Motivasiyanın psixoloji nəzəriyyələri

Motivasiyanın psixoloji nəzəriyyələri
İnsan davranışının motivasion problemi qədim dövrlərdən alimlərin diqqətini cəlb etmişdir.Çox saylı motivasiya nəzəriyyələri hələ qədim filosofların işlərində meydana gəlmişdir (indiki dövrdə bu cür nəzəriyyələr onlarladır).Bəşəriyyətin (və elmlərin)inkişafı prosesində insan motivasiyasının yaranmasına baxışlar dəfələrlə dəyişmişdir.Lakin əksər elmi yanaşmalar həmişə 2 fəlsəfi cərəyan arasında – rasionalizm və irrosionalizm.
Rassionalizm XIX əsrin ortalarına qədər filosof və ilahiyyatçıların işlərinə aydın çıxış etmirdi.Rasionalizm mövqeylə razılaşmaq insan heyvanlarla ümumi bir şeyi olmayan xüsusi cinsin unikal varlığı kimi təqdim edir.Hesab olunurki,yalnız insan ağıl,təfəkkür və şüurla yaradılmışdır.İradəyə və müstəqil fəaliyyət seçiminə malikdir (və insan davranışının mativasion mənbəyi ağıl,şüur,iradə hesab olunurdu).Bu elmin tərəfdarları bu müddəalardan çıxış edirdilər ki,heyvan davranışı insandan fərqli olaraq azad deyil.Şüurlu deyil,öz mənbəyini üzvi tələbatlardan götürən qaranlıq,dərk olunmayan güclə idarə olunur.
İlk psixoloji motivasiya nəzəriyyələri kimi XIII-XVIII əsrlərdə yaranan qərar qəbulu nəzəriyyəsini (hansı ki,insan davranışını rasionalist əsasda izah edir) və avtomat nəzəriyyəsini (heyvan davranışını irrasionalist əsasda izah edir)hesab etmek qəbul olunmuşdur.Birinci insan davranışının izahında riyazi biliklərinistifadəsi ilə əlaqəlidir.O,iqtisadiyyatda insan seçimi problemini öyrənirdi (Nəticədə bu nəzəriyyənin ümumilikdə vəziyyəti bütövlükdə insanı hərəkətlər (rəftarlar,əməllər)anlayışına gətirilmişdir.
Avtomatik nəzəriyyəsinin yaranması və inkişafı XVII-XVIII əsrlərdə mexanikanın uğurları ilə əlaqədar olmuşdur.Bu nəzəriyyədə əsas moment reflekslər haqqında idi.Bu nəzəriyyə çərçivəsində refleks canlı orqanizmin xarici təsirlər anadangəlmə avtomatik yaxud mexaniki cavabı kimi baxılmışdır.Bu 2 müstəqil motivasion nəzəriyyələr (biri insan digəri heyvanlar üçün XIX əsrin sonuna qədər davam etmişdir.
XIX əsrin II yarısında Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin yaranmasıyla insan davranışının mexanizminə bir neçə baxışlara diqqət yetirmək üçün ilkin şərait yarandı.Darvinin nəzəriyyəsi (gerçəkliyin yaranmasına)avtomatik fizioloji və psixoloji münasibətdə bir araya sığmayan ayrılmış mövqeləri yeni insan və heyvan təbiətinə antoqonist mövqeyi aradan qaldırmağı imkan vermişdir.Ən əsası Darvin insan və heyvanda heç də az ümumi olmayan davranış formalarının və tələbatlarının olduğuna diqqət yetirənlərdən biri olmuşdur (emosianal ekspressiv ifadələrin və instinkitlərin hissəsi kimi).
