Şəxsiyyəti formalaşdıran amillər:
Hamımız bir ana və atadan doğulmuşuq. Seçə bilmədiyimiz bir ailədə doğulduğumuz halda, seçə bilmədiyimiz bacı-qardaşlarımız da var. Bəzilərimiz tək uşaq, bəzilərimiz birinci, bəzilərimiz ikinci uşaq, bəzilərimizin hətta əkizləri də var.
Beləliklə, bu doğum sırası fərdin şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir edə bilərmi?
Eyni valideyndən doğulan bacı-qardaşlar adətən eyni mühitdə böyüsələr də, çox fərqli xarakterlərə malik ola bilərlər. Ona görə də bəzən bacı-qardaş arasında problemlərin olması normaldır. Bioloji faktorlar, irsi faktorlar, ətraf mühit faktorları, fiziki quruluş və ailə quruluşu kimi amillərin yanında doğum sırasının şəxsiyyət xüsusiyyətlərinə və davranışlarına qalıcı təsir göstərə biləcəyi fikri ilk dəfə Alfred Adler tərəfindən ortaya atılmışdır.Adlerə görə, fərdin şəxsiyyətinin formalaşmasında təsirli olan beş mühüm doğum sırası var. Bunlar; ən böyük uşaq, iki uşaqdan kiçiyi, ortancıl uşaq, ən kiçik uşaq və tək uşaq.
Ailənin ilk uşağı doğulduğundan bəri diqqət mərkəzində olur. İlk uşaq hələ heç bir bacı-qardaşın olmadığı bir mühitdə dünyaya gəldiyi üçün ailənin bütün imkanlarına malikdir. Valideynlərin diqqəti, evin ən gözəl guşəsi, paltarların ən təzəsi… İlk uşaq dünyaya gələnə qədər bütün imkanlar hazırdır. Eyni zamanda valideynlərin təcrübəsizlik dövrünə təsadüf edən ilk uşaqlar, böyüdülərkən bu təcrübəsizliyin mənfi cəhətləri ilə qarşılaşırlar. Valideynlər bu uşaqlar doğulmamışdan əvvəl onların “mükəmməl uşaqlar” olmasını gözləyirlər və bu istiqamətdə onlar üçün ifrat dərəcədə ən yaxşısını etməyə çalışırlar.
Buna görə də həddindən artıq diqqətə alışan uşaqlar, gələcəkdə asılı olmağa və hər zaman öndə olmaq üçün çox səy göstərməyə meylli bir şəxsiyyətə sahib ola bilirlər.
İki uşaqdan kiçik olanı, artıq doğulduğu andan valideynlərin sevgisini və diqqəti böyük uşaq ilə bölüşür. Adətən diqqəti bölüşmək məcburiyyətində qalan bu uşaqların ən bilinən xüsusiyyəti böyük uşaqla yarışda olmasıdır. Onun məqsədi daim birinci uşağı üstələməkdir. Bu rəqabət mühitində o, bacı-qardaşları qədər istedadlı və uğurlu olmadığını düşünə bilər və daim öz yaşındakı uşaqlarla yarışmağa çalışa bilər.
Ortancıl uşaqlar özlərini iki uşaq arasında sıxışmış hiss edə bilərlər. İlk övlad ilk göz ağrısı, sonuncu uşaq isə evin ən kiçiyi olaraq, ata-anasının bütün diqqət və sevgisinin digər bacı-qardaşlarında olduğuna inanır və özlərini unudulmuş, aldanmış hesab edə bilərlər. Bundan əlavə, ortancıl uşaqlarda ədalət hissi həddindən artıq inkişaf edə bilər. Onlar olduqları mühitlərdə ədalətin təmin edilməsində son dərəcə həssas ola bilərlər.
Ən kiçik uşaq ailənin heç böyüməyən uşaqları kimi sayılırlar. Hər zaman ailənin diqqət mərkəzində olan bu uşaqlar bacı-qardaşları ilə rəqabət mühiti yaratmırlar. Daim diqqət mərkəzində olan bu uşaqlar gələcək həyatlarında həmişə diqqət gözləyir və ətraflarına eqosentrik münasibət göstərə bilirlər.
Evin tək uşaqları üçün daha diqqətli olmağın lazımlığını vurğulayan Adler, bu uşaqların ən böyük uşaqlar ilə oxşar xüsusiyyətləri olduğunu düşünür. Valideynlərinin bütün maddi və mənəvi imkanlarına sahib olan bu uşaqlar hər zaman göz önündə olduqları üçün ətrafdakı insanlardan bunu görmək istəyə bilərlər. Digər tərəfdən bu uşaqlara ailənin marağı qədər gözləntisi də yüksək ola bilər. Onlar asılı, qısqanc və ya eqoist bir şəxsiyyət ola bilərlər.
İnsan sosial varlıq olaraq cəmiyyətdə doğulur. Ətrafdakı insanlar və onların aid olduğu yer insana çox təsir edir. Şəxsiyyətin formalaşmasında fərdin sosial mühiti ilə qarşılıqlı əlaqəsinin çox təsirli olduğunu müdafiə edən Adler, doğum sıramızın da bizə müəyyən statuslar təklif etdiyini və ailədəki mövqenin fərdin davranışını və şəxsiyyətini formalaşdırdığını söylədi. Uşaqların doğum sırasına görə bəzi xüsusiyyətlərə sahib ola biləcəyini irəli sürən Adler, bu xüsusiyyətlərin müəyyən cizgilərlə ayrılmadığını, yaşanan həyata və şəraitə görə dəyişə biləcəyini də vurğulamışdır.
