ŞMİŞEKİN SORĞU KİTABÇASI. XASİYYƏTİN AKSENTUASİYASI

«Aksentrasiyalı şəxsiyyət» nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq şəxsiyyətin bəzi jəhətləri mövjuddur. Onlar özü – özlüyündə pataloci olmasalar da, müəyyən şəraitdə müsbət və ya mənfi istiqamətdə inkişaf edə bilər. Bu jəhətlər hər bir insana xas olan bəzi fərdi xüsusiyyətlərin daha da kəskin şəkil almasına səbəb olur. psixopatlarda bu jəhətlər daha parlaq şəkildə ifadə olunur.
Aksentrasiyanın on əsas tipini ayırd edirlər (Leonqard təsnifatı).
Hipertim – yüksək əhval – ruhiyyəyə meylli şəxsiyyət.
Durğunluq – affektin durğunluğu və sayıqlamaya meyl.
Emotiv, affektiv lobil.
Pedantik – riqidlik və pedantizmin üstünlük təşkil etməsi ilə.
Həyajanlı.
Siklotim – depressiv riqidliyə meyl ilə.
Nümayişkarənə – zasiyyətin isterik jəhətləri ilə.
Qıjıqlandırıjı – əyələnjələr sahəsində yüksək, impulsiv reaktivliyə meyl.
Distimik, əhval – ruhiyyənin pozğunluğuna meyl.
Ekzaltirovalı – affektiv əhval – ruhiyyəyə meyl. «Aksentrasiyalı şəxsiyyət» nəzəriyyəsinin bu qrupları xasiyyətin və ya temperamentin xassələrinin aksentuasiyası prinsipinə əsasən birləşir. Xarakterin aksentuasiyasına bunlar şamil olunur;
– nümayiş (pataloqiyada; isterik dairənin psioxatiyası);
– pedantkilik (pataloqiyada; anankastik psioxatiya);
– qıjıqlanma (pataloqiyada; epilepsiyalı psixopatlar);
– durğunluq (pataloqiyada; paranoyalı psixopatlar). Aksentuasiyanın qalan növləri temperamentin xüsusiyyətlərinə şamil olunaraq effektiv reaksiyaların tempini və dərinliyini əks etdirir.
18 baldan yuxarı göstəriji aksentuasiyanın əlaməti kimi çıxış edir.
Aksentuasiyalar.
Hipertimlik. Yüksək əhval – ruhiyyəyə meylli insanlar, optimistlər bir işdən digərinə asanlıqla keçərək başlanan işi sona çatdırmır, nizamsız – intizamsız olub pis məjlislərin təsiri altına asanlıqla düşürlər. Yeniyetmələr sərüzəştlərə, romantikaya meylli olurlar. onlar nəzarəti və himayəni xoşlamırlar. Dominantlığa v liderliyə meyl çox güjlü olr. Həddən artıq yüksək əhval – ruhiyyə qeyri – adi davranışa səbəb olaraq o pataloci bəxtəvər hesab olunur. pataloiyada – zəhlətökən halların nevrozu müşahidə olunur.
Durğunluq. Affektin durğunluğu, sayıqlama halına meyldir. Bu tipin insanları pedantik, kinli olub injikliyi unutmur, qəzəblənir, küsürlər. Əksər hallarda belə hallarda zəhlətökən ideyalar meydana çıxır. Onlar bir ideyaya qulluq edirlər. zəddən artıq güjlü oriyentasiyaya malik olurlar. emosional baxımdan riqid olurlar. bəzən affektiv partalyışlar və sıçrayışlar müşahidə olunur. onlar aqressiya da ifadə edə bilərlər. O patalogiyada paranoyalı psixopatdır.
Emotivlik. Emosionallıq həssaslığın müşahidə olunduğu insanların əhval – ruhiyyəsi ən kiçik səbəbdən belə dəyişilə bilər. Onların əhval ruhiyyəsindən həm iş qabiliyyəti, həm də əhvalı asılı olur. emosinal aləmi zərif şəkildə təşkil olunmuşdur; onlardan dərindən hiss etməyə və həyajan keçirməyə qadirdirlər. Onlar ətrafdakı insanlar ilə mehriban davranmağı da bajarırldar. Onlar məhəbətdə sarsıntı keçirə bilərlər. Kobudluğu, təhqiri pis qəbul edir və bu jür hallardan sarsıntıya düşürlər. Onlar aryılığı da pis keçirir və dəf edirlər.
Pedantiklik. Burada riqidlik və pedantizmin əlamətləri üstünlük təşkil edir. bu tip insanlar riqid olub onlar üçün bir emosiyadan diərinə keçmək çox çətin olur. hər şyein öz yerində olmasını xoşlayır və fikirlrini düzgün ifadə etməyi bajarıb həddən artıq pedantizm nümayiş etdirirlər. Qayda – qanun və səliqəlik ideyası həyatın əsas mənasına çevrilir. Kinli – darıxdırıjı əhval – ruhiyyədə olub onları hər bir hal qıjqlandıra bilər. Pataloiyada – epilepsiyalı psixoptdırlar. Bu zaman onlar aqressiya da ifadə edirlər.
Həyajan. İnsanlar melanxolik olub həyajanlı və özünə inan deyildirlər. Qabiyyətlərini qiymətləndirmir və ya qabiliyyətlərini kifayət qədər qiymətləndirmirlər. Məsuliyyətdən qorxur, özlri və qohumları üçün hər hansı bir çətinlikdən qorxur, qorxuları və həyajanlarını bilmir, özlərinə və yaxnlarını qorxu ilə təhlükənin qarşısında dururlar.
Siklotimlik. Əhval – ruhiyyələri kəskin şəkildə dəyişilən olur. yaxşı əhval – ruhiyyə qısa, pis əhval – ruhiyyə isə uzun müddətə davam edir. Dipresiya zamanı dərin həyajan keçirir, hətta özlərinə sui – qəsd də etməyə qadirdirlər. Yaxşı əhval – ruhiyyə zamanı isə özlərini hipertomlu insanlar kimi aparırlar.
Nümayişkanəlik. Patalogiyada – isterik tipli psixopatiya müşahidə olunur. Eqosentrizmi dərin nümayiş etdirilən, daima diqqət mərkəzində olmaq istəyən insanlardır. Bu jür insanlara aktyorlar arasında rast gəlmək mümkündür. Əgər fərqlənmək üçün qabiliyyəti yoxdursa o zaman onlar antisosial hərəkətləri ilə diqqəti jəlb edirlər. pataloci yalanı özünü başqalarının gözündə nejə yüksək səviyyədə təqdim etməsidir. Parlaq, ekstravaqant paltar einməyə meylli olub xariji görkəmi təmiz və səliqəli olur.
Qıjıqlanma. Əylənjələr və məşğuliyyətlər sahəsində yüksk impulsiv reaktivliyə də meylli olur. patalogiyada – epeleptoidli psixopatiya müşahidə olunur.
Distimiklik. Əhval – ruhiyyəsinin pozğunluğu müşahidə olunur. hipertomiya da nümayiş etdirilir. Əhval – ruhiyyəsi müsbət, pessimist, yorğun olurlar. əlaqələrdə tez yorularaq tənhalığa üstünlük verir.
Ekzaltiriklik. Affektiv ekzaltasiyaya meyllidir. Burada da emosiya səviyyədəsində təzahürlər müşahidə olunur. dini ekstazı vardır.
Suallar.
1. Sizin əhval – ruhiyyəniz bir qayda olaraq yüksək və gözəl olur?
2. Siz təhqirlərə və tənbehlərə qarşı həssassınızmı?
3. Asanlıqla ağlaya bilərsinizmi?
4. Hər hansı bir işi tamamladıqdan sonra sizdə onun ijraatı ilə bağlı şübhələr yaranırmı və siz onun yoxlanması ilə bağlı təlaş hissi keçirirsinizmi?
5. Uşaqlıqla həmyaşıdlarınız kimi kobud və çılğın olmusunuzmu?
6. Sizdə əhval – ruhiyyənin dəyişkənliyi tez – tez hallardamı müşahidə olunur?
7. Siz hər hansı bir şənlik zamanı diqqət mərkəzində olursunuzmu?
8. Sizin səsbəbsiz yerə deyinən və qıjıqlı vaxtınız olurmu? Bel vaxtlarda başqaları sizə toxunmamağın vajib olduğunu hesab edirlərmi?
9. Siz hər hansı bir məktubu oxuyarkən ona dərhal javab verməyə üstünlük verirsinizmi?
10. Siz jiddi insansınızmı?
11. Siz müəyyən müddətə hər hansı bir işə aludə olduğunuz zaman qalan işlər sizin üçün əhəmiyyətini itirirmi?
12. Siz həddən artıq tədbirlisinizmi?
13. Siz təhqirldəri və tənbehləri tez unudursunuzmu?
14. Sizin ürəyiniz yumşaqdırmı?
15. Siz məktubu poçt yeşiyinə atan zaman onun yeşiyə düşüb – düşmədiyini yoxlayırsınızmı?
16. Siz işdə də birinjilərdən olmağa üstünlük verirsinizmi?
17. Siz uşaq yaşlarında itdən və şimşəkdən qorxurdunuzmu?
18. Siz hərdən əxlaqsız zarafatlara gülürsünüzmü?
19. Sizin tanışlarınız arasında sizi pedant hesab edən tanışlarınız varmı?
20. Sizin əhval – ruzhiyyəniz xariji şəraitdən və hadisələrdən asılı olurmu?
21. Sizi tanışlarınız sevirmi?
22. Siz daxili ehtirasın və çılğınlığın təsiri altında olursunuzmu?
23. Sizin əhval – ruzhiyyəniz adətən üzün olurmu?
24. Sizin ağladığınız, daxili sarsıntı keçirdiyiniz vaxtlar olurmu?
25. Siz bir yerdə uzun müddət oturmaqda çətinlik çəkirsinizmi?
26. Sizə qarşı ədalətsizlik törədildikdə maraqlarınızı müdafiə edirsinizmi?
27. Siz hərdən lovğalıq edirsinizmi?
28. Siz zəruri hallarda ev heyvanını və ya quşu kəsə bilərsinizmi?
29. Sizi əşyaların səhv qoyuluşu qıjıqlandırırmı və siz onları düzəltməyə jan atırsınızmı?
30. Siz uşaqlıqda evdə tək qalmaqdan qorxurdunuzmu?
31. Sizin əhval – ruzhiyyəniz səbəbsiz yerə əksər hallarda korlanırmı?
32. Siz peşəkar və ya tədris fəaliyyətinizdə siz ən yaxşıların yaxşısı olmağı bajarmısınızmı?
33. Siz asanlıqla əsəbləşirsinizmi?
34. Siz hədən artıq şən ola bilərsinizmi?
35. Sizin bəxtəvər olduğunuz anlar olurmu?
36. Siz şənliklərdə konfransye rolunu oynaya bilərsinizmi?
37. Siz həyatınızda yalan danışmısınızmı?
38. Siz insanlara öz firinizi ifadə edə bilirsinizmi?
39. Siz qana sakit baxa bilirsinizmi?
40. Sizin məsuliyyətdaşıdığınız iş xoşunuza gəlirmi?
41. Siz ədalətsizlik ilə qarşılaşanları müdafiə etməyi bajarırsınızmı?
42. Siz tək – tənha qaranlıq yerə və ya qəbirstanlığa gedə bilərsinizmi?
43. Siz həddən artıq zəhmət tələb edən işdən yapışaraq onu sürətlə yerinə yetirməyə qadirsinizmi?
44. Siz ünsiyyətjilsinizmi?
45. Siz məktəbdə bədii qiraət ilə böyük həvəslə məşğul olmusunuzmu?
46. Siz uşaqlıqda evi tərk etmisinizmi?
47. Adətən siz nəqliyyatda yerinizi qojalara verirsinizmi?
48. Sizə həyat əksər hallarda ağır gəlirmi?
49. Sizin hər hansı bir münaqişədən dilxor olduğunuz vaxtlar olurmu və siz bndan sonra özünüzü ələ alıb işə gedə bilirsinizmi?
50. Sizin uğursuzluq zamanı yumor hissini qoruduğunuzu demək olarmı?
51. Siz kimin isə xətrinə dəydiyiniz zaman onunla barışmağa jan atırsınızmı?
52. Siz heyvanları sevirsinizmi?
53. Siz evdən gedərkən geriyə qayıdıb hansısa bir hadisənin baş verib – vermədiyini yoxlamısınızmı?
54. Sizi sizin il əvə ya qohumlarınız ilə bir xoşaəlməz hadisənin baş verməsi fikri narahat edibmi?
55. Sizin əhval – ruzhiyyəniz havadan asılı olurmu?
56. Böyük auditoriya qarşısında çıxış etmək sizin üçün çətindirmi?
57. Siz səbləşərək döyüşə bilərsinizmi?
58. Siz şənlənməyi sevirsinizmi?
59. Siz hə zaman düşündüyünüzü deyirsinizmi?
60. Siz peşmançılıq hissinin təsiri altında ümidsizlikə qapıla bilərsinizmi?
61. Sizi hər hansı bir işdə təşkilatçılıq rolu jəlb edirmi?
62. Hər hansıbir maneə ilə qarşılışdığınız zaman inadkarlıq nümayiş etdirirsinizmi?
63. İnsanların uğursuzluğu zamanı siz işdən həzz ala bilmisinizmi?
64. Siz hər hansı bir fajiəni seyr edərkən həyajandan ağlaya bilərsinizmi?
65. Keçmiş və ya indiki problemlər sizi yatmağa qoymurmu?
66. Məktəb illərində yoldaşlarınıza dəstək olaraq onlara köçürməyə izn vermisinizmi?
67. Siz qaranlıqda qəbirsanlaqdan tək keçə bilərsinizmi?
68. Siz düşünmədən artıq aldığınız pulu xəzinəyə qaytara bilərsinizmi?
69. Siz əşyaların yerində olmasına böyük əhəmiyyət verirsinizmi?
70. Siz yaxşı əhval – ruzhiyyədə yatdığınız zaman səhərlər siz bir neçə saat davam edən pis əhval – ruzhiyyədə oyana bilərsinizmi?
71. Siz yeni vəziyyətə asanlıqla uyğunlaşırsınızmı?
72. Sizdə baş fırlanmaları olurmu?
73. Siz əksər hallarda gülürsünüzmü?
74. Siz haqqında pis fikirdə oduğunuz insana digərlərinin bunu hiss etməyəjəyi şəkildə yaxşı yanaşa bilərsinizmi?
75. Siz hərəkətli insansınızmı?
76. Ədalətsizlik baş verərəkən siz əab çəkirsinizmi?
77. Siz təbiətsevərsinizmi?
78. Evdən gedərkən və ya yaatmağa uzanarkən siz kranın bağlı olduğunu, işığı və ya qapıloarı yoxlayırsınızmı?
79. Siz qorxaqsınızmı?
80. Spirti içki içib əhval – ruzhiyyənizi dəyişə bilərsinizmi?
81. Bədii yaradıjılıq dərnəklərində fəal şəkildə işqtirak edirsinizmi?
82. Bəzən siz evdən qaçmaq istəyirsinizmi?
83. Siz gələjəyə bədbin baxırsınızmı?
84. Sizdə xoş əhval – ruzhiyyədən pis əhval – ruzhiyyəyə keçid vaxtları olurmu?
85. Siz jəmiyyətə əyləndirərək məjlisin janı ola bilərsinizmi?
86. Siz kini və qəzəb hissini uzun müddət qoruyub saxlamağı bajarırsınızmı?
87. Siz uzun müddət başqalarının dərdinə həyan dura bilirsinizmi?
88. Ünvanınıza yönələn şikayətlər ilə razılaşa bilirsinizmi?
89. Məktəb illərində qaralamaya örə vərəqi köçürdüyünüz ünlər olubmu?
90. Siz insanlara etibar etməkdən çox onlara şübhə ilə yanaşırsınızmı?
91. Sizdə qorulu yuxular tez – tezmi olur?
92. Siz peronda dayandığınız zman qatarın altına və ya üçünjü mərtəbənin pənjərəsindən tullanmaq kimi hərəkətin üstündə düşünürsünüzmü?
93. Siz şən insanların məjlisində şən olursunuzmu?
94. Siz mürəkkəb problemlər haqqında düşünməyən və onlar ilə uzun müddət məşğul olmayan insansınızmı?
95. Spirtli içkinin təsiri altında gözlənilməz impulsiv hərəkətlər edə bilərsinizmi?
96. Söhbətlər zamanı siz danışmaqdan çox susursunuzmu?
97. Siz əylənmək üçün kimi isə təqlid edərkən şənlik ilə aludə olduğunuz üçün vaxtın nejə keçdiyini hiss etməmisinizmi?
Nətijələrin işlənib hazırlanması.
Açar ilə uzlaşan javabların sayı aksentuasiyanın müvafiq növünün əmsalına vurulur; əgər alınan ədəd 18 çox olursa o zaman bu aksentuasiyanın bu növünün üstünlük təşkil etməsindən xəbər verir.
Xarakterin xüsusiyyətləri Əmsal «Bəli»
№ qədər sual «Xeyr»
№ qədər sual
Hipertimlik 3 1,12,25,36,50,61,75,85,10,23,48,83,96 –
Distimlik 3 10,23,48,83,96 34,58,73
Siklotimlik 3 6,20,31,44,55,70,80,93 –
Emosionallıq 3 3,14,52,64,77,87 28,39
Nümayişkarənəlik 2 7,21,24,32,45,49,71,74,81,94,97 56
Durğunluq 2 2,16,26,38,41,62,76,86,90 13,51
Pedantizm 2 4,15,19,29,43,53,65,69,78,89,92 40
Həyajan 3 17,30,42,54,79,91 5,67
Oyanma 3 8,22,33,46,57,72,82,95 –
Ekzaltirolluq 6 11,35,60,84 –
Yalan 1 9,47,59,68,83 18,27,37,63