İnsanlıq tarixi üçün doğru nə qədər etibarlıdırsa yalanda o qədər etibarlıdır. Dünya doğruların var olduğu bir yer deyil, eyni zamanda yalanın,
aldatmağın,manipulyasiyanın eyni zamanda oxşar pisliklərin yer aldığı bir səhnədir. Fərdlərarası münasibətlərdən kütləvi ölçülərə və suveren siyasi deyimlərə görə aldatmaq bu dünya səhnəsində yerini hər zaman alıb və almağa davam edəcəkdir. Dünənin və bugünün dünyasında manipulyasiya baxımından keyfiyyətcə bir fərq olduğu kimi kəmiyyətcədə bir fərq vardır. Qavrayış idarəçiliyi və manipulyasiya ilə aldatmağın hər tarixi dövrdə gerçəkləşdiyi bilindiyi kimi qavrayış idarəçiliyi və manipulyasiya kimi anlayışların tarixi hadisələri izah etməkdə anaxronik bir münasibətə səbəb olacağı da unudulmamalıdır.
Manipulyasiya və aldatma ölçüləri, 21 -ci əsrdə fərdləri işğal edən və onlara hər hansı müqavimət imkanı buraxmayan simulyativ bir kainat yaradır, kütləvi informasiya vasitələri də bu prosesdə ən aktiv rol oynayır. Siyasətçinin və siyasət etmək təcrübəsinin yalana əsaslanması həm siyasətçilər, həm də kütlə tərəfindən qəbul edilir. Xüsusilə, Qərbin siyasi tarixi baxımından mütləq əhəmiyyət suveren gücə və suverenliyə aid edilir. Gücü saxlamaq üçün bütün vasitələrə və yollara icazə verilən bir düşüncə tərzi üstünlük təşkil edir. Dünən və bu günün dünyası təkcə öz istəklərinə görə insanları aldadan birinin tarixi deyil, həm də xüsusən bu kitabın kontekstində kütlələri – təkcə siyasi gücü deyil, həm də media sənayesini manipulyasiya edən güc tarixidir. Manipulyasiya və qavrayış idarəçiliyi kimi hadisələrin tarixiliyi şübhəsizdir. Ancaq müasir dünyada kütləvi informasiya vasitələrinin mövcudluğu ilə fərqli bir kontekstə və ölçüyə köçürülmüşlər. Mücahit Gültekinin “Algı Yönetimi və Manipülasyon” mövzusu fərqli kontekstlərdə müzakirə olunur. Gültekin, Afyon Kocatepe Universitetinin Psikolojik Danışma və Rehberlik Bölümü müəllimidir. Bu kitabdan əvvəl yazdığı altı başqa mətni var və bu mətnlər ümumiyyətlə psixologiya, psixologiya nəzəriyyələri, qadınlara qarşı şiddət və şiddət kimi mövzuları əhatə edir. Qavrayış İdarəçiliyi və Manipulyasiyasında, xüsusilə aldatma və aldatma proseslərinin mediatik, tarixi və psixoloji ölçülərinə diqqət yetirir.
Əsərində, hadisələrin yalnız siyasət sahəsi olmadığını və ola bilməyəcəyini ortaya qoyaraq, qlobal dünyada qavrayış idarəçiliyinin və manipulyasiyasının kütləvi ölçüsünün rolunu və əhəmiyyətini müzakirə edir. Əlavə olaraq, diqqət etdiyi nöqtə yalan və yalanın tərəfləri, yəni yalançı və yalana məruz qalan adamdır. Müəllif mətnlə altı əsas bölmədə məşğul olur. Hər fəsil öz daxilində bir çox alt başlığa bölünür. Əsas bölmələr sıraya görə aşağıdakılardır: Aldatma Qaydaları, Algı İdarəçiliyinin Əsas Konsepsiyası: Azadlıq, Elmlə Algı İdarəetmə və Manipulyasiya, Məkkə-Mədinədə Algı İdarəetmə və Manipulyasiya, Aldatılmağa Meyilli Şəxsiyyət və Aldatma Psixologiyası, Manipulyasiyaya Qarşı Müqavimət. Mətn boyu əsas nəzəri müzakirələr aparılsa da, məsələnin əsasən nümunələr vasitəsilə müzakirə, sübut edildiyi və həll təkliflərinin praktiki bir məqsədlə təqdim edildiyi görülür. Müasir dünyada müharibələr artıq fiziki hadisələr deyil. İqtisadi xərclər və məlumat sürəti baxımından səmərəlilik zehinlərdə savaşın davam etməsinə səbəb oldu. Döyüş meydanı olaraq insan zehni açıq bir bombardmana məruz qalır. Bu prosesdə aldatma müasir dünyanın ən vacib elementlərinə çevrilir. Bu kitab,isə, qavrayış idarəetməni və manipulyasiya proseslərini izah edərək xüsusi müqavimət strategiyaları təklif edir.
