Yeniyetməlik, insan həyatının dönüş nöqtələrindən biridir. 12-13 yaşlarında başlayan və 19-20 yaşına qədər davam edən çox böyük fiziki və zehni dəyişikliklər dövrüdür. Fiziki dəyişikliyə nisbətən asanlıqla uyğunlaşan yeniyetmələr zehni inkişaflarında çətinliklər yaşayırlar. Bəzi yeniyetmələr bu dövrü asanlıqla keçirsə də, bir çoxu dərin təsirlənir və güclü bir depressiya və qarışıqlıq yaşayır.
Freydə görə, yetkinlik, cinsiyyət orqanlarında instinktiv enerjinin yenidən aktivləşdiyi bir dövrdür. Freyd, uşaqlıqda qurulan id, eqo və süpereqo arasındakı tarazlığın yenidən pozulduğunu söyləyir. Cinsi çağırışlar gəncin uşaqlıqdakı fallik münaqişələrini yenidən yaşamasına səbəb olur; Bununla birlikdə, bu dəfə ailənin xaricində romantik münasibətlər axtarılır.
Yeniyetməlik şəxsiyyət formalaşmasının baş verdiyi və aydınlaşdığı bir mərhələdir. Erik Erikson’a görə, yetkinliyə sağlam keçid üçün ən vacib şərt şəxsiyyət qazanmaqdır. Şəxsiyyətin şəxsiyyəti, bənzərsiz davranışı və düşüncəsi, onları digərlərindən fərqləndirən əlamətlərdir. Şəxsiyyətin formalaşması prosesi yeniyetməlikdən çox əvvəl başlayır və əvvəlki dövrlərdə uğurlu nəticələr yetkin şəxsiyyətə keçidi asanlaşdırır. Bədəni çox qısa müddətdə bir yetkin kimi görünən yeniyetmə, artıq uşaq kimi davranmayacağını anlayır və “Mən kiməm?” “Həyatdakı hədəflərim nə olmalıdır?” Kimi suallarla özünü sorğu sual edir; Gələcəkdə qərarlar verməyə və özünü formalaşdırmağa başlayır. Cəmiyyətdə seçdiyi ideologiyaya uyğun bir rol taparsa, şəxsiyyət qazanır. Bunu bacarmayan yeniyetmələr üçün isə şəxsiyyət böhranı davam edir. Bu böhran bir çox cəhdlə həll olunmazsa, yeniyetmə şəxsiyyət qarışıqlığına düşə bilər və ya mənfi bir şəxsiyyət inkişaf etdirə bilər.
Yeniyetmələr şəxsiyyətlərini formalaşdırarkən müəyyən mərhələlərdən keçirlər.Birincisi,yeniyetmənin özünü müstəqil hiss etməsidir. Yeniyetmə fərqliliyini özünə qəbul etdirməyə və başqaları tərəfindən təsdiqlənməyə ehtiyac duyur. Qarşıdurma valideynlərdən başlayır. Bu dövrə qədər valideynlərinin təsiri altında olan və onlara itaət edən yeniyetmə, üsyan etməyə və öz istək və hərəkətlərini reallaşdırmağa çalışır. Müstəqilliyə ehtiyacı olan gənclər üçün ev tez-tez anlaşılmazlığın və qarşıdurmanın ortaya çıxdığı bir yer olaraq görülür. Bu dövr, valideynlərin uşağın gözündə ideal keyfiyyətlərini itirdiyi bir dövrdür.
“Valideynlərim hər şeyin ən yaxşısını bilir” düşüncəsi tədricən “valideynlərim hardan biləcəklər, onların dövrləri keçmişdə qaldı, mən onlardan daha yaxşı bilirəm” kimi fikirlərlə əvəzlənir. Yeniyetmənin üsyanında məntiq yoxdur, üsyan instinktivdir.Valideynlər yeniyetmənin üsyanını başa düşsələr,düşüncələrinə hörmət etsələr və müstəqilliyini qəbul etsələr problem həll olunur.Davranışlarına və düşüncələrinə hörmət edilməyən, lağa qoyulan və alçaldılan yeniyetmə zəif şəxsiyyət quruluşunu inkişaf etdirir və başqalarının arxasınca gedir.Evdəki münaqişələr çox tez-tez və şiddətli olmağa başlayarsa, yeniyetmələrin sevilmədiklərini, istənilmədiklərini düşünmələri də mümkündür.
Yeniyetmələr bu dövrə qədər mühitlərindən təsirlənmişlər. Ancaq bu dövrdə hədəflərin təyin edilməsi və bu hədəflərin reallaşdırılması istiqamətində addımlar atmağa başlayacaqlar. Bu dövrdə hədəflər daim dəyişkən, qısamüddətli, uyğunsuzdur. Valideynlər yeniyetmələri başa düşmədikləri və onlara etiraz etdikləri təqdirdə qarşıdurma ilə qarşılaşırlar. Məsələn, bu yaşda yeniyetmələrin musiqiçi və ya idmançı olmaq istəkləri lazımsız sayılır və onlardan fərqli peşələr seçmələri istənilir. Müstəqil bir fərd olmaq cəhdi, yeniyetmənin qarşısını aldıqda uğursuz olur. Daxili istedadlarını üzə çıxarmağa və uğur qazanmağa, diqqəti cəlb etməyə meyllidirlər. Uğursuz məsələlərdə çox tez imtina edirlər.
