İnternet asılılığı – insanların internetdən ayrıla bilməmələrinə, eləcə də ehtiyac olmasa belə internetə daxil olmalarının təhrikinə səbəb olan psixi pozuntudur. Termin ilk dəfə elmə 1994-cü ildə amerikalı psixiatr Ayven Qoldberq ( ing. Ivan Kenneth Goldberg (1934-2013)) tərəfindən gətirilib. İnternet istifadəçiləri virtual məkanda bir sıra maraqlarını, məqsədlərini, tələbatlarını ödəməyə çalışır, yeni-yeni sosial fəallıq formaları yaradırlar. Müasir televiziyalar, mobil telefonlar vasitəsilə də internetə daxil olmaq mümkündür, artıq insanlar bir-birinə zəng etməkdənsə vat çap (ing. whatsapp, what’s up? – nə var, nə yox?) xidmətlərindən istifadə etməklə virtual ünsiyyətə üstünlük verirlər: danışanda bir-birini görür, bir-birinə səsli məlumatlar, videolar və s. göndərə bilirlər. İnsanın şəxsiyyət kimi formalaşmasında, qarşılıqlı əməkdaşlığa daxil olmasında və digər vacib həyati fəaliyyətində ünsiyyətin rolu böyükdür: insan sözünün kökü də ünsiyyət sözü (ərəbcə “üns”) ilə qohumluq əlaqəsinə malikdir (ərəbcə üns (ülfət) və insan, munis sözləri ilə qohumdur). Real ünsiyyətə daxil olmaq insandan müəyyən əmək tələb edir: danışan zaman səs tonu, mimikalar, emosiya və s. duruma cavab verməlidir, lakin internetin təqdim etdiyi virtual ünsiyyətdə bu gərginliyə ehtiyac yoxdur (istər sosial şəbəkələrdə, istər axtarış saytlarında heç bir əziyyət çəkmədən insan ona lazım olan məlumatları əldə edə bilir, lazım olan insanlarla ünsiyyət yarada bilir və s.). İnternet xidmətləri o qədər rəngarəngdir ki, ondan çox istifadə edən də peşman olur, heç istifadə etməyən də… Deməli, müasir texnologiyalar çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən üstünlüklərlə yanaşı, neqativ təzahürlər də yaradır. Belə bir şəraitdə insanlarda internetlə davranış problemləri meydana çıxır: insanlar elektron vasitələrdən get-gedə asılı vəziyyətə düşürlər. Bu halı mütəxəssislər addiktiv davranışlar qrupuna aid edirlər.
Hazırda internet tələbatlarımızın ən zəruri hesab edilən tərkib elementlərindən birinə çevrilib. Düzdür, insan həyatının yüngülləşməsində internetin rolu böyükdür, amma fəsadları da qaçılmazdır: istənilən sahədə olduğu kimi, internet vasitəsilə müxtəlif fırıldaq təkliflər insan həyatına daxil olmaqla onu özündən asılı edir. Məlumdur ki, hər yaş dövrünün öz aparıcı fəaliyyət növü vardır və insanlar adətən öz yaşlarına uyğun fəaliyyətin tələblərini ödəmək məqsədilə internetə meyillənirlər və zaman keçdikcə asılılığa yoluxurlar, məsələn: uşaqlar oyunların, yeniyetmələr virtual ünsiyyətin, yetkin insanlar internet alqı-satqısının aludəçisinə çevrilir və s. İnternet asılılığı əvvəl psixoloji problem kimi qabarsa da bir müddətdən sonra psixosomatik və daha ağır fizioloji xəstəliklərə gətirib çıxara bilir. Elə buna görə də yarı zarafat, yarı gerçək interneti “ümumdünya hörümçək toru” (ing. World Wide Web, qısaca: WWW) kimi də adlandırırlar: bu tora düşən çox çətinliklə özünü xilas edə bilir…
İnternetdən istifadəyə böyük tələbat var, lakin onun üstünlüyündən hər kəs düzgün faydalana bilmir. İfrat asılılıq ciddi problemlərə səbəb olur. Uşaq və yeniyetmələrin internetdən asılılığı isə tək valideynlər üçün deyil, ümumilikdə cəmiyyət və dövlət üçün təhlükəlidir: onlar sosial şəbəkələr vasitəsilə oğruların, uşaqbazların, insan alverçilərinin və digər cinayətkarların təsir dairəsinə düşə bilərlər; dövlətin, millətin əleyhinə olan təbliğat vasitələri onların şüuraltına sirayət edə bilər və s. Belə məsələlərin profilaktikasında valideynlər və hətta müəllimlər də çətinlik çəkirlər, ona görə bu sahədə xüsusi dövlət orqanlarında fəaliyyət göstərən mütəxəssislərin yardımından istifadə edilməlidir.
İnternet asılılığına tutulmanın mərhələləri:
– internetdə olmaqdan çox xoşlanmaq;
– internetdə keçirilən vaxtı get-gedə artırmaq;
– real həyatdan uzaqlaşmaq və mənəvi tələbatın ödənilməsini internetlə bağlamaq (bu hal adətən real həyatda özünü lazımi şəkildə təsdiq edə bilməyənlərdə, özündən narazı və özgüvəni aşağı olanlarda, real həyatda ünsiyyət çətinlikləri yaşayanlarda daha çox müşahidə olunur);
– internet arxasında olarkən özünü daha yaxşı hiss etmə;
– yaxınlarla münasibətə qarşı etinasızlığın yaranması;
– internet asılılığının kəskin forması (real həyatla tamamilə maraqlanmamaq, ətrafdakı insanlarla internetə görə mübahisələr etmə və s.);
– internetdən ayrıldıqda əsəbi gərginliyin yaranması;
– internet asılılığının xroniki forması (real həyata könülsüz olaraq qayıtmaq, lakin internetdə yeni-yeni maraqlı axtarış formaları seçmək).
İnternet asılılığına səbəb faktorları ekzogen (xarici) və endogen (daxili) olmaqla iki qrupa bölmək olar.
*Ekzogen faktorlar:
➢ real həyata dezadaptasiya səbəbləri, məsələn: şəxsiyyətlərarası konfliktlər, travmatik durumlar, stress, sosial izolyasiya, ünsiyyət çatışmazlığı və s.;
➢ internet xidmətlərinin rahat və çoxşaxəli olma səbəbləri, məsələn: hər hansı məlumat axtarışının və ya kiməsə məktub göndərməyin daha tez və asan başa gəlməsi,
*Endogen faktorlar:
➢ psixi pozuntu səbəbləri, məsələn: aqrofobiya – açıq mühitdə olmaqdan qorxmaq, ksenofobiya – yadlardan qorxu, dismorfofobiya – xarici görkəmini bəyənməmək, natamamlıq kompleksi və s.
➢ fərdi-psixoloji xüsusiyyətlər səbəbi, məsələn: introvert olması, real həyatdakı ünsiyyətlərə problem yaradan hansısa xarakter əlamətinin aksentuasiyası və s.
İnternet asılılığının psixoloji fəsadları:
– internet itdikdə və ya hansısa səbəbdən internetə daxil ola bilmədikdə güclü psixoloji gərginlik, stress, narahatlıq halının yaşanması;
– internetlə məşğuliyyəti həyati əyləncələrin hər birindən üstün hesab edərək (oyun maniyasına tutulmaq və s.) eyforiyalar yaşamaq;
– asosiallaşma;
– konfliktlərə meyillilik;
– koqnitiv pozuntular;
– internetin gücünün daha da yaxşılaşdırılması üçün lazım olan məbləğin ödənilməsini digər həyati əhəmiyyət kəsb edən tələbatların ödənilməsindən üstün tutmaq;
– həyati vacib maraqların, məqsədlərin azalması və ya itməsi;
– robotlaşma (məsələn, yuxudan qalxan kimi dərhal kompyuteri yandırıb internetə daxil olmaq).
İnternet asılılığının fizioloji fəsadları:
– gözlərdə quruluğun yaranması, görmə qabiliyyətinin zəifləməsi;
– qidalanma və şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etməmək səbəbindən bədənin ümumi immunitetinin aşağı düşməsi;
– yuxu rejiminin pozulması, yuxusuzluq;
– karpal kanalı (tunel) sindromu (əl əzələlərinin uzun müddət gərilməsi zamanı yaranan keyləşmə);
– hərəkətsizlik səbəbindən maddələr mübadiləsinin pozulması, çəkinin artması;
– onurğa və bel ağrıları;
– qapalı şəraitdə uzun müddət vaxt keçirildiyindən beyində karbon qazının miqdarının artması səbəbindən baş ağrılarının olması;
– mədə-bağırsaq və qəbizlik problemlərinin yaşanması;
– qan dövranında, sinir sistemində pozuntular.
İnternet asılılığının aradan qaldırılma yolları:
– real həyatda mənəvi tələbatın ödənilməsinə xidmət edəcək maraqlı əyləncələr, məşğuliyyət tapmaq;
– internetə meyillənmə səbəbini tapmaq və onu aradan qaldırmaq;
– internet asılılığını problem kimi qəbul etmək və bu problemə düşməmək;
– yaxın və sevimli insanlarla ünsiyyətə geniş yer vermək;
– gündəlik iş qrafikini tərtib etmək (burada internetdən istifadə müddəti üçün dəqiq vaxt göstərilməsi daha arzuolunandır);
– uşaqların asudə vaxtlarını daha səmərəli keçirmək üçün maraqlı gəzintilərə, əyləncələrə üstünlük vermək;
– internet asılılığının aradan qaldırılmasına dair mütəxəssislər tərəfindən aparılmış tədqiqatların nəticələrini özündə əks etdirən tövsiyə vəsaitlərinin, bukletlərin, maarifləndirici vasitələrin əhali arasında yayılması prosesinin lazımi qurumlar tərəfindən həyata keçirilməsi.
