Mən – obraz

Mən – obraz
Mən x bazsıın əsasnı insanın özü haqqında bilikləri təşkil edir. Lakin bu biliklər insan üçün heç de adi xarakter daşımır. Onlar insanın özünə münasibətini ifadə edir. Mən – obrazın psixoloji baxımdan əhəmiyyeti də məhz bundan ibarətdir.
Mən – obraz mürəkkəb hadisədir. Gəlin, genc oğlan və qızlara belə bir tapşırıq verək; Özünü 20 sözlə səciyyələndir. Görəsən, onlar bu adi tapşırıgi asanlıqla icra edə biləcəklərmi? Təcrübə göstərir ki, gənc oğlan və qızların bir çoxu bu zaman ciddi çətitliklə rastlaşırlar. Onların bir çoxu 7-12 sözdən sonra bilmirlər ki, nə etsinlər. Bu о deməkdir ki, gənc oğlan və qızların özləri haqqmdakı təsəvürləri bir çox hallarda məhdud xarakter daşıyır, hətta bəzən onlarda müəyyən ziddiyyətlər də özünü göstərir.
İnsanda eyni vaxtda üç «Mən — obraz» «real mən», «idea! mən» və «sosial mən» mövcuddur.
«R e а 1 mə n». İnsan indiki anda özünü nece tesəvür edir? Özünün qabiliyyətlərini, rollarını, statusunu necə qavrayır? O, esəlinde necə adamdır? «Real mən»in məzmununu həmin suallar təşkil edir. Bu zaman insan özünə öz gözüyle baxır. O, özünün «real-теp»! ilə fəxr edə biler; insanın özü haqqındakı bu obrazı başqa adamlardan gizlətməsi də mümkündür. Bezi hallarda ise «real теp» ətrafdakı adamlann insana verdikleri qiymətlərə uyğun gelmir.
«İ d e а 1 теп». Her bir insanın «real mən»fikrinden başqa həm de «ideal men»i vardır. İnsan özünü necə görmək isteyir? Hansı keyfiyyətlərə yiyəlenməyə çalışır? «İdeal mən»in məzmununu bu subliara əsasen səciyyələndirmek olar. Adından göründüyü kimi, «ideal теп» insanın özü haqqmda ideallan ilə bağlıdır*. Onun psixoloji baxmıdan mənası da, birinci növbədə, bundan ibaretdir: in¬san öz «ideal men»ini həyata keçirmək üçün yollar axtanr ve bu sa-hədə böyük şey gösterir. İnsan özünütərbiye ilə məşğul olarkən adətən özününi” «ideal mən»indən çıxış edir.
<İnsanın şəxsi keyfiyyətləri çoxdur. Göresən, bunların hamısı onun «ideal mən»ində əks olunurmu? Yox. Her bir insanın yüksək qiymətləndirdiyi müəyyən keyflyyətlər vardır. «İdeal men»de məhz bu keyfiyyətlər əks olunur. Təsadüfi deyildir ki, insan özünü- -tərbiyəsi ile meşğul olarkən de ozündə her hansı bir keyfiyyəti deyil, məhz yüksək qiymətləndirdikləri keyfiyyetlerin formalaşması-na xüsusi diqqet yetirir.
«S о s i а 1 те n». İnsan hemişə özünə başqalarının gözüyle baxır. Başqa adamlar onu necə görürler? O, özünü başqa adamlara nece göstərmək istəyir? Necə hərəket etsə, başqa adamlar onu yaxşı adam və ya mütexəssis (müellim, çlingər, həkim ve s.) kimi tanıyarlar? Bu üç sual yaşından asılı olmayaraq insansan üçün böyük əhəmiyyetə malikdir. Axı, bizim hər birimiz insanlar içərisinde yaşayırıq və istəristəmez özümüzə onların gözüyle baxmalıyıq. Insanların qarşılıqlı sosial təsiri prosesində «sosial mən»in əhəmiyyeti də məhz bundadır
Inasan başqa adamlarla ünsiyyətə girərkən adətən özünün «sosial men»inden çıxış edir: o, hemişə özünü başqa adamlara yaxşı terəfdən göstərməyə çalışır, Özünün «pis əməllərini» belə müxtelif yoİlarla perdələyir; psixoloji «maskalardan» da bu məqsədlə istifadə edirlər.
İnsanm «real mən»i onu ne dərəcədə təmin edir? Ətrafdakı adamlar onu ne dərəcədə təqqir edir və ya bəyənirlər? О özünün her hanşı bir keyfiyyetini başqa adamlardan nə dərəcedə gizletməyə çalışır, o, Özünü başqa adamlara necə (tutaq ki, yaxşı adam, əsl müəllim, elm adamı və ya varlıq adam) kimi göstərmək istəyir? Bu suallan izah etmədən insanın «sosial mən»inin məzmununu aydınlaşdırmaq olmaz.
Psixoloji planda real, ideal, sosial «Меп» birlikdə mövcuddur. Onlar bir-birlərini bir növ tamamlayır və zənginləşdirirlər. Lakin bəzen real, ideal və sosial «Mən»lər arsında köklü ziddiyyətlər də müşahidə olunur. Əgər «real mən» «ideal-mən»ə uyğun gəlmirsə, «sosial mən» «real mən»i gizlətməyə xidmət edirsə, insaın özü haqqında tesəvürlərində özünəməxsus çətinliklər meydana çıxır. Belə hallarda insan adətən refleksiya yolu ilə bu uyğunsuzluqları təhlil edir, bir növ onlarin hamısı üçün «ümumi məхгес» taparaq müvafiq ziddiyyətləri aradan qaldırır. Bəzən də bu cəhət ona müyəssər olmur. Xalq ifadəsi ilə deyilsə, «öz həqiqi sifətini, simasmı büruze verir». Yəni psixoloji maska insaın həqiqi sifetini heç də hemişe pərdələyə bilmir.
«Меп – obraz»m formalaşması dialektik prosesdir. O, müxtelif amillerlə şərtlənir. İnsanda özü haqqında təsewürlərin formalaşmasında hərəkət və görmə duyğuları mühüm rol oynayır. İnsanın özünü qavramasının təsirli vasitəsi kimi güzgünün əhəmiyyetini qeyd etmemək olmaz. Lakin «Mən – obraz»ın formalaşmasımn əsas mənbəyini başqa adamlar – yaşlılar, həmyaşıd oğlan və qızlar təşkil edirlər. K. Marks gösterirdi ki, «…insan əlində güzgü ilə və «Меп тепет» dəyən fıxteçi fılosof kimi doğulmadığına göre, o, evəlcə güzgüyə baxırmış kimi başqa adama baxır».
İnsan başqa adamlar vasitəsile kişilik, qadınlıq, mənevi gözel-lik ve s. haqqındakı etalon və stereotiplere yiyələnir, başqa adam-ları ve özünü qiymətlendirməyi öyrenir.