Bu dövrdə dostluqlar vacib hala gəlir. Yeniyetmələr sirrlərini bölüşə biləcəyi möhkəm dostluqlar axtarırlar. Bunu tapdıqda, onunla çox gizli məlumatları bölüşürlər, mövcud hakimiyyətə qarşı üsyan üçün dəstək axtarırlar, birlikdə özlərinə məxsus məkanlar müəyyənləşdirirlər və paylaşım içərisində olurlar. Yeniyetmə dostuna xəyanət edərsə, bu, sirdaşını satmaq deməkdir və dərhal ona etibarsız insan damğası vurulur. Ailənin bu məsələyə münasibəti; Yeniyetmənin gələcəkdə cəmiyyət tərəfindən qəbul edilən, etibarlı və hörmətli bir şəxsiyyət qazanması üçün çox vacibdir.
Qarşı cinslə münasibətlərdə yeniyetmə şəxsiyyətini həzzin yönləndirilməsi baxımından aydınlaşdırır. Bu, əks cinslə ünsiyyət qurulduqda və bəyənildikdə baş verir. Amma qarşısının alındığı, günahlandırıldığı və ya cəhdlərində uğursuz olduğu zamanlarda özünü dəyərsiz hiss edir və sonrakı illərdə evliliyində problemlər yaranır.
Bu dövrdə yeniyetmələr görünüşlərinə böyük əhəmiyyət verirlər. Özlərini çox hündür, çox qısa, kök, çirkin hesab edə bilərlər. Bu, bəzi gənclərin diqqəti cəlb etmək və ya fərqli görünmək üçün geyimləri, makiyajları, saç rəngi və ya tərzi ilə fərqlənməyə çalışmalarına səbəb olur.
Yeniyetməlik dövründə emosiyalarda fərqlənmələr və eniş-yoxuşlar yaşana bilər. Yeniyetmələr bir gün çox xoşbəxt, bir gün çox kədərli ola bilər. Bəzən duyğularını və həyəcanlarını idarə edə bilməmələri də tez-tez rastlaşılan hadisədir.
Yeniyetməlik ilk cinsi təcrübələrin yaşandığı dövrdür. Qızların özlərini bəyəndirməyə çalışdığı və oğlanların çox tanımadıqları yeni bədənlərini idarə etməyə çalışdıqları bu dövrdə utancaqlıq ya da sərt ənənələrə bağlılıq,bu məsələnin ailədə və ya gənclər arasında danışılmasının qarşısını alır. Bu da gənclərin impulslarından utanmasına və xəyallara sığınmasına səbəb ola bilər. Ətraf mühitə olan marağını kəsib özlərinə xəyallar quran gənclər bununla cinsi istəklərini necə tək başına ödəyə biləcəklərini kəşf edirlər. Bu vasitə bütün dünyada yayğındır. Araşdırmalar göstərir ki, oğlanlarda bu davranış qızlara nisbətən daha çox görülür. Bu yuxugörmə formasında da baş verə bilər. Gənclər bu mövzuda cəzalandırıldıqda, günahkarlıq və cinsi doyumsuzluq yaşaya bilərlər. Ailələr bunu normal davranış kimi qəbul etməli və cinsi mövzularda uşaqları ilə daha rahat və məlumatlandırıcı söhbətlər etməlidirlər.
Yeniyetmələr müəyyən məsələlərdə lider olmağa, söz sahibi olmağa, məsuliyyət götürməyə meyllidirlər. Sosial mühitində bacarıqlarını göstərərək özlərinə heyran etmək, rəhbərlik etmək, istiqamətləndirmək, təşkil etmək istəyirlər. Bu sahədəki müvəffəqiyyəti onların özünə inamını artıracaq, başqalarının məsuliyyətlərini götürmək, bir qrupu idarə etmək, rəhbərlik etmək bacarığı qazanacaqdır. Gələcək həyatında bu, ona ailə başçısı olmaq, iş yerində idarəçi olmaq, təşkil etmək bacarığı təmin edəcəkdir.
Dünyagörüşünün və ideoloji yanaşmanın formalaşması da bu dövrdə baş verir. Mənimsədiyi idealogiyada çox qatı və fanatikdir. Buradakı məqsəd boşluqdan qurtulmaq, bir qrupa mənsub olmaq, bir dəstək ehtiyacı hiss etməkdir.
Yeniyetmə şəxsiyyət formalaşdırmaq prosesinə təşviq edilərsə, dəstəklənərsə, özünə məxsus bir şəxsiyyət yaradır və psixoloji cəhətdən sağlam olur. Bu müddət ərzində şəxsiyyətini aydınlaşdıra bilməsə, davamlı şəxsiyyət qarışıqlığı yaşayacaq, darmadağın olacaq və şəxsiyyət böhranı ortaya çıxacaq. Tərs bir şəxsiyyət inkişaf etdirə bilər və mövcud hakimiyyətin ondan tələb etdiyi hər şeyin əksini etmək onun üçün tək meyar ola bilər. Daim hər kəslə ziddiyyət təşkil edər və inadkar olar. Davamlı həyatı boyunca bədbəxt olacaq, problemlər, narahatlıq, depressiya, şəxsiyyət pozuntuları, vəsvəsə və s. kimi xəstə şəxsiyyət nümunəsinə sahib olacaqdır.
Unutmayın, yeniyetməlik dövrü hər uşaqda və hər ailədə fərqli yaşanır. Fərqli olmayan tək şey bu müddətdə uşağınızın diqqət və məhəbbətinizə daha çox ehtiyac duymasıdır. Anlayışınız və dəstəyiniz, övladınız üçün çox vacibdir.
