Koqnitiv terapiya, 1960 -cı illərin sonunda Aaron Temkin Beck tərəfindən hazırlanmış bir nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyə nə insan təbiətini psixoanalizdəki kimi pis görür, nə də humanist yanaşmada olduğu kimi yaxşı olduğunu iddia edir. İnsana daha neytral yanaşsa da, insanların universal bir varlıq olaraq yaşadıqları dünyaya uyğunlaşmağa çalışan orqanizmlər olduğunu düşünür. Bəlkə də koqnitiv terapiya nəzəriyyəsini ən yaxşı müəyyənləşdirən şey adaptasiya nəzəriyyəsidir. Təkamül nəzəriyyəsinə baxan Beck, insan davranışının əsas motivasiyasının iki əsas təkamül məqsədinə söykəndiyini düşünür: yaşamaq və çoxalmaq (Beck, Freeman, Davis və digərləri, 2004).
Koqnitiv terapiya əsasən hadisələri və situasiyaları təsvir etmək və təhlil etmək üçün idrak modelindən istifadə edir. Bu modelə görə, duyğularımız və davranışlarımız yaşadığımız hadisələri qəbul etməyimizin nəticəsidir. Başqa sözlə, bir hadisəyə reaksiyamıza səbəb olan, yaşadığımız hadisə deyil, hadisənin zehnimizdə yaratdığı mənadır. İnsanlar qarşılaşdıqları müəyyən hadisələrə və vəziyyətlərə müəyyən reaksiyalar verirlər. Koqnitiv modelin vurğuladığı bir məqam, insanların hadisələrə doğru inkişaf etdirdikləri avtomatik düşüncələrdir. Avtomatik düşüncələr, müəyyən bir vəziyyət haqqında ani fikirlərdir. Ancaq avtomatik düşüncələrimizin çox vaxt fərqində olmuruq. Ancaq bu düşüncələr öz -özünə yaranmır. Avtomatik düşüncələrimiz hadisələrə münasibətimizə və inancımıza əsaslanır.
İnanclar düşüncələrimizin məzmununu və rəngini təyin edən “mahiyyəti” ifadə edir. Koqnitiv terapiyada iki növ inanc var: əsas inanclar və ara inanclar. Əsas inanclar ümumiləşdirmələrdir və dəyişdirilməsi çətin hesab olunur. Aralıq inanclara fərziyyələr və münasibətlər daxildir və dəyişməyə daha açıqdır. Bu kontekstdə idrak modelini aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik:
Əsas inanclar, Aralıq inanclar, Avtomatik düşüncələr
Koqnitiv terapiya ümumiyyətlə insanlarda psixoloji pozğunluqlarla əlaqəli depressiya nəzəriyyəsi olaraq ortaya çıxdı. Bu nəzəriyyə eyni zamanda sağlam bir şəkildə necə işlədiyimizdən daha çox psixoloji uyğunsuzluğun dinamikasına diqqət yetirən terapevtik təcrübələr nəzəriyyəsidir . Koqnitiv terapiyaya görə, psixoloji problemlərə fərdlərin xüsusi koqnitiv problemləri səbəb olur. Bu koqnitiv səhvlərin əsaslarını aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
- Pozitivliyə laqeyd yanaşma
- Etiketləmə
- Hə və ya heç nə şəklində düşünmə
- Fəlakətləşdirmə
- Emosional nəticə çıxarma
- Həddindən artıq ümumiləşdirmə
- Ağıl oxuma
- -Malı, -məli cümlələr işlətmə
- Fərdiləşdirmə
- Zehni olaraq seçiciyə yönəlmə
- Böyütmə-kiçiltmə
TERAPİYA PROSESİ
Koqnitiv terapiya təbiətinə görə strukturlaşdırılmış bir prosesdə aparılır. Pasiyentin və psixoloqun əməkdaşlığına əsaslanır. Psixoloq və pasiyentin arasında qurulacaq əməkdaşlıq əlaqələri çox önəmlidir. Terapevtik əlaqələr etibar və hörmətə əsaslanmalıdır.Koqnitiv terapiyada proses digər yanaşmalardan fərqli olaraq elmi əsaslara əsaslanır. Terapevt və ya psixoloq daha çox öyrədicidir. Psixoloq tez -tez pasiyentlərə problemlərinə görə ev tapşırığı verir. Terapevtlər proses zamanı müştərilərinə çoxlu suallar verirlər. Bu əlaqədə pasiyentin çox aktiv olması və məsuliyyət daşıması gözlənilir. Psixoloji məsləhətçi, müalicə prosesinin vaxtını təyin edərkən və veriləcək tapşırıqlarda müştərinin fikrini alır. Koqnitiv terapiya, bir proses olaraq 10 ilə 20 seans arasında dəyişən bir cədvəli ehtiva edir. Pasiyentin yaşadığı problemə görə seanslar uzadıla bilər. Ancaq ümumiyyətlə qısa müddətli bir yanaşma olaraq qəbul edilir.