Psixologiyada bu nəzəriyyənin təsiri ilə insanda instinktlərin (Freyd,Mak-Dauqol,Pavlov və s.)və heyvanda şüurlu davranış formalarının (Keller,Torndayk)instinktiv öyrənilməsinə başlandı. Bu tədqiqatlar haqqında təsəvvür dəyişdi.Əgər əvvəllər tədqiqatçılar bir qayda olaraq tələbatları orqanizmin ehtiyacları ilə əlaqələndirməyə çalışırdılarsa və buna görə də “tələbat”anlayışını hər şeydən çox heyvan davranışının izahı üçün istifadə edirdilərsə,transformasiya prosesində və elmi baxışların inkişafı nəticəsində bu anlayışın genişlənməsinə gətirib çıxardı.Təkcə bioloji yox,həm də bəzi sosial tələbatları fərqləndirməyə başladılar.Lakin bu mərhələdə insan davranışının motivasiyasının tədqiqinin başlıca xüsusiyyəti o idi ki,digər mərhələdən hansında ki,insan və heyvan davranışı bir –birinə qarşı qoyulurdu.Bunda insanın heyvandan fərli bu prinsipial fərqlərini çatdırmağa çalışırdılar.Əvvəllər təkcə heyvana aid olunan üzvi tələbatları motivasion faktotları kimi insana da aid etməyə başladılar.
İnsan davranışına əsasə yaranan yeni yanaşmalarda biri XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində böyük populyarlıq qazanan Freyd və Mak-Dauqollun instinktlərin nəzəriyyəsi oldu.İnsanın sosial davranışlarını heyvn davranışlarının analoqu kimi izah etməyə çalışacaq. Freyd və Mak –Dauqoll insanın bütün davranış formalarını anadangəlmə instinktlər hesab edirdilər.
Freydin nəzəriyyəsində bu cür insatinktlə 3 cür idi:
1.həyat instinkti
2.ölüm instinkti
3.aqressiya instinkti
Mak-Dauqol 10 instinkt təklif etmişdir:
1.maraq 2.qaçmaq
3. 4.mübarizə
5.repraduktiv 6.nifrət
7.özünüalçaltma 8.özünütəsdiqetmə
9.ixtiraçılıq 10.quruculuq instinktləri
Sonrakı işlərində Mak –Dauqoll sayılanlara daha 8 instinkt əlavə etmişdir,əsasən üzvi tələbatlara aid olan.
İşlənmiş instinktiv nəzəriyyələri yenə də çox suallara cavab verə bilmədi və mövcud problemləri həll etməyə imkan vermədi.Məs:insanda bu instinktlərin mövcudluğunu necə sübut etmək?və həmin instinktlərin insanda təcrübənin sosail şərtlərin təsiri ilə həyatda qazandığı (əldə etdiyi)davranış formaları necə yaranır və həmçinin bu davranış formaları instiktiv və öyrənmə nəticəsində qazanılanlara necə bölmək olar?
İnstinkt nəzəriyyələri tərafında mübahisə qoyulan məsələlərin heç birinə elmi əsaslı cavab verə bilmədi.Nəticədə bütün müzakirələr(diskusiyalar)onunla nəticələndi ki, “instinkt”anlayışı insana tətbiq olunmaqla daha az işlənməyə başlandı.
İnsan davranışının təsiri üçün yeni anlayışlar yarandı:tələbat,refleks,maraq və s.
XX əsrin 20-ci illərində instinkt nəzəriyyəsinin əvəzinə yeni konsepsiya yarandı.Onun çərçivəsində bütün insan davranışları bioloji tələbatların mövcudluğu ilə izah olunurdu.Bu konsepsiyaya müvafiq olaraq insanda və heyvanda davranışa müxtəlif cür təsir göstərən ümumi üzvi tələbatların olduğunu qəbul olunmuşdur.Üzvi tələbatların periodik yaranması orqanizmdə gərginlik və oyanıqlıq vəziyyəti əmələ gətirir.Tələbatların ödənilməsi isə gərginlik azadılmasına gətirir.Bu konsepsiyada “instinkt” və “tələbat”anlayışları arasında prinsipial fərqlər yox idi, instinktlərin anadangəlmə,tələbatların isə həyata qazanılması kimi qeyd olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, “instinkt” və “tələbat”anlayışlarının bu konsepsiyada istifadəsinin bir çatışmamazlığı var :onların istifadəsi insan davranışının şüurla və orqanizmin subyektiv vəziyyəti ilə əlaqədar koqnitiv psixoloji xarakteristikasının izahında zəruri qeydləri aradan qaldırırdı.Ona görə də nəticədə bu anlayışlar maraq və ya drayva anlayışı altında orqanizmin son nəticəyə cəhdi,uyğun emosianal yaşantı fonunda gözləmə və niyyət kimi başa düşülür.