Müəllif birinci fəsildə 12 alt başlıqda bir-bir aldatma qaydalarından bəhs edir. Bu alt başlıqlar aşağıdakılardır: məqsədə məhəl qoymamaq, həqiqətə söykənmək, təsirli bir daşıyıcı tapmaq, onu bütünlükdən qoparmaq, yenə də ağıla deyil, duyğulara müraciət etmək. Aldatmağın ilk qaydası məqsədin gizlənməsində qavrayış idarəçiləri bir məsələnin dərindən bilinməsini istəməzlər; hər cür suallar və xüsusilə “Niyə?” sualının verilməsinə icazə vermirlər. Görülən işlərin insanların xeyrinə olduğunu düşünən bir dil və münasibət qururlar. Əslində, öz maraqlarına uyğun addımlar atırlar, amma insanların xeyrinə işlədiyini və mənfəətlə maraqlanmadıqlarını iddia etdikləri üçün bunu insanlara əks etdirmirlər. Həqiqət beləliklə gizlənir və həqiqətə çatmağa yol aça biləcək suallar kəsilir. Başqa bir aldatma qaydası isə bütövlükdən ayırmaqdır. Müəllif bütövlükdən olan ayrılığı belə ifadə edir: “Bütövlükdən ayrılan biliklər bizim əksik məlumatlandığımız mənasına gəlməz,həm də düşüncələrin, hisslərin, davranışların və münasibətlərin səhv formalaşmasına səbəb olur”. Hər şeyi görmək hər keçən gün daha da çətinləşir və insanlar mikro aləmlərdə həbs olunur. Bütün mənzərəni görə bilməyənlər manipulyatorların oyunlarına gəlirlər. Müasir dünyanın bu parçalanmış quruluşu rəqəmsal əsr və gəncliklə sıx bağlıdır. Məlumat artımı insanların nəzarətindən çıxır, heç kim nə baş verdiyini başa düşmür. Bu səbəbdən bu gün həqiqətlərin çoxu məlumat hissəciklərinin təqdimatı ilə gizlənir və bu, qavrayış idarəçilərinin və manipulyatorların maraq dairəsindədir. Müəllifin burada təklifi budur ki, insanlar onlara təqdim olunan həqiqətin bir hissəsi ilə kifayətlənməməli, bütünə çatmaq üçün şüurlu səy göstərməlidirlər. Aldatma qaydalarını açıqlayarkən, əsas məqsədi və istəyi oxucuya aldatmaya qarşı müqavimət göstərməyin əsas üsullarını öyrətməkdir. Kitabın bu baxımdan məqsədi olduqca praktikdir. Xüsusilə məşğul olduğu çoxsaylı nümunələr, məsələnin oxucu tərəfindən asanlıqla anlaşılmasını təmin etmək məqsədi daşıyır. Ancaq daxil edilən nümunələrin say çoxluğu bəzən nümunələr arasındakı əlaqənin pozulmasına və davamlılıq elementinin göz ardı edilməsinə səbəb olmuş kimi görünür. Tək bir nümunəni ətraflı araşdırmaq əvəzinə, bir çox nümunənin müzakirə edildiyi görülür. Bu nümunələr vasitəsilə oxucu ilə qurulan praktiki bağ, oxucuların oxşar manipulyasiya və qavrayış idarəçiliyindən necə xilas ola biləcəklərini də izah etməyə çalışır. Müəllif, insanların çoxsaylı seçim variantları arasında nəyi seçəcəyini bilmədiyi bir şəraitdə medianın müasir dünyada oynadığı rola toxunur, mütəxəssislərin media vasitəsi ilə müdaxilə etdiyini və insanlara nə etməli olduqlarını,hansı variantları seçmələrini səlahiyyətli və mütləq şəkildə ifadə etdiklərini izah edir. Aydındır ki, həm mütəxəssislərin, həm də biliklərin müəyyən manipulyativ aspektləri var, lakin artıq kütlələrə mütəxəssislərin və elmi sahənin mütləq biliklərə malik olduğu fərziyyəsi aşılandığından, mütəxəssislərin istənilən məlumatına açıqdırlar. Bu çərçivədə media insanların şüurunu artırmır, əksinə insanların şəxsi seçim etmək qabiliyyətini əlindən alır və təklif etdiyi mütəxəssislərə məhkum edir. Bu kontekstdə qərəzsiz və obyektiv olduğu düşünülən hər şeyə şübhə ilə yanaşmağın məntiqli olacağı mətndə bildirilir. Algılama idarəçiliyi və manipulyasiya media sahəsindəki dominant faktordur, çünki hər halda xəbərin təqdimatını seçim hərəkəti edərək, yəni seçim edərək həyata keçirir. İnsanların manipulyator oyununa gəlməsi çox asan olacaq, xüsusən də insanların ağıllarından çox duyğularını cazibədar edən və rasional sübutların arxa plana atılması ilə davam edən bir prosesdə. İkinci hissədə müəllif məsələni qavrayış idarəçiliyində əsas rol oynayan bir konsepsiya ilə izah edir: “azadlıq”. Azadlıq müqəddəs bir anlayış olaraq insanları inandırır və istiqamətləndirir. Məsələn, insanların ünsiyyət azadlığı həm də onları idarə etmək və informasiya axını təmin etmək vasitəsidir. Azadlıq söhbəti arxasında gizlənərək, media müəyyən faktların tənqiddən kənarlaşdırılmasını təmin edir və hətta azadlıq anlayışının özünün müzakirə edilə bilməyəcəyini və hər halda müsbət semantik bütövlüyə malik olduğunu qəbul edir. Ancaq azadlıq söhbətinin arxasında gizlənərək, spirt, narkotik və cinsəllik kimi fərqli mövzular şəxsi üstünlüklər sahəsinə sövq edilir və insanların hər cür hərəkətlərinə icazə verilir. Qanunla müəyyən edilmiş qaydalar pozulmazsa, müzakirə mövzusu ola bilməz və spirtin günah olduğunu söyləmək şəxsi azadlıqlara müdaxilə kimi qəbul edilir. Əslində müəllif bildirir ki, pis olanı seçmək azadlıq məsələsi kimi qəbul edilməməlidir. İnsanlar müqəddəs və hətta mif hala gələn anlayışlar qarşısında aciz qalırlar və manipulyatorlar istədiklərini əldə etmək üçün bu cür anlayışları alətləşdirirlər.
Kitabın növbəti hissəsində elmin aldatma proseslərində inandırıcı rol oynadığı müzakirə olunur. İnandırmanın ən inandırıcı yollarından biri elmi məlumatlardır, çünki müasir insan üçün elmin olduğuna dair bir həqiqət həqiqətdir və saxtalaşdırıla bilməz – halbuki elmin ən əsas faktlarından biri onun saxtalaşdırılmasıdır. Bu qavrayış həqiqəti əks etdirməsə də, kütlələrin şüurunda həmkarı olduğu üçün elm qavrayışı manipulyasiya etmək və istiqamətləndirmək üçün ən etibarlı vasitələrdən biridir. Müəllif bildirir ki, manipulyatorlar elmi biliyin bu tərəfini kəşf edir və ondan istifadə edirlər. Əslində, elmi biliklərin də manipulyativ tərəfləri var və mövzu mətndə bir çox nümunələrlə izah olunur. Burada əsas məqam elmi araşdırmalara əsaslanan yeni bir sosial quruluşun qurulmasının həyata keçirilməsidir. Bu çərçivədə xüsusilə homoseksuallığın mövzusu olduğu görülür. Müəllif Amerika Psikiyatri Derneği homoseksuallığı xəstəlikdən çıxarılmasını qanuniləşdirmə hesab edir. Keçmişdə, homoseksual əlaqələr nəticəsində tutulan xəstəlik ingilis dilində “GRID” (Gay Related Immune Deficiency Syndrome)adlanırdı, ancaq zaman keçdikcə xəstəliyin AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) olaraq təyin olunur. böyük bir zehni çevrilmənin göstəricisidir.Ancaq homoseksuallığın bir xəstəlik olaraq qiymətləndirilməsi belə özlüyündə bir addımdır, çünki hər bir tərif və ya cəhd özlüyündə qəbula səbəb olur. Tərif, təbiətinə görə, müəyyən etmək və təsnif etmək üçün bir cəhd olaraq reaksiyaya səbəb olacaq və bu mövzuda fərqli araşdırmaların ortaya çıxmasına səbəb olacaq. Buna görə də, hətta homoseksuallığı bir xəstəlik olaraq təyin etmək də əslində tanınma və gizli qəbul formasıdır. Homoseksuallıqdan sonra oxşar bir proses pedofiliya üçün də keçərlidir, pedofiliyanın yalnız beyinlə əlaqəli bir fenomen olduğu, əxlaqi cəhətlərinin göz ardı edildiyi və müzakirə üçün zəmin açılaraq məsələnin qanuniləşdirildiyi və normallaşdırıldığı görülür. Dördüncü fəsildə bu mövzu tarixdə müsəlmanlar üçün əhəmiyyətli olan nümunələrlə müzakirə olunur. Ancaq bu bölmənin əsas problemi, bugünkü dünyanı anlamaq üçün istifadə olunan müasir düşüncə tərzinin məhsulları olan anlayışların Məkkə və Mədinədə istifadə edilməsidir. Peyğəmbərin dövründə yaşayan müsəlmanların bəzi problemlərin diaqnozu üçün istifadə etməsi bunun anakronizm olduğunu göstərir; O gün baş verən hər hansı bir aldatmanı izah edərkən bu anlayışların mənasız olacağı aydındır. Şəxslərarası münasibətlərdə, yalana əsaslanan aldatma və inandırma, kütləvi informasiya vasitələrini və bütün medianı əhatə edən manipulyasiya prosesi məzmun və ya proses baxımından bərabər deyil. İfk hadisəsini və Məscid-i Dirar-ı müasir anlayışlarla nəzərdən keçirməyin sağlam nəticələr verməyəcəyi aydındır. Ancaq kitabda niyə belə bir fəsil var, əvvəllər qeyd olunan praqmatik niyyətlərlə əlaqədar olaraq oxunur. Müəllifin praqmatik niyyəti oxucunu mərkəzə qoyaraq mətndən dərs çıxarmaq, manipulyatorlar və qavrayış rejissorları tərəfindən aldadılmamağa çalışmaqdır. Buna görə mətn sırf nəzəri müzakirələri əhatə etmir və mövzunu nümunələrlə izah etməyə çalışır. Kitabın beşinci fəslində aldadılmış insanların üç ümumi xüsusiyyəti vardır və bunlar aşağıdakı kimi sıralanmışdır: unutqanlıq, emosionallıq və düşünmək üçün zəiflik. Fərdlər başlarına gələnləri unudanda, yəni tarixi təcrübələrini görməməzliyə vurduqda, eyni səhvləri təkrarlaya və ya başqasının səhvlərindən dərs ala bilmirlər. Buna görə də fərd və ya cəmiyyət unudanda aldanılmağa meyilli olurlar. Təfəkkürün emosionallığı və zəifliyi ilə birlikdə, insan zehni qabiliyyətlərindən istifadə etməyi dayandırdıqda və duyğularının hökm sürdüyü zaman hər cür manipulyator hərəkətinə açıq olur və aldadılır. Ancaq faktlar qarşısında emosional olmaq əvəzinə rasional olmağı üstün tutarsa, aldanma ehtimalı azalacaq. Aldatmanın ən vacib elementlərindən biri olan düşüncə tərzini iflic edərək və düşünmə prosesindən uzaqlaşaraq aldatma, manipulyasiya və buna görə də qavrayış idarəçiliyi təmin edilir. Burada unudulmaması lazım olan tək şey, aldadılan insanların daha çox ortaq nöqtələrə sahib ola bilmələridir. Müzakirə olunan üç xüsusiyyətin mövzunu izah etməkdə fundamental əhəmiyyətə malik olmasına baxmayaraq, nəzəriyyə baxımından yetərli olmadığı görülür. Üçlü təsnifatın necə edildiyi və aldadılan insanların ümumi xüsusiyyətlərinin təyin edildiyi üsulu açıqlanmır. Bu kontekstdə müəllifin şəxsi üstünlükləri, müşahidələri və təcrübələrinin işə düşdüyü düşünülür. Aldatmağın media tərəfindən necə təqdim edildiyi də bir aldatma nümunəsidir, çünki ümumiyyətlə, aldadanın deyil, aldadılanın günahlandırıldığı bir təmsil prosesi müşahidə olunur. Aldandıqları halda insanlar ümumiyyətlə aldadanı deyil, aldadılan tərəfi günahlandırırlar. Əlbəttə ki, aldadılanların bəzi şeyləri bilməməsi, təhsilsizliyi, duyğusallığı və xəbərsizliyi var, ancaq bütün günahı aldadılanın üzərinə atmaq da açıq bir manipulyasiyaya işarə edir. Məsələn, Afrika və Yaxın Şərqdəki əziyyətlərə görə həmişə o coğrafiyadakı insanlar günahlandırılır və bu vəziyyətə icazə verənlərin özləri olduğu deyilir. Lakin aldadanın mövqeyi tamamilə və bilərəkdən gizlidir.
Müəllifin mətndəki cari nümunələri məsələnin sırf tarixi-nəzəri ölçüdə qalmamasını təmin edərək, oxuculara gündən-günə yetişməyə, müasir aldatma nümunələrini anlamağa şərait yaradır. Beləliklə, mətnin praktik mənası və məqsədi bir daha üzə çıxır. Kitabın son hissəsində müəllif məşğul olduğu məsələyə qarşı mövqe tutaraq öz nöqteyi-nəzərindən bəzi həll yolları təklif edir. Mövzunu qavrayışın idarə edilməsi və manipulyasiyasının tarixi və cari nümunələri ilə təsvir etdikdən sonra, o, bu cür təhlükələrə qarşı müqavimət göstərməyin üç üsulunu müəyyənləşdirdi: İstiqamətdən xəbərdar olmaq və əsas düşməni dərk etmək, Emosional istəkləri və qorxuları idarə etmək, Təfəkkür və tənqidi düşüncəni inkişaf etdirmək. Əvvəlki bölməyə uyğun olaraq, bu bölmədə aldadılmış insanların əsas xüsusiyyətlərinə zidd olan təkliflər verilir. Rasional düşünmə fəaliyyəti ilə düşməndən xəbərdar olmağın, hansı vəziyyətdə olduğunu dərk etməyin, müəyyən emosional reaksiyaları nəzarətdə saxlamağın, manipulyasiyaya qarşı durmağın mümkün olduğu bildirilir. Beləliklə, üzə çıxır ki, aldadılan insanların ortaq cəhətləri tərsinə çevrildikdə və o məsələlərdə diqqətli olduqda, vəziyyət tərsinə çevrilir və güclü tərəf kimi zəif tərəflər ön plana çıxır. Nəticədə, müsbət bir cəhd olaraq oxunması mümkün olan mətn nümunələrlə zəngindir, lakin müəyyən alt başlıqlarda özbaşınalıq edir, nəzəri zəmini qura bilmir və subyektiv mühakimələrə əsaslanaraq mətni praktiki məqsədlər üçün qurur. Bu vəziyyət mətnin ümumi keyfiyyətinə xələl gətirərək məsələyə diqqət çəkməklə kifayətlənir. Bununla belə, Türkiyədə İslami həssaslığı olan insanların qavrayış idarəçiliyi və manipulyasiya proseslərini deşifrə etməsi və müqavimət üsullarını təhlil etməsi mühüm addımdır. Dəyərlidir ki, istər media, istərsə də ümumən digər ixtisaslar, məsələn, politologiya – nə etdiklərini açıqlasınlar və diqqəti hissəyə deyil, bütünə yönəltsinlər. Bu çərçivədə, Gültekinin kitabı psixologiya, politologiya və ünsiyyət kimi sahələrə qatqı təmin edəcək və eyni zamanda algı idarəçiliyi və manipulyasiyasına yönəlmiş digər mətnlərin əsasını təşkil edəcək
