Depressiya (əsas depressiv pozğunluq) necə hiss etdiyinizə, düşüncə tərzinizə və hərəkətlərinizə mənfi təsir edən ümumi və ciddi tibbi xəstəlikdir. Xoşbəxtlikdən, bu da müalicə olunur. Depressiya kədər hissi və yaxud əvvəllər həzz aldığınız fəaliyyətlərə marağın itməsinə səbəb olur. Bu, müxtəlif emosional və fiziki problemlərə səbəb ola bilər və işdə və ya evdə işləmək qabiliyyətinizi azalda bilər.
Depressiyanın simptomları yüngüldən şiddətə qədər dəyişə bilər və bunlara aşağıdakılar daxil ola bilər:
- Kədərlənmək və ya depressiyaya düşmək
- Bir dəfə həzz alınan fəaliyyətlərə maraq və ya həzzin itirilməsi
- İştahda dəyişiklik – pəhrizlə əlaqəli olmayan çəki itkisi və ya artım
- Yuxu problemi və ya çox yatmaq
- Enerji itkisi və ya artan yorğunluq
- Məqsədsiz fiziki fəaliyyətin artması (məsələn, hərəkətsiz otura bilməmək, addım-addım hərəkət, əl sıxma) və ya yavaş hərəkətlər və ya nitq (bu hərəkətlər başqaları tərəfindən müşahidə oluna biləcək qədər şiddətli olmalıdır)
- Özünü dəyərsiz və ya günahkar hiss etmək
- Düşünmək, konsentrasiyada və ya qərar qəbul etməkdə çətinlik
- Ölüm və ya intihar düşüncələri
Simptomlar ən azı iki həftə davam etməli və depressiya diaqnozu üçün əvvəlki fəaliyyət səviyyənizdə bir dəyişikliyi təmsil etməlidir. Həmçinin, tibbi şərtlər (məsələn, tiroid problemləri, beyin şişi və ya vitamin çatışmazlığı) depressiya əlamətlərini təqlid edə bilər, buna görə də ümumi tibbi səbəbləri istisna etmək vacibdir.
Depressiya hər hansı bir ildə hər 15 böyükdən birində (6,7%) təsir göstərir. Və hər altı nəfərdən biri (16,6%) həyatının müəyyən dövründə depressiya keçirəcək. Depressiya istənilən vaxt baş verə bilər, lakin orta hesabla ilk dəfə 20-ci illərin ortalarına qədər yeniyetmələrin sonlarında görünür. Qadınlar kişilərə nisbətən depressiyaya daha çox meyllidirlər. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, qadınların üçdə biri həyatları boyu böyük bir depressiv epizod yaşayacaq. Birinci dərəcəli qohumlarda (valideynlər/uşaqlar/qardaşlar) depressiya olduqda yüksək dərəcədə irsiyyət (təxminən 40%) var.
Depressiya Kədərdən və Kədərdən/Yasdan Fərqlidir
Sevilən birinin ölümü, işini itirməsi və ya əlaqənin sona çatması bir insanın dözməsi çətin təcrübələrdir. Belə vəziyyətlərə cavab olaraq kədər və ya kədər hisslərinin yaranması normaldır. Zərər çəkənlər tez-tez özlərini “depressiyaya düşən” kimi təsvir edə bilərlər. Ancaq kədərlənmək depressiyaya düşmək deyil. Kədərlənmə prosesi hər bir fərd üçün təbii və unikaldır və depressiyanın bəzi eyni xüsusiyyətlərini paylaşır. Həm kədər, həm də depressiya güclü kədər və adi fəaliyyətlərdən uzaqlaşmanı ehtiva edə bilər. Onlar da mühüm cəhətlərinə görə fərqlənirlər:
Kədər içində ağrılı hisslər dalğalar şəklində gəlir, tez-tez mərhumun müsbət xatirələri ilə qarışır. Böyük depressiyada əhval-ruhiyyə və/yaxud maraq (zövq) iki həftədən çox azalır. Kədər içində özünə hörmət adətən qorunur. Böyük depressiyada dəyərsizlik və özünə nifrət hissi tez-tez olur.
Kədər içində, mərhum sevilən bir insana “qoşulmaq” haqqında düşünərkən və ya xəyal qurarkən ölüm düşüncələri ortaya çıxa bilər. Böyük depressiyada düşüncələr insanın özünü dəyərsiz hiss etməsi və ya yaşamağa layiq olmadığı və ya depressiya ağrısının öhdəsindən gələ bilməməsi səbəbindən həyatını bitirməyə yönəlir.
Kədər və depressiya bir yerdə ola bilər. Bəzi insanlar üçün sevilən birinin ölümü, işini itirmək və ya fiziki hücum və ya böyük bir fəlakətin qurbanı olmaq depressiyaya səbəb ola bilər. Kədər və depressiya birlikdə baş verdikdə, kədər daha şiddətli olur və depressiyasız kədərdən daha uzun müddət davam edir. Kədər və depressiyanı ayırd etmək vacibdir və insanlara ehtiyac duyduqları yardım, dəstək və ya müalicə almaqda kömək edə bilər.
Depressiya üçün risk faktorları
Depressiya hər kəsə, hətta nisbətən ideal şəraitdə yaşayan insana da təsir edə bilər.
Depressiyada bir neçə faktor rol oynaya bilər:
Biokimya: Beyindəki bəzi kimyəvi maddələrdəki fərqlər depressiya əlamətlərinə kömək edə bilər.
Genetika: Depressiya ailələrdə baş verə bilər. Məsələn, eyni əkizlərdən birində depressiya varsa, digərinin həyatında nə vaxtsa xəstəliyə tutulma şansı 70 faizdir.
Şəxsiyyət: Özünə hörməti aşağı olan, stressdən asanlıqla əzilən və ya ümumiyyətlə pessimist olan insanların depressiyaya daha çox meylli olduğu görünür.
Ətraf mühit amilləri: Davamlı zorakılığa, laqeydliyə, sui-istifadəyə və ya yoxsulluğa məruz qalmaq bəzi insanları depressiyaya daha həssas edə bilər.
Depressiya necə müalicə olunur?
Depressiya ən çox müalicə olunan psixi pozğunluqlardan biridir. Depressiyadan əziyyət çəkən insanların 80%-90%-i müalicəyə yaxşı cavab verir. Demək olar ki, bütün xəstələr simptomlarından bir qədər rahatlaşırlar.
Diaqnozdan və ya müalicədən əvvəl bir sağlamlıq mütəxəssisi müsahibə və fiziki müayinə də daxil olmaqla hərtərəfli diaqnostik qiymətləndirmə aparmalıdır. Bəzi hallarda, depressiyanın tiroid problemi və ya vitamin çatışmazlığı kimi tibbi bir vəziyyətlə bağlı olmadığına əmin olmaq üçün qan testi edilə bilər (tibbi səbəbi aradan qaldırmaq depressiyaya bənzər simptomları yüngülləşdirər). Qiymətləndirmə xüsusi simptomları müəyyən edəcək və diaqnoza çatmaq və fəaliyyət kursunu planlaşdırmaq məqsədi ilə tibbi və ailə tarixçələrini, habelə mədəni və ətraf mühit amillərini araşdıracaq.
Dərman: Beyin kimyası fərdin depressiyasına kömək edə bilər və onların müalicəsinə təsir edə bilər. Bu səbəbdən, bir insanın beyin kimyasını dəyişdirməyə kömək etmək üçün antidepresantlar təyin edilə bilər. Bu dərmanlar sakitləşdirici, “yuxarı” və ya trankvilizator deyil. Onlar vərdiş yaratmırlar. Ümumiyyətlə, antidepresant dərmanların depressiya keçirməyən insanlar üzərində stimullaşdırıcı təsiri yoxdur.
Antidepresantlar istifadənin ilk və ya iki həftəsi ərzində bir qədər yaxşılaşa bilər, lakin tam fayda iki-üç ay ərzində görünməyə bilər. Əgər bir neçə həftədən sonra xəstə az və ya heç bir yaxşılaşma hiss etmirsə, onun psixiatrı dərmanın dozasını dəyişdirə və ya başqa bir antidepresant əlavə edə və ya əvəz edə bilər. Bəzi hallarda digər psixotrop dərmanlar faydalı ola bilər. Dərman təsirsizdirsə və ya yan təsirlərlə qarşılaşsanız, həkiminizə məlumat vermək vacibdir.
Psixiatrlar adətən xəstələrə simptomlar yaxşılaşdıqdan sonra altı və ya daha çox ay ərzində dərman qəbul etməyə davam etməyi tövsiyə edirlər. Yüksək risk altında olan bəzi insanlar üçün gələcək epizod riskini azaltmaq üçün daha uzunmüddətli baxım müalicəsi təklif oluna bilər.
Psixoterapiya: Psixoterapiya və ya “danışıq terapiyası” bəzən yüngül depressiyanın müalicəsi üçün tək istifadə olunur; orta və şiddətli depressiya üçün psixoterapiya tez-tez antidepresan dərmanlarla birlikdə istifadə olunur. Bilişsel davranışçı terapiyanın (CBT) depressiyanın müalicəsində təsirli olduğu aşkar edilmişdir. CBT hazırda problemin həllinə yönəlmiş bir terapiya formasıdır. CBT problemlərə daha müsbət cavab vermək üçün düşüncə və davranışları dəyişdirmək məqsədi ilə insana təhrif edilmiş/mənfi düşüncəni tanımağa kömək edir.
Psixoterapiya yalnız fərdləri əhatə edə bilər, lakin başqalarını da əhatə edə bilər. Məsələn, ailə və ya cütlük terapiyası bu yaxın münasibətlərdəki problemləri həll etməyə kömək edə bilər. Qrup terapiyası oxşar xəstəlikləri olan insanları dəstəkləyici bir mühitdə bir araya gətirir və iştirakçıya başqalarının oxşar vəziyyətlərdə necə öhdəsindən gəldiyini öyrənməyə kömək edə bilər.
Depressiyanın şiddətindən asılı olaraq müalicə bir neçə həftə və ya daha uzun çəkə bilər. Bir çox hallarda 10-15 seansda nəzərəçarpacaq yaxşılaşma əldə edilə bilər.
Elektrokonvulsiv Müalicə (EKT) ən çox digər müalicələrə cavab verməyən ağır depressiya xəstələri üçün nəzərdə tutulmuş tibbi müalicə üsuludur. Bu, xəstə anesteziya altında olarkən beynin qısa bir elektrik stimullaşdırılmasını əhatə edir. Bir xəstə adətən həftədə iki-üç dəfə cəmi 6-12 müalicə üçün EKT alır. O, adətən psixiatr, anestezioloq və tibb bacısı və ya həkim köməkçisi də daxil olmaqla təlim keçmiş tibbi mütəxəssislər qrupu tərəfindən idarə olunur. EKT 1940-cı illərdən tətbiq edilir və uzun illər aparılan tədqiqatlar böyük təkmilləşdirmələrə və onun effektivliyinin “son çarə” müalicə üsulu kimi deyil, əsas müalicə metodu kimi tanınmasına səbəb olmuşdur. .
Özünə kömək və mübarizə
Depressiya əlamətlərini azaltmaq üçün insanların edə biləcəyi bir sıra şeylər var. Bir çox insanlar üçün müntəzəm məşq müsbət hisslər yaratmağa və əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırmağa kömək edir. Müntəzəm olaraq kifayət qədər keyfiyyətli yuxu almaq, sağlam pəhriz yemək və spirtdən (depressant) qaçmaq da depressiya əlamətlərini azaltmağa kömək edə bilər.
Depressiya əsl xəstəlikdir və kömək etmək mümkündür. Düzgün diaqnoz və müalicə ilə depressiyadan əziyyət çəkən insanların böyük əksəriyyəti buna qalib gələcək. Depressiya əlamətlərini yaşayırsınızsa, ilk addım ailə həkiminizə və ya psixiatrınıza müraciət etməkdir. Narahatlığınız barədə danışın və hərtərəfli qiymətləndirmə tələb edin. Bu, psixi sağlamlıq ehtiyaclarınızı qarşılamaq üçün başlanğıcdır.
