NITQ HAQQINDA

Nitq – insanların ünsiyyət qurmaq məqsədilə istifadə olunan prosesdir. Dil və nitq bir-birilərilə möhkəm bağlıdırlar və bu bağlılıq (əlaqə) onu göstərir ki, dil ünsiyyətin və o insanlar danışdıqları vaxt mövcud olur. Elə ki,
*Semantika – dilçiliyin, sözlərin, ifadələri mənalarından və onların dəyişilməsindən bəhs edən şöbəsidir. İnsanlar o dildə danışmırlar, həmin dil ölü dil sayılır – buna misal olaraq latın və əski Slavyan dillərini göstərmək olar.
İnsanlarda ali psixiki funksiyaların və hislərin (mənəvi, estetik, intelektual) formalaşması yalnız nitqin sayəsində həyata keçir. Əgər insanda nitq inkişaf etmirsə (mauqli – uşaq), bu zaman nə mənəvi, nə də estetik, nə intelektual hislər ən primitiv növdə belə formalaşmır.
Nitq 3 müxtəlif hissədən ibarətdir (qavrayış). Mənimsəmə nitqi, nitqin tələffüsu, daxili hiss. Əvvəlincə 2 hissələr xirici aləmlə bağlıdır.
Nitq, insan tərəfindən dilin işlədilməsi prosesi kimi baxılarsa onlar arasındakı müxtəliflikləri, fərqi görmək mümkün olar.
1. dilin hər bir sözü ayrı predmetə deyil, oxşar sinifdən mənsub olan bütün predmetlərə aiddir, yəni ümuimləşdirilmiş məfhumdur. Nitq isə konkret mənayla xarakterizə olunur, o həmişə subyektivdir və təkrar olunmazdır. Dil, onda danışan xalq üçün ümumidir, nitq isə individualdır (hətta telefon vasitəsilə danışdıqda belə xəttin o tayında olan tanış insanı nitqindən tanıyıraq).
2. Dillərin növləri ilə nitqin növləri bir-birinə uyğun gəlmir. Dillər məsələn, köklü (kitay, birman0 və aqqlyutinativ* (hidoevropeyskiy) olurlar. Dili xarici və daxili, situativ və kontekstli** hislərə ayırmaq qəbul olunmuşdur.
3. Nitq müxtəlif cinsli afazeyalara məruz qalır (pozulmalara),
alötiniruöhimi – sözün kökünü dəyişdirmədən şəkilçilər artırmaqla yeni formalar və ya yeni sözləri düzəltmək. ** kontekstli – mətnin mənaca bitmiş hissəsi. Dil isə yox.
Ünsiyyət qurmaq məqsədilə yalnız dildən deyil, eyni zamanda dilsiz vasitələrdən də istifadə olunur dilin əsas elementləri söz ehtiyatı və qramatik qurulmuşdur. Bu səbəbdən nitqdən müxtəlif dərəcəli dil vasitələridir.
Ayrı-ayrı insanların söz ehtiyatı aktiv və passiv ola bilər. Aktiv söz ehtiyatı – insanlar ünsiyyət zamanı bu sözlərdən daha çox istifadə edir.
Passiv söz ehtiyatı – insanlar bu sözləri bilir və anlayır, sadəcə onlardan istifadə etmir.
Dil – bu insanlar arasında ünsiyyət yaratmağa kömək edən şifahi (əyani) işarələr sistemidir.
Hər bir dil müəyyən mənalı söz sistemindən (dilin leksik tərkibi), söz və sözbirləşmələrinin müəyyən formasından (dilin qramatikası) və ona aid olan müəyyən səs tərkibindən ibarətdir (dilin fonetikası).
Nitqin ən vacib funksiyalarından biri kommunikativ funksiyalardır. Burada nitq ünsiyyət vasitəsmi kimi iştirak edir. İnsanlar 1-illik ünsiyyətdə olarkən bu və ya digər dilin qaydvalarından istifadə edirlər (rus, ingilis, alman və s. dillər).
Kommunikativ funksiya aşağıdakı hissələrə bölünür.
1. informasion (müxtəlif informasiya, biliyin ötürülməsi);
2. ifadəli (mənalı) (danışanın obyektə hiss və münasibətini ifadə etməsi);
3. inshar etmək funksiyası (dinləyicini itaət etməyə istiqamətləndirmək).
Nitqin digər vacib funksiyalarından biri xəbər vermədir ki, bu da öz növbəsində adlandırmaq (sözün nominativ funksiyası) və fikrin söyləmək funksiyası (prediqativ).