Canavar araşdırması (Monster Study) 1939-cu ildə Ayova ştatının Davenport şəhərində 22 yetim uşaq üzərində edilən kəkələmə təcrübəsi idi. Bu, Ayova Universitetində Wendell Johnson tərəfindən aparılmışdır. Təcrübəni aspirant Meri Tudor Consonun nəzarəti altında aparıb. Uşaqların yarısı nitqinin səlisliyini tərifləyən müsbət loqopedik, digər yarısı isə mənfi loqopedik, nitq qüsurlarına görə uşaqları aşağılayaraq mənfi loqopedik müalicə alıb. Təcrübədə mənfi terapiya alan normal danışan yetim uşaqların çoxu mənfi psixoloji təsirlərə məruz qalmış, bəziləri isə ömürlərinin sonuna qədər nitq problemlərini saxlamışdır. Johnsonun bəzi həmkarları onun bir fərziyyəni təsdiqləmək üçün yetim uşaqlar üzərində təcrübə aparacağından dəhşətə gəldiyi üçün bu təcrübəni, “Canavar Araşdırması” adlandırıldı. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı nasistlərin insan üzərində apardığı eksperimentlərdən sonra Consonun reputasiyasının ləkələnəcəyi qorxusu ilə təcrübə gizlədildi. Tədqiqatın nəticələri heç bir resenziyalı jurnalda dərc edilmədiyi üçün Tudorun tezisi eksperimentin təfərrüatlarının yeganə rəsmi qeydidir. Mənə görə təcrübənin məqsədi pis deyildi. Sadəcə olaraq yetimlərin üzərində aparılması heç etik deyildi və mənfi terapiya alan qrupun nəticələrinin əvvəlkindən də pisləşdiyini görüb onları korreksiya etmək lazım idi. Və müsbət loqopedik terapiya aparmaqla onlar yaxşı nəticələr ala bilərdilər. Hətta onlar 10 normal danışıq qabiliyyəti olan uşaqları da nəticəyə baxmaq üçün 5-5 olmaqla 2 qrup arasında bölmüşdülər. Heç etik olmayan bu təcrübənin 6 zərərçəkəni 2007-ci ildə 925000USD dəyərində təzminat almışdılar.
Bobo kukla təcrübəsi (və ya təcrübələri) psixoloq Albert Bandura tərəfindən sosial öyrənmə nəzəriyyəsini yoxlamaq üçün həyata keçirilən bir sıra təcrübələrin ümumi adıdır. 1961-1963-cü illər arasında o, uşaqların böyük bir modelin Bobo kuklasına qarşı aqressiv hərəkətini izlədikdən sonra onların davranışlarını öyrəndi. Təcrübənin ən diqqətə layiq variantı, böyüklər modelinin mükafatlandırıldığını, cəzalandırıldığını və ya Bobo kuklasına fiziki təzyiq göstərdiyinə görə heç bir nəticə vermədiyini gördükdən sonra uşaqların davranışlarını ölçdü. 1961-ci il təcrübəsi: Bu eksperimentlərin iştirakçıları Stenford Universitetinin uşaq bağçasından 37 aydan 69 aya qədər olan 72 uşaqdan ibarət idi. Təcrübələr üçün uşaqların üçdə biri aqressiv modelə, digər üçdə biri isə qeyri-aqressiv modelə məruz qalıb. Qalan iştirakçılar nəzarət qrupunu təşkil etdilər. Aqressiv model senarisi zamanı böyüklər Bobo kuklası ilə oynamağa başlayır, sonra isə kuklaya qarşı aqressiv davranışlar göstərməyə başlayır. Təxminən 10 dəqiqəlik müddətdən sonra eksperimentator otağa qayıtdı, böyüklər modeli buraxdı və uşağı başqa oyun otağına apardı. Qeyri-aqressiv böyüklər modeli sadəcə olaraq bütün 10 dəqiqə ərzində digər oyuncaqlarla oynadı. Bu vəziyyətdə, Bobo kuklası model tərəfindən tamamilə nəzərə alınmadı, sonra uşaq otaqdan çıxarıldı. Sonrakı mərhələdə onlar müxtəlif oyuncaqlar olan otağa aparıldı. 2 dəqiqə oyuncaqlarla oynadıqdan sonra onlara bu oyuncaqların başqasına mənsub olduğunu və onlarla oynaya bilməyəcəklərini deyib uşaqlarda məyusluq vəziyyəti yaratdılar və onları eksperiment otağına qaytardılar. Nəticədə uşaqlar otaqdakı oyuncaqlara qarşı ilk olaraq fiziki, daha sonra sözlü şiddət göstərdilər. Bandura bu təcrübə əsasında uşaqların həmcinslərini daha çox təqlid etdiklərini, ümumiyyətlə oğlanların qızlara nisbətən daha çox aqressiv olduğunu müəyyən etdi. 1963-cü il təcrübəsi: 1961 təcrübəsinə bənzəyirdi. Burada 2,5-6 yaş aralığında yarısı qız yarısı oğlan olan 64 uşaq 3 qrupa ayrıldı və onlara Bobo kuklasına aqressiv davranışlar göstərilən filmlər izlədildi. Qruplarından asılı olaraq videoların sonu cəzalandırma, ödülləndirmə səhnələri ilə sonlandırıldı. Cəzalandırılma ilə sonlanan videonu izləyən uşaqlarda aqressiv davranışlar daha az müşahidə olundu. Bu təcrübədədə oğlanların daha aqressiv davranışları 1961 təcrübəsinin nəticəsini təsdiqlədi. Daha sonra onlardan filmdə gördüklərini nümayiş etməkləri istənildi və uşaqların davranışlarında fərq görülmədi. Belə bir nəticəyə gəldilər ki, cəzalandırma və ya mükafatlandırma öyrənməyə deyil sadəcə həmin hərəkəti edib etməməyə təsir göstərir.
Sosial öyrənmə nəzəriyyəsi insanların əsasən müşahidə, təqlid və modelləşdirmə yolu ilə öyrənmələrini təklif edir. Məncə insanlar yalnız mükafatlandırılaraq və ya cəzalandırılmaqla deyil, həm də başqasının mükafatlandırılmasını və ya cəzalandırılmasını izləməklə öyrənə bilərlər. Bu tədqiqatlar uşaqlara zorakı medianı izləməklə necə təsir edə biləcəyinin çox gözəl sübutlarıdır. Uşaqların yanında davranışlarımıza fikir verməliyik, çünki onlar bizdən nümunə götürürlər.
Hava aldatmacasi: 994-cü ilin mart ayında Atlantik citidəki Casino Hoteldə maraqlı hava hesabatını proqnozlaşdıran otel işçisi hər səhər otaqlara səhər yeməyi gətirməzdən əvvəl hər otağın önündə bir dəstə kartdan birini çəkdi. Bu kartların dörd proqnozu var idi: ‘soyuq və yağışlı’, ‘soyuq və günəşli’, ‘isti və yağışlı’ və ‘isti və günəşli’.
Səs izolyasiyalı otel otaqlarının pəncərələri də qara olduğundan qonaqların hava proqnozunu görmək mümkün olmayıb.
Qonaqlar hava ilə maraqlananda otel işçisi çəkdiyi karta əsasən cavab verdi. Amerikalı psixoloq Bruce Rind bu araşdırma ilə insanların mənəviyyatına təsir edən təkcə real hava xəbəri deyil, həm də saxta məlumat olduğunu sübut etmək istəyib.
Yəni otel işçisinin pis havada yalan deməsi daha sərfəlidir. Çünki iş otağında olan qulluqçu havanın günəşli olduğunu dedikdə, o, daha üçdə bir bəxşiş aldı. Bunda havanın temperaturu heç bir rol oynamadı.
Hətta yalan danışmaq istəməyən otel qulluqçuları belə bu üsuldan yararlana bilər. Çünki eyni tədqiqatçı dörd il sonra bir italyan restoranında növbəti gün üçün çox yaxşı hava proqnozunun belə dörddə bir əlavə bəxşiş gətirdiyini aşkar etdi. Mənim fikrimcə bu insanların gerçəklərdən çox, onlara sərf
edəni eşitmək istəməkləri ilə bağlıdır. Bu təcrübədə otel işçisinin
aldığı bəxşişlər həqiqətən göstərir ki, “insanları heyran etmək üçün birbaşa
hissiyyata ehtiyac yoxdur”. Bu da insanların bir formada yalanlarla xoşbəxt
olduğunu göstərirdi.