İnsanın bioloji tələbatları,instinktləri,maraqları nəzəriyyəsindən başqa XX əsrin əvvələrində daha 2 istiqamət yarandı.Onların yaranması əhəmiyyətli dərəcədə Pavlovun kəşfləri şərtləndirilmişdir.Bu motivasiyanın davranış (biheviorist) nəzəriyyəsi və ASF nəzəriyyəsidir. Motivasiyanın davranış konsepsiyası öz mahiyyətinə görə biheviorizmin banisi Uotsonun ideyalarının məntiqi davamı kim meydanan gəlmişdir.Bu istiqamətin nümayəndləri böyük məşhurluq qazanan Tolmen,Xall və Saner olmuşdur.Onların hamısı davranışı biheviorizmin çıxış sxemi: “Stimul –Reaksiya” çərçivəsində izah etməyə çalışırdılar.
Digər nəzəriyyə isə Pavlov tərəfindən işlənmişdir.İnkişafı isə tələbələri və davamçıları tərəfindən davam etdirilmişdir.Onlar arasında davranışın psixofizioloji tənzimi nəzəriyyəsinin müəlifi –Bernşteyn davranış aktının dinamikasının müasir səviyyədə saxlayan və izah edən funksional sistemi təqdim edən –Anoxin motivasiyanın,diqqətin və qavrayışın psixofizioloji mexanizminin başa düşülməsi üçün xüsusi (böyük) əhəmiyyəti olan bələdləşmə refleksini tədqiq etmiş,həmçinin konseptual reflektor qövsün modeli təklif edən Soxolov idi.
XIX –XX əsrlərdə yaranan və indi də işlənmək də olan nəzəriyyələrdən biri də heyvanların üzvi tələbatları nəzəriyyəsidir.O,heyvanların davranışlarının başa düşülməsində əvvəlki irrosianal ənənənin təsirilə yaranıb inkişaf etmişdir.Onun müasir tərəfdarları öz vəzifələrini heyvan davranışını fiziologiya və biologiya mövqeyindən izah etməkdə görürdülər.Təkcə insana aid olan motivasiya konsepsiyaları və nəzəriyyələri XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq psixologiya elmində yaranmağa başlamışdır.Onlardan birincisi K.Levin tərəfindən təqdim olunmuşdur.Onun ardınca humanist psixologiyanın tərəfdarları –Mürrey,Maslou,Olport,Rocersin işləri nəşr olunmuşdur.
Mak-Dauqolun birinci dərəcəli tələbatları ayırdığı siyahıya Mürrey ikinci dərəcəli (psixogen) tələbatları təklif etmişdir.Bunlar uğura çatmaq afilyasiya,aqressiya,müstəqilliyə tələbat,əks təsir,hörmət,alçaltma,müdafiə,dominantlıq,diqqət cəlb eləmək,pis təsirlərdən qaçmaq, uğursuzluqlardan qaçmaq,himayəçilik,seksual münasibətlər,həmrəylik və s. tələbatlar.Sonra 20 tələbatdan savayı daha 6 tələbatı əlavə etmişdir :əldə etmə,günahı inkar etmək,dərk etmə, yaradıcılıq,təsdiq olunma və qənaətcillik.
İnsan davranış motivasiyasının daha bir məşhur konsepsiyası Maslouya məxsusdur.Bu konsepsidan danışanda hər şeydən əvvəl insan tələbatlarının ierarxiyasını və təsnifatını nəzərdə tuturlar.Bu konsepsiya ilə razılaşaraq insanda anadan olandan birinci sinif tələbat sistematik (ardıcıl) olaraq yaranır (və böyüməsini müşayət edir): üzvi,təhlükəsizliyə,mənsubiyyət və və məhəbbətə,hörmətə,idrak tələbatları,estetik,özünüaktuallaşdırma tələbatı.
Müəllifin fikrincə bu motivasion piramidanın əsasında fizioloji tələbatlar durur,estetik və özünüaktuallaşdırma kimi yüksək tələbatlar isə onun üst hissəsini (yuxarı təbəqəsini) əks etdirir.
Tərcümə edən: Bayramov Fuad
Mənbə: Maklakov A.F.