti materialı xьsusi niyyət və məqsədlə yadda saxlamağa, цyrənməyə yцnəlmişdir. Ona gцrə də malik olduğumuz sistematik biliklərin bцyьk əksəriyyəti xьsusi fəaliyyət sa-yəsində hafizədə mцhkəmlənir. Yəni bu zaman insanın qarşısına mьvafiq materialı xьsusi olaraq yadda saxlamaq məqsədi qoyulur. Bununla məsələ bitmir, məqsəd цzь belə dəqiqləşdirilir: “materialı yaxşı yadında saxla ki, lazım olanda onu yada sala, xa-tırlaya biləsən”. Qavranılan materialın yadda saxlanması və yada salınmasına yцnəl-miş fəaliyyət mnemik fəaliyyət adlanır. Belə fəaliyyət zamanı insanın qarşısına xьsusi məqsəd qoyulur ki, ona verilən materialı seзici surətdə əks etdirsin, yadda saxlasın, sonra isə yada salsın. Ona gцrə də mnemik fəaliyyət həmişə seзici və məqsədə yцnəl-miş xarakter daşıyır. Belə bir fəaliyyət hər bir hafizə prosesini səmərəli surətdə təşkil etməyə imkan verir.
Yaddasaxlama – gerзəkliyin cisim və hadisələrinin təsirilə duyğu və qavrayış prosesində beynimizdə əmələ gələn təəsьrat və surətlərin mцhkəmləndirilməsi prose-sidir. Elə hafizənin fəaliyyəti də buradan başlayır: yaddasaxlama xarici və daxili mь-hitin təsirinin beyində həkk olunmasıdır. Bu, fərdin təcrьbəsinin yeni biliklər, davranış formaları ilə zənginləşməsi ьзьn zəruridir. Həm də yaddasaxlama həmişə seзici olur. Yəni hiss ьzvlərinə təsir edən şeylərin hamısını yadda saxlamırıq, buna lьzum da yox-dur.
Yaddasaxlama ьз əsas formada cərəyan edir: əksinialma və ya nəqşləndirmə, qeyri-ixtiyari və ixtiyari yaddasaxlama.
Əksinialma və ya nəqşləndirmə bir neзə saniyyə ərzində cismi bir dəfə gцrməklə onun surətini зox dəqiq şəkildə qısa və ya uzunmьddətli hafizədə saxlanılmasıdır. Зox qьvvətli emosional təsir yaradan cisim və hadisələr beyində mцhkəm nəqşlənir və uzunmьddətli hafizədə qalır. İnsanın taleyində mьhьm rol oynayan зox ağır kədər və ya bцyьk sevinc də uzun mьddət insanın beynində həkk oluna bilir. Yəni nəqşləndir-mə emosional sarsıntı yaradan, həyat əhəmiyyətli hadisələrin həkk olunmasıdır.
Qeyri–ixtiyari yaddasaxlama isə cisimin dəfələrlə, təkrarən qavranılması sayə-sində baş verir. Bu halda qarşıya xьsusi yaddasaxlama məqsədi qoyulmur, cismin və ya hadisənin yadda saxlanması ьзьn iradi səy gцstərilmir (mnemik ьsullardan istifadə olunmur). Lakin unutmaq olmaz ki, qeyri-ixtiyari yaddasaxlamaya cisimlər, hadisələr-lə gцrьlən iş, yaxud insan fəaliyyətinin xarakteri təsir edir. Qeyri-ixtiyari yaddasaxla-ma da fəaliyyətin məqsəd və məzmunundan asılıdır.
Əlbəttə, qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da ətraf aləm haqqında məlumat toplamaq ьзьn əhəmiyyətlidir, lakin onlar sistematik və dərin bilik ьзьn kifayət deyildir. Зьnki qeyri-ixtiyari yaddasaxlama tam dəqiq olmur, bəzən, hətta varlıq təhrif edilmiş şəkildə əks etdirilir.
Yaddasaxlamanın insana xas olan ən başlıca forması ixtiyari yaddasaxlamadır. Yaddasaxlamanın həmin nцvь insanın məqsədəuyğun fəaliyyəti ilə bilavasitə əlaqə-dardır. Bu, insanların əmək və ьnsiyyət fəaliyyəti nəticəsində təşəkkьl etmişdir. Зьnki istər əmək fəaliyyəti, istərsə də ьnsiyyət və fəaliyyətin digər nцvləri onların mьvəffə-qiyyətlə icrası ьзьn zəruri olan bilik, bacarıq və vərdişlərin yaddasaxlanmasını tələb edir. Deməli, ixtiyari yaddasaxlama ьзьn insan qarşısına xьsusi məqsəd qoyur, mate-rialı yadda saxlamaq ьзьn iradi səy gцstərir, mьəyyən ьsul və qaydalardan istifadə edir. Bu, şьurlu surətdə tənzim edilən, mьəyyən istiqamətə yцnəldilən prosesdir. Ona gцrə də psixologiyada ixtiyari yaddasaxlamanın xьsusi bir nцvь kimi цyrənmə ayırd edilir. Цyrənmə mьntəzəm, planlı və mьəyyən ьsullardan istifadə etməklə xьsusi təş-kil edilən yaddasaxlamadır. Həmin mnemik fəaliyyətin mьvəffəqiyyətli cərəyanı bir sıra amillərdən asılıdır. Məlumdur ki, цyrənməyə qarşıya qoyulan məqsədin xarakteri, materialın anlaşılması dərəcəsi, fikri fəallığın səviyyəsi, təkrarların təşkili və s. kimi amillər təsir gцstərir.
Deməli, yaddasaxlamanın səmərəliliyi iki əsas amildən: цyrənilən materialın xa-rakterindən və şəxsiyyətin mnemik priomlardan dьzgьn istifadə etməsindən, başqa sцzlə, onun idrak fəallığından asılıdır.
NƏTİCƏ
Yaddasaxlama əsas hafizə prosesidir. İnsan həyat və fəaliyyətində hafizə mьhьm rol oynayır. Bizi əhatə edən aləm obyektiv surətdə mцvcud olan cisim və hadisələrdən ibarətdir. Lakin gerзək aləmdə mцvcud olan cisim və hadisələr цzlьyьndə nə qədər zəngin informasiyaya malik olsalar da, onlar beyində əks etdirilməkdə informasiya əhəmiyyəti kəsb edir. Beləliklə, cisim və hadisələr yalnız beyində əks etdirildikdən, dərk edildikdən sonra informasiya əhəmiyyəti kəsb edir. Belə məlum olur ki, informasiyanın təzahьr etməsində obyektiv aləmlə beyin arasında spesifik əlaqə mцvcuddur. İnsana və digər hafizəyə malik canlılara hafizə və onun əsas proseslərindən sayılan yaddasaxlama зox lazımdır, əhəmiyyətlidir. Xьsusilə insanda olan gьclь hafizə onun digər canlılara nisbətən daha зox inkişaf etməsinə gətirib зıxarıb. Bu da gьclь inkişaf etmiş beyinin nəticəsidir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1. Bayramov Ə.S, Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı: “Зinar-зap” 2003.
2. Məmmədov A.. Hafizə psixologiyası. Bakı: Azərbaycan Dцvlət Nəşriyyatı, 1974.
3. Məmmədov A.. İdrak prosesləri. Bakı: 2005.
4. Məhərrəmov M. Psixologiya. Bakı: 1963.
5. Куприянович Л.И. Резервы улучшения памяти. «Наука», Москва,1970.