Koqnitiv terapiyanın məqsədi səhv məlumat emal proseslərini müəyyən etmək və dəyişdirmək və psixoloji pozğunluqları dəstəkləyən insanları daha yaxşı vəziyyətə gətirməkdir. Aoron Beckin qızı, Dr. Judith Beck kitabında koqnitiv terapiyanın prinsiplərini açıqlamışdır:
- Koqnitiv terapiya, bilişsel baxımdan problem yönümlü, daim inkişaf edən bir formulaya əsaslanır.
- Koqnitiv terapiya güclü bir terapevtik əlaqə tələb edir.
- Xəstə-terapevt əməkdaşlığı və xəstənin müalicə prosesində fəal iştirakı tələb olunur.
- Koqnitiv terapiya məqsədyönlü və problem mərkəzlidir.
- Koqnitiv terapiya əvvəlcə bu günə yönəlib.
- Koqnitiv terapiya təlimə əsaslanır.
- Koqnitiv terapiya məhdud müddətli bir müalicə prosesini nəzərdə tutur.
- Koqnitiv terapiya qurulmuş bir prosesdir.
- Terapevt xəstəyə təhrif olunmuş fikir və inancları müəyyən etməyi, qiymətləndirməyi və dəyişdirməyi öyrədir.
- Koqnitiv terapiyada problemi həll etmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə olunur.
Koqnitiv terapiyada ilk seansın quruluşu və gedişi vacibdir. Pasiyent ilə qurulacaq əlaqələrdə güvən mühitinin qurulması əsas məqamdır. Məsləhətləşmə prosesinin necə aparılacağı və mövcud psixoloji problem haqqında məlumat verilməsi, müştəri ilə möhkəm bir terapevtik əlaqənin qurulması və müştəriyə dəstək verilməsi kimi ilk sessiyada əldə ediləcəyi gözlənilən bəzi məqsədlər var.
Koqnitiv terapiya istifadə olunan texnikalar baxımından çevikdir. Pasiyent və psixoloq razılaşdıqları müddətdə bir çox üsullardan istifadə edilə bilər. İstifadə ediləcək texnika ilk növbədə koqnitiv terapiyanın quruluşuna uyğun olmalıdır. Bir texnika seçərkən müştərinin xüsusiyyətləri də nəzərə alınmalıdır. Terapiya prosesində ümumiyyətlə davranış və koqnitiv metodlardan istifadə olunur. Koqnitiv səhvləri və avtomatik düşüncələri müəyyən etmək və dəyişdirmək üçün fərqli üsullardan istifadə olunur. Koqnitiv terapiyada tez -tez istifadə olunan əsas texnikaları aşağıdakı kimi sıralaya bilərik:
Sorğu (Sokratın sorğu -sualı), Yönləndirilmiş Araşdırma, Düşüncələrin Qeyd edilməsi, Davranış Təcrübəsi, Fəaliyyət Cədvəlləri Yaratmaq, Mütərəqqi Tapşırıqlar Yaratmaq, Dürüstlük Təlimi, Vizualizasiya (Xəyal), Ev tapşırığı.
Koqnitiv terapiya, ümumi bir fikir olaraq, sadə olması və problemlərin həllində müştərinin tarixçəsinə əhəmiyyət verməməsi ilə əlaqədar tənqidlərə məruz qaldı, lakin bir çox araşdırmalar, koqnitiv terapiyanın depressiya, stress pozğunluğu, narahatlıq və travma sonrası problemlərin həllində müsbət nəticələr verdiyini ortaya qoydu. Koqnitiv terapiyanın üstün cəhəti müalicə üçün dərsliklərin olmasıdır. Bu, koqnitiv terapiya nəticələrinin etibarlılığını artırır.
Nəticədə tədqiqat bütün koqnitiv terapiyanı dəstəklədi. Koqnitiv terapiyanın effektivliyini araşdıran yüzlərlə araşdırma var; Bəlkə də bunun səbəbi, əl kitabı olan ilk terapiya üsullarından biri olması və xüsusən depresiya üçün yaxşı ölçmə nəticələrinə malik ilk müalicə üsullarından biri olmasıdır